Institut za slavistiku Univerzitet u Gracu Ivo Andri

Institut za slavistiku Univerzitet u Gracu Ivo Andrić u evropskom kontekstu: Prokleta avlija RECEPCIJA I ITALIJANSKI PREVODI ANDRIĆEVE PROKLETE AVLIJE Ljiljana Banjanin (Università di Torino) (25 – 27. 09. 2014)

Prezentacija teme: 1. UVOD. PREVODI I RECEPCIJA: a) Andrić i italijanska književnost, italijanski jezik, konsideracija prevoda/prevođenja b) Integralni prevodi Proklete avlije na italijanski Il cortile maledetto, prev. Jolanda Marchiori Bompiani, Milano, 1962; La corte del diavolo, prev. Lionello Costantini, Adelphi, Milano, 1992; c) Hronološko lociranje prevoda 60 -te/90 -te godine > - Nobelova nagrada, italijanski kontekst, pokretanje književnih mehanizama recepcije - Raspadanje jugoslovenske federacije, vanknjiževne implikacije - Prevodioci, izdavači: Jolanda Marchiori, Lionello Costantini

2. OD ORIGINALA DO PREVODA 2. 0 Italijanski slavisti o prevođenju Andrića na italijanski: S. Stipčević, Ivo Andrić in Italia (2000), Lj. Avirović, Il ponte di Andrić collega uomini e cose. Sulla traduzione di Ivo Andrić in Italia (2003); Lj. Banjanin, Pripovetka I. Andrića Put Alije Đerzeleza u italijanskim prevodima (2012)

• Naša analiza prevoda Proklete avlije: cilj > ilustrovati prevodilačka rešenja, optimalni odnosno kritični momenti na mikrokontekstualnoj ravni na primerima pojedinih segmenata (realije, turcizmi, lična imena i titule, toponimi, frazeološki izrazi). • Korpus = ograničen i odabran po principu slučajnosti, razlozi: u Andrićevom slučaju svaki drugi sveobuhvatniji pristup daleko bi premašio ograničene okvire jednog referata, odabrani ekvivalenti (pre svega optimalni), zadovoljavaju kriterijume gramatičko-leksičke korektnosti i stilske vrednosti, tj. ispunjavaju zahteve sve četiri dimenzije teksta umetničke proze.

• Različita prevodilačka rešenja već u naslovu italijanskih prevoda: u prvoj verziji (Marchiori 1962) on glasi Il cortile maledetto: cortile (doslovno „dvorište“) predstavlja neutralno, kompromisno rešenje, ne reflektuje optimalno turcizam „avlija“ iz originala. Autor hronološki drugog prevoda (Costantini 1992) nudi radikalno inovativni naslov La corte del diavolo > imenica latinske derivacije corte (birani registar, pokriva pored ostalih značenja ne samo „dvorište“ nego i šire značenje otvorenog ali ograđenog, delimitiranog terena ili prostora, asocija na đavola iz genitivske sintagme (del diavolo) > Andrićeva upotreba te imenice i prideva/priloga „đavolski“ (Andrić 1967, 31) u originalu bliža je naslovu originala.

2. 1. Lična imena i titule, toponimi Zaimaga > Zaim (Marchiori), Zaim-aga (Costantini); Bajazit II > Bajazet II (Marchiori), Baiazet (Costantini); Latifaga > Latifaga (Marchiori), Latif-aga (Costantini); Jakub-beg > Jakub beg (Marchiori), Jakub-beg (Costanitini), - italijanski ekvivalenti (otomanske titule i sl. ): vezir > visiri (Marchiori), visir (Costantini); Mehmed II Osvajač > Maometto II il Conquistatore (Marchiori/Costantini); paša > pascià, Ulema > Ulema, Halif > califfo; valija naizmenično i u oba prevoda/ neujednačeno > valì/cadì - toponimi: (Carigrad, Stambol Adapazar, Trapezunt, Izmir, Brusa) > konsekventno italijanski ekvivalenti: Costantinopoli, Istanbul, Adapazari, Trebisonda, Smirne, Brusa/Brussa;

