YALI SALII n Aslnda yasalar ve tzkler yapma

YAŞLI SAĞLIĞI

n Aslında yasalar ve tüzükler yapma amacı ile 60 yaşın başlangıç kabul edildiği kronolojik bir kavram ise de fiziksel ve beyinsel yönden kişinin bağımsızlıktan bağımlılığa geçiş döneminin başlangıcı 75 yaş civarındadır.

n Bir büyüme ve olgunluk devresinden sonra, Fransızların “Üçüncü Çağ” dedikleri yaşlılık insan yaşamının bir dönemidir. Yirminci yüzyılın en önemli gerçeklerinden biri de , toplam nüfusa oranla üçüncü çağa erişen insanların sayısının artışıdır. Sanayileşme öncesi tüm toplumlarda üstün tutulan bir statüleri olan yaşlıların bu konumları, sanayileşme ve kentleşme süresinde geleneksel ve geniş aile yapısından çekirdek aileye dönüşme sonucunda hızla sona ermiştir.

n Bir Anadolu Bilge Kadını: BUGÜN “ KAYNANALARIN KAYNANA OLDUĞU DÖNEMDE GELİNDİK; GELİNLERİN GELİN OLDUĞU DÖNEMDE KAYNANAYIZ” diyerekten yaşlıların sosyal statülerinin nasıl değiştiğini bir özdeyişle anlatmaktadır.

n Gelişmiş ülkelerde toplum değişimi sırasında , yaşlıların görevleri , beklentileri ve ilişkileri yavaş bir şekilde değişmiştir. Dolayısıyla toplum için fazla bir sorun yaratmamıştır. Gelişmekte olan ülkelerde ise toplumun hızlı değişimine uygun olarak yaşlılarında rolleri ve statüleri hızla değişmiş , hem ailesinin hem de toplumun yapısına ve işlevine sürekli etkide bulunmaya başlamıştır. SONUC: YAŞLILIK SOSYAL BİR SORUN olarak gündeme gelmiştir.

n Yaşlılar 60 ile 75 yaş arasındaki süreçte heterojen bir grup oluşturmaktadırlar. Bu grubun bireyleri daha önceki yaşam koşullarının ve çevrenin iyi yada kötü olmasına göre , ya hastanelerin yoğun bakım ünitelerinde tedavi görmekte , yada bir devlet büyüğü olarak ülkelerinin yönetiminde görev yapıyor olmaktadırlar.

n Örneğin: 65 yaş üzerindeki kişilerin %90’ının genellikle bir kronik hastalığı olup bunların %35’inde 2, %23’ünde 3 ve %15’inde 4 yada daha fazla hastalık bir arada bulunmaktadır. Uygun bir tıbbi değerlendirme ve tedavi ile yaşam süreleri uzatıldığı gibi, yaşamlarının kalitesinde de düzeltme sağlanarak yaşlıların ileri yaşlara kadar fonksiyonel bağımlılığa geçiş dönemi uzatılabilir. Nitekim gelişmiş ülkelerde yaşlılar için bu koşullar sağlanmıştır. Oysa(ülkemizde bu konuda) özellikle sağlık alanında çalışanların çok da hazırlıklı olduğu söylenemez.

YAŞLILIKTA GÖRÜLEN FİZYOLOJİK DEĞİŞİKLİKLER

VCUT YAPISI-BİLEŞİMİ DEĞİŞİKLİKLERİ n Kas ve vücut sıvıları azalır, yağ dokusunda artma olur, plazma albümininde azalma olur. Bu nedenlerle yaşlı insan; şişman olsa bile güçsüz, en küçük nicelikteki susuzluk ve kan kayıplarına dayanıksız, enfeksiyon hastalıklarına dirençsizdir.

KALP-DAMARSİSTEMİ DEĞİŞİKLİKLERİ n Kalp atımı azalır, kalp büyümesi sık görülür, strese cevapta azalma olur, damar esnekliği azalır, damar duvarı kalınlaşır, damar direnci artar, organların beslenmesi azalır. Bu nedenlerle yaşlı insanın; Nabız sayısı yavaştır, nabzı hafiftir, kalp yetmezliğine kolay girebilir, tansiyonu gençliğine göre daha yüksektir, parmak uçları soğuk ve soluk olabilir, uzun süreli susuzluk yada az nicelikte bile ani bir kan kaybı ile başta böbrekler ve beyin olmak üzere organlarında hasar oluşabilir.