2. 2. Turcizmi, elementi stranog, realije Turcizmi identični u obe varijante: alatka > arnese, amidža > zio, asura > stuoia, čardak > torre bianca, česma > fontana, ćebe > coperta, ćiftica > mercantucolo, esnaf > mestiere, ićindija > preghiera del mezzogiorno/tramonto, kaldrma > selciato, kapidžik >porticina, mahala > quartiere, munari > minareti, Ramazan > Ramadan, sahat > orologio, saransak > puzza di aglio, sure iz Korana > versetti del Corano, vakat > tempo, varoš > citadella, zejtin > olio, zembilj > cesta di giunco. Različiti italijanski ekvivalenti: adeš > compare (Marchiori), amico (Costantini); ćorav > cieco (Marchiori), orbo (Costantini); hanumice > donette (Marchiori), signorinelle (Costantini); kandilj > candele (Marchiori), lumi (Costantini); kuluk > corvée (Marchiori), gran faticata (Costantini); minderluk > sofà (Marchiori), divano (Costantini); sahan > scodella (Marchiori), lucente piatto coperto (Costantini); turbet > colonna sepolcrale (Marchiori), mausoleo (Costanitini); vilajet > vilaiato (Marchiori), provincia (Costantini); zaptija > guardiano (Marchiori), polizia (Costantini);

2. 3. Frazeologizmi A. Optimalno rešenje (frazeologizmi > ista metafora): [. . . ] oči stale su da igraju kao na zejtinu. > [. . . ] occhi cominciarono a ballare come nell'olio [. . . ] (Marchiori); [. . . ] occhi cominciarono a guizzare come nell'olio [. . . ] (Costantini) [. . . ] živ i brz kao lasica [. . . ] > [. . . ] agile e veloce come una donnola (Marchiori/Costantini) [. . . ] čovek kratke pameti i dugih prstiju [. . . ] > [. . . ] un uomo dall'intelletto corto ma dalle mani lunghe (Marchiori); [. . . ] un uomo di intelletto corto ma dalle dita lunghe [. . . ] (Costantini) [. . . ] udarile [mu] knjige u glavu [. . . ] > [. . . ] i libri [gli] avevano dato alla testa [. . . ] (Marchiori); [. . . ] i libri gli avessero dato alla testa [. . . ] (Costantini).

B. Frazeologizmi u italijanskom sa drugačijom metaforom: „[. . . ] da te prebiju kao mačku [. . . ]“ Marchiori > drugačiji frazeologizam sa kontekstualno istim značenjem, mada je objekat u italijanskom „pas“: „[. . . ] che ti bastonino come un cane [. . . ]“ Kostantini > adekvatno, mada drugačije rešenje: „[. . . ] ti faccio bastonare di santa ragione [. . . ]“ > pridev santa (reliogiozni registar)

• Primer „Taj ne može više da ne govori. Popustili obruči i vidite da curi na sve strane. Gotov je“ (str. 120), sintagma „obruči su popustili“ = nesposobnost čoveka se auto/kontroliše. Marchiori/Kostantini > metafora obruča na buretu koja postoji u regionalnim italijanskim govorima u sličnom značenju. N. B. Marchiori pogrešno interpretira negaciju u prvoj rečenici > prevod ne odgovara originalu > subjekat (Haim): Ma ora non può più parlare. I cerchi della botte si sono allentati e, vedete, perde da tutte le parti (Marchiori, 119); Ormai non può più non parlare. I cerchi della botte hanno ceduto e ora, lo vedete, perde da tutte le parti. E’ finito! (Costantini, 120).

C. Doslovni prevod frazeologizama > najčešće problematičan, prevodilac bira određenu metaforu koja je funkcionalna za mrežu intratekstualnih relacija čitaoca, istovremeno može da „zavede“ čitaoca i da ga uputi u pogrešno čitanje. Diskutabilna mesta i delovi: „Priznaj, jadi te ne znali!“ (Andrić, 36) > različite varijante: „Confessa, e non dovrai più soffrire!“ (Marchiori), „Confessa, che ti prenda un accidente!“ (Costantini). Kostantini = frazeologizam sa sličnom metaforom (prendere accidente > šlogirati se; che ti venga un accidente > daboga nastradao, da te šlog strefi) koja verno reflektuje intencije govornika i smisao originala; Markjori = glagol soffrire („trpeti“, „patiti“), upotreba ovde nije opravdana, M. očigledno zavedena imenicom „jad“ u množini. Dva glagola, jedan modalni (dovere) u futuru > glomazno, neprirodno i neprimereno govornoj situaciji.