BÖBREKLER n Yaşlılıkta böbrekler kanla daha az beslenir, işlev gören böbrek hücreleri azalır, böbreğin temel işlevi olan süzme azalır ve yavaşlar. Bu nedenlerle yaşlı insan; Daha az idrar yapar, aldığı ilaçların idrarla atılması gecikir, böbrek susuzluk yada kan kaybıyla kolayca zarar görebilir.

SİNDİRİM SİSTEMİ n Yaşlılıkta tükrük ve mide suyu salgısı azalır, alınan gıdalar daha az ve uzun sürede emilir, yemek borusu hareketleri yavaşlar, mide daha geç boşalır. Bu nedenlerle yaşlı insan; Kuru gıdalarla beslenemez, bazı gıdaları zor yutabilir, geç acıkır, kolayca kabız olabilir.

KARACİĞER n Yaşlanmayla karaciğer küçülür, karaciğer enzimlerinde azalma olur. Bu nedenlerle; Her gıdayı kolayca sinderemez , aldığı ilaçların metabolize edilmesi yavaşlar. Pek çok ilaç, normal dozunda yaşlılarda zehirlenmeye neden olabilir.

BEYİN n Yaşlının beyninde kan akımı azalır. Bu nedenle yaşlı insanda; Bellek kaybı görülebilir, koordinasyonda azalma olabilir, kolayca çökkünlüğe (depresyon) girebilir.

SİNİRLER n Yaşlılarda sinir iletim hızı azalır, reflekslerde yavaşlama görülür. Bu nedenlerle yaşlı insanın; Yanma ve donma riski daha yüksektir, kazalardan kendini daha az korur , böylece daha ağır yaralanabilir.

AKCİĞERLER n Yaşlılıkta göğüs kafesi küçülür, kollajen liflerin esnekliğinde azalma olur, akciğerlerin hacim ve işlevi azalır, bronş tüycüklerinin (siliaların) sayı ve işlevi azalır. Bu nedenlerle yaşlı insanda; Kolayca solunum güçlüğü ortaya çıkabilir, solunum yolları enfeksiyonları sıklaşır ve süresi uzar ağır seyreder.

ENDOKRİN SİSTEM n Yaşlılıkla birlikte hormonlar azalmaya başlar, glukoz toleransında azalma olur. Bu nedenlerle yaşlı insanın; Pek çok vücut işlevinde bozulmalar ortaya çıkar, kan şekeri yaşla beraber yükselir.

BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ n Yaşın ilerlemesiyle bağışıklık sistemi zayıflar. Bu nedenle yaşlı insanın ; Vücudunda hastalıklara yanıtında zayıflama görülür, hastalıklar belirtisiz seyredebilir , tanı koymak güçleşir.

YAŞLILIKTA HASTALIKLARIN ÖZELLİKLERİ n Hastalıklar belirtisiz seyreder.

n Bir hastalığın varlığı , diğerine tanı konulmasını önler.

n Hastalık belirtileri birbirine karışabilir. Bir hastalıkta, altta yatan diğer bir hastalığa özgü belirtiler görülebilir.

n Sağaltımın zorlaşması: Bir hastalığın sağaltımı, birlikte bulunan diğer bir hastalık için kontredike olabilir.

n Bir hastalık diğerinin seyrini hızlandırabilir.

n Bir hastalık , başka bir hastalığın belirtisini verebilir.

Hastalıklar üste gelebilir.

YAŞLI MUAYENESİ

MUAYENE İLKELERİ n n Muayene , aydınlık bir odada yapılmalıdır. Hastayla yüze görüşülmelidir. Duymasının az olabileceği, yüksek sesle konuşmalıdır. Hastayla yalnız görüşme ilkesine uyulmalıdır. (demans gibi bir algılama bozukluğu yoksa)

n Birkaç sefer görüşme ve muayene, önceden bildirilmeyen yada görülmeyen sorunların ortaya çıkarılmasına yardımcı olur.

n Aile ayrıca görüşme , yaşlı hastanın farkında olmadığı yada ifade edemediği sorunları ortaya çıkarmak için gereklidir.

n Yaşlı hastanın korku ve endişelerini giderici bir tutum içinde olmak, O’na güven vermek , O’nu hastalık belirtilerini saklamaktan alıkoyabilir.

n Yaşlı hasta, çok eskiden olmuş sağlık sorunlarını anımsamayabilir. Özgeçmiş bilgisi tıbbi kayıtlardan aranarak hastanın öyküsü değerlendirilmelidir.

MUAYENEDE ZORUNLU OLARAK YAPILMASI GEREKENLER

KAN BASINCI ÖLÇÜMÜ n n n Her iki koldan, yatarken, otururken ve ayakta olmak üzere , toplam 6 kez tansiyon ölçülmelidir. Ayakta yapılan ölçümdesistolik 20 mm/Hg dan fazla bir eksiklik varsa, postural hipotansiyon vardır. Hipotansiyonla birlikte taşikardi varsa, sıvı veya kan eksikliği düşünnülmeli; taşikardi yoksa, otonom sinir sistemi bozukluğu , betabloker alımına bağlı olabilir.

VÜCUT ISISI ÖLÇÜMÜ 35 derece altında vücut ısısı, otonom bozukluğa bağlı olabilir. n Bu yaşlılar , aşırı sıcak ve aşırı soğuktan korunmalıdır. n Alkolizm , hipotiroidi , fenotiazin kullananlar , serebrovasküler hecme geçirenlerin vücut ısısını korumak için de özel önlemler gerekir. n

AĞIRLIK ÖLÇÜMÜ n Hem beslenme durumunun izlenmesi, Hem de diüretik alan kişinin sıvı dengesinin izlenmesi için gereklidir.

GÖZ VE GÖRME DEĞERLENDİRİLMESİ n n n Bu muayene ile, hem görme işlevi değerlendirilir, hem de yerel-sitemik hastalıkların göz bulguları ortaya çıkarlır. Katarakt, glokom, diyabet, hipertansiyon. Görme bozukluğu , gözlüksüz gözler sıra ile kapatılarak, gazete-dergi okutularak ortaya çıkarılabilir. Göz tansiyonu erken tanısı ise göz kürelerine (ayrı!) dokunarak sertliğin değerlendirilmesiyle konabilir. Bradikardi ve kalp durması gelişebilir.

AĞIZ BOŞLUĞU Özellikle sigara içenlerde ağız mukozası değerlendirilmelidir. n Takma dişlerin durumu ve ağız hijyeni değerlendirilir. n Ağız temizliği eğitimi verilir. n

İŞİTME İleri derecede işitme kaybı, görüşme sırasında kolayca ortaya çıkar. n İşitme kaybının hangi tarafta olduğunun belirlenmesi , varsa kulak kiri çıkarıldıktan sonra muayenenin tekrarlanması gerekir. n

SOLUNUM SİSTEMİ Sigara alışkanlığı ve meslek öğrenilmelidir. n Hastanın öksürebilme yeteneği, solunum biçimi , göğüs kafesinin genişleme durumu, dinleme bulguları bir arada değerlendirilecektir. n

KALP- DAMAR SİSTEMİ Karotid ve femoral nabıza bırakılmalıdır. n Kalp sesleri ile birlikte , anemi, durumu değerlendirilmelidir. n Diş çürüğü ve idrar yolu enfeksiyonu varsa , bakteriyel endokardit araştırılmalıdır. n

KARIN MUAYENESİ n Apandisit , safra kesesi hastalıkları, barsak tıkanmaları ve diğer batın içi anormallikler değerlendirilmelidir.

GENİTO – ÜRİNER SİSTEM n n Erkeklerde fıtık muayenesi gereklidir. Kadınlarda spekülümle muayene , ancak gerekliyse yapılmalıdır.

SİNİR SİSTEMİ MUAYENESİ n n Çevresel sinirlerin muayenesi nöropatiye yol açan hastalıkların tanısı için önemlidir. Bilişsel durumun değerlendirilmesinde: kavrama düzeyi , oriantasyon , dikkat , konuşmayı algılama hızı, hatırlama derecesi, yaratıcılık, soyut kavramları algılama ve aktarma , karar verebilme, aileye sorulmalı ve muayene edilmelidir.

LABORATUAR İNCELEMELERİ

HER YAŞLIYA YAPILAMSI GEREKEN TESTLER n n n Tam kan sayımı EKG Serum kreatinini Elektrolitler Gaitada gizli kan Tam idrar

GEREKTİĞİNDE YAPILACAK TESTLER n n Akciğer grafisi Tiroid işlev testleridir.

YAŞLILIKTA KORUYUCU UYGULAMALAR

YAŞLILARDA ÖNCELİKLE ARANMASI GEREKEN HASTALIKLAR n n n Kalp –damar hastalıkları, Kanserler, Beyin –damar hastalıklarıdır.