• Uzvik preklinjanja, vapaja „aman“ ili „bolan“: Kostantini > italijanski uzvik perdio! Markjori > doslovno sinonimnim „zaboga“, „pobogu“, sintagmom in fede mia, (ne odgovara originalu) • „[. . . ] zar ne vidiš, bolan [. . . ]“: Kostantini > sintagma doslovno značenje „blagi čoveče“ u kontekstu se gubi ali izražava čuđenje, nestrpljenje govornika: „[. . . ] ma non lo vedi, benedett'uomo [. . . ]“; Markjori > poveretto u diminutivskoj formi čime se gubi smisao i rečenici daje nota koje u originalu nema: „[. . . ] ma non vedi, poveretto [. . . ]“. • „bujna glava“: Kostantini > bolje rešenje fantasia accesa (čovek bujne mašte), Markjori > doslovni prevod testa fertile (izrazom = neadekvatan semantički, stilistički i u italijanskom nepostojeći)

• „[. . . ] Mrzi me, more, da govorim [. . . ]“ > adekvatni ekvivalenti, Markjori > arhaični uzvik perdinci (doslovno per Dio > boga mu, pobogu), Kostantini > kolokvijalni uzvik accidenti (> do đavola, boga mu, pobogu, au) • Italijanske verzije vs. original > glagoska konstrukcija „mrzi me“ > mi fa schifo : oba prevodioca ignorišu osnvono značenje izraza fare schifo = implicira fizičko/metaforično osećanje muke/nelagode, „gaditi se“, „osećati mučninu“. U Andrićevoj rečenici nema te komponente i izrazom „mrzi me“ u svakodnevnoj komunikativnoj upotrebi u prošlosti ali i danas, izražava se nedostatak volje, nedovoljna motivisanost, negativan stav govornika prema radnji izraženoj glagolom

• [. . . ] razmršava svoje nerazmršene račune [. . . ] > [. . . ] risolveva i suoi inestricabili calcoli [. . . ] (Marchiori); [. . . ] regolasse così i suoi conti sempre in sospeso col vizio [. . . ] Costantini; • [. . . ] ljudi koji zbog svoje ograničenosti neograničeno veruju u svoju pamet [. . . ] > [. . . ] gli uomini che a causa della loro limitatezza, credono illimitatamente nella loro intelligenza [. . . ] (Marchiori, Costantini); • Ti si maloletan, malokrvan i malodušan, uopšte si sve što je malo. > Tu sei minorenne e deficiente, anemico e pusillanime, e in una parola impressioni tutto ciò che vale poco (Marchiori); Tu sei minorenne, minorato, minuscolo, minimo, insomma tutto quello che è „meno“ (Costantini).

3. Zaključak Italijanski prevodi Proklete avlije = dva značajna momenta u recepciji Andrićevih dela: prvi je vezan za Nobelovu nagradu i pozitivan efekat koji je ona imala na inkrementaciju publikovanja romana i pripovedaka i njihovu divulgaciju. Drugi momenat je vezan za istorijski nepovoljan trenutak (tragični događaji, raspadanje jugoslovenske federacije, ratovi koji su iz temelja promenili političku, društvenu, socijalnu pa i kulturno-književnu situaciju na teritoriji bivše Jugoslavije, ali i sliku njenih naroda u italijanskim medijima).

Prevodioci: Jolanda Markjori (J. Marchiori, 1919 -2011) > škola Artura Kronije i njeni postulati, solidno poznavanje srpsko-hrvatskog, italijanskog književnog/standardnog jezika, velika prevodilačka pouzdanost, u nekim slučajevima nedovoljna inventivnost > preterana vezanost za tekst i jezik, često krut i neprirodan; Lionelo Kostantini (L. Costantini, 1937 -1994) > kraj XX veka, filolog, prevođenje = bavljenje srpsko-hrvatskim jezikom i njegovim istorijskim razvojem, intenzivna prevodilačka aktivnost: bogat rečnik, lak, oslobođen komplikovanih konstrukcija, sveden na upotrebu prezenta, kompeticija sa autorom, prevod = novo delo/remek-delo Andrićevo na jednom drugom jeziku, italijanskom u našem slučaju