YAŞLI HASTALIKLARINDA SORUNLAR n Bildirim eksikliği, hem birinci basmakta hem merkezi düzeyde sorunun boyutlarını kestirme , girişimlerin etkinliğini değerlendirme, toplumun sağlık gereksinimleri ve sağlık düzeyi ölçümlerini olumsuz etkilemektedir.

n Bu yaş grubunda sık görülen , yukarıda sayılan hastalıkların aktif taranarak bulunması , hem sağaltımın daha etkili olmasını , hem de ilerlemiş hastalıkların mali yükünün azalmasını sağlayacaktır.

BİRİNCİ BASAMAK EKİBİNİN ÖNCELİKLE İZLEMESİ GEREKEN HASTALIKLAR n n n Çok yaşlı olanlar(75 yaş üzeri) Yalnız yaşayanlar (Hane halkı 1 kişi ) Huzur evinde yaşayanlar(Kent tipi sağlık ocağı) Çocuksuz yaşlılar Kronik hastalığı olan yada hareket kısıtlılığı olan kişi ya da çiftler Sosyal güvencesi olmayanlar.

KORUYUCU UYGULAMALAR n Yalnızlıktan Koruma : Yapılacak iş ve uğraş bulma, mental bozulma ve depresyonu önler. Sık ziyaret, yalnızlıktan doğacak komplikasyonları önler.

n Egzersiz Programı : Hem kas iskelet sorunlarını , hem de trombo embolik kazaları önler.

n Beslenme : Besin gereksinimleri eğitimi ve diyet düzenlenmesi.

KAZALAR En Önemlisi düşmedir. Bozulan görme işlevinin düzeltilmesi, ev içinde ve çevresinde aydınlatma, halı ve paspasların kaldırılması gibi düzenlemeler, ayakkabının değiştirilmesi yararlı olabilir. n Yanmamnın önlenmesi için bol elbise giyilmemesi, sigaranın bırakılması önerilmelidir. n Zehirlenmelerin önlenmesi için havagazını kontrol etme, ilaç alımını denetleme ve ilaç kullanma eğiliminin tekrarlanması yararlı olacaktır. n

n n n İATROJENİK HASTALIKLAR Yaşlılalara ilaç verirken tutumlu olmak, yan etkileri konusunda ve yakınlarını uyarmak ve bilgilendirmek. AYAK BAKIMI Özellikle diyabetik hastalara; ayakların günlük yıkanma kurulanma ve yağlanması eğitimi verilmelidir. SİGARA Sigaranın bırakılması, kalp-damar, solunum sistemi hastalıklarını azaltacaktır.

n n n BAĞIŞIKLAMA Grip , pnömokokve tetanoz aşılarıve difteri aşısı yapılmalıdır. Difteri aşısı 0, 2 ve 6. aylarda yapılır, 10 yılda bir tekrarlanır. KANSER TARAMASI Yaşlılarda kanser taraması rutin bir hizmet haline gelmelidir. GÖRME VE İŞİTMENİN KORUNMASI Belirli aralıklarla bu iki duyunun muayenesi yapılmalıdır.

n n NÖRO-PSİKİYATRİK VE SOSYAL İŞLEVLER Bu işlevler hekim tarafından belirli aralıklarla değerlendirilmeli, hastalık veya ameliyat geçirenlere özel dikkat harcamalıdır. ANEMİ TARAMASI Anemi yaşlılarda daha sık görülmez ama, daha özel sorunlara işaret edebilir. Anemi bulunan yaşlıda: Gizli kanama odağı, beslenme bozukluğu ve enfeksiyonlar araştırılmalıdır.

Ek 1: Bakım görmeyen yaşlının temel sağlık sorunları n n n n n Beslenme bozukluğu, Uyku bozukluğu, İlaç bağımlılığı, gereksiz ilaç kullanma, Alkol bağımlılığı, Kronik ağrı, Diş sorunları, İşitme –görmebozuklukları, Vücut soğuması, Kazalardır.

Ek 2: Yaşlnın günlük işlev değerlendirilmesi için sorulması gerekenler. n n n EL BECERİLERİ ekmek kesme , kapı kilitleme LOKOMOTOR İŞLEVLER Merdiven inip-çıkma , sokağa çıkma, otobüse binme. KARIŞIK İŞLEVLER Yıkanabilme , soyunup – giyinme. TUVALETE GİTME YARDIMCI ARAÇ KULLANMA Görme , çiğneme, yürüme için.

Prof. Dr. Rengin ERDAL