wiczenia i zabawy rozwijajce i usprawniajce percepcj wzrokow

Ćwiczenia i zabawy rozwijające i usprawniające percepcję wzrokową i koordynację wzrokoworuchową

Dokładność spostrzegania rozwija się wraz z dzieckiem i przechodzi przez kolejne etapy : od spostrzegania globalnego, przypadkowego, poprzez zamierzone, ukierunkowane, aż do analitycznego.

Percepcja wzrokowa jest więc zdolnością spostrzegania i rozpoznawania rzeczywistości, umiejętnością jej interpretowania, a także rozróżniania abstrakcyjnych symboli graficznych[ dowolne i konkretne układy liniowe( otwarte i zamknięte) , figury geometryczne, obrazy struktur graficznych słyszanych dźwięków (liter) i znaków umownych( cyfr, symboli)]. Zdobycie tych umiejętności pozwala na osiągnięcie dojrzałości szkolnej. Zadaniem terapeuty jest prowadzenie i kierowanie rozwojem dziecka tak, aby mogło jak najlepiej wykorzystać swój własny potencjał, rozwijając i wydłużając czas koncentracji uwagi, tym samym doskonaląc percepcję wzrokową.

Etap 1.

Ćwiczenia na etapie pierwszym dotyczą pierwszego poziomu poznawania globalnego, wielozmysłowego.

Ćwiczenia manipulacyjne ( rozpoznawanie przedmiotu poprzez dotyk) Manipulowanie przedmiotami w celu ich poznania (dotykanie, ściskanie, otwieranie, nakładanie itp. ; zabawy „Ręka/ przedmiot/ oko” (spontaniczne manipulowanie przedmiotem, dotykanie go, poznawanie struktury przez dotyk, dotykanie całą dłonią powierzchni przedmiotu, pocieranie, opukiwanie, oglądanie, dostrzeganie jego cech, elementów składowych itp. );

dotykanie, macanie przedmiotu z otwartymi oczami (stosowanie według przeznaczenia, naśladowanienajlepiej korzystać z przedmiotu codziennego użytku: łyżka, szczotka, buty itp. . ); dotykanie, manipulowanie, macanie z zamkniętymi oczami ( zabawa w „Czarodziejski worek”, „ Tajemnicze pudełko” – dziecko odgaduje, jaki przedmiot jest ukryty w worku, wskazuje go na obrazku, identyfikuje, nazywa; jeżeli jest to zabawka, może naśladować odgłosy przez nią wydawanezabawy dźwiękonaśladowcze: „brm, brm” – auto; „hau, hau” – pies; „miau, miau” – kot).

Ćwiczenia rozwijające percepcję wzrokową i koordynację wzrokowo- ruchową wskazywanie i rozróżnianie osób z najbliższego otoczenia; przyglądanie się przedmiotom znajdującym się w pobliżu dziecka( łączenie przedmiotu z jego nazwą); wyciąganie ręki po wskazany przedmiot; wybieranie i trzymanie w ręku wskazanego przedmiotu; branie, wkładanie i odkładanie wskazanego przedmiotu w określone miejsce; wskazywanie przedmiotów znanych dziecku ( zabawek, przedmiotów codziennego użytku);

nawlekanie dużych ( następnie coraz mniejszych) korali na sznurek- zabawa „Korale dla mamy” napełnianie pudełka klockami( wkładanie do wyznaczonego miejsca)- zabawa „Robimy porządki”; układanie klocków w jednej linii( tworzenie prostych układów rytmicznych), np. zabawa „Pociąg z kolorowymi wagonikami” (co drugi wagonik taki sam); piętrzenie i segregowanie klocków, zabawek – zabawy „Budujemy dom z klocków”, „Wieże z klocków”; dobieranie takich samych przedmiotów ( np. 2 lalki, 2 misie, 2 klocki) – zabawa „ Poszukujemy takich samych”; duże memo;

porządkowanie zabawek według jednej wybranej cechy (rodzaju: tu lalki, tu misie, tu klocki) – zabawa „Porządki na półkach”; porównywanie dwóch podobnych zabawek różniących się jedną wyraźną cechą: kolorem – dwa klocki, wielkością – samochody, klocki; zabawa „ Czym się różni? ” (dostrzeganie cech typowych, charakterystycznych); dobieranie w pary dwóch takich samych obrazków ( przedstawiających znane przedmioty, zabawki) – zabawa „Dobieranka obrazkowa”; oglądanie obrazków i wypowiadanie się na ich temat ( co jest na obrazku? , co robi? );

składanie obrazków złożonych z dwóch ( lub więcej - według możliwości dziecka) elementów ( jeden typowy przedmiot), na wzorze lub bez wzoru; zgadywanie czego brakuje( spośród 2 -3 przedmiotów chowamy jeden, a dziecko odgaduje, którego brakuje); rysowanie na dużej powierzchni ( dowolne ruchy koliste, rysowanie kropek, kresek itp. );

Etap 2.

Dziecko wszystko, co spostrzega, ujmuje globalnie, ogólnikowo. W postrzeganych przedmiotach, zjawiskach wyróżnia przede wszystkim cechy łatwo uchwytne, przyciągające uwagę. Są to takie cechy wyglądu zewnętrznego, jak: barwa (dzieci rozróżniają, choć nie muszą nazywać).

Propozycje ćwiczeń pamięci i percepcji wzrokowej oraz koordynacji wzrokowo- ruchowej Obserwacja ( dostrzeganie , wskazywanie, rozpoznawanie i nazywanie przedmiotów): najbliższego otoczenia w różnych okolicznościach( „co widzisz w tym pokoju? , co jest na stole? ”), tego, co się znajduje wokół dziecka( ludzi, zwierząt, rzeczy; „kto bawi się z Kasią? ”);

czynności wykonywanych przez różne osoby (co robi mama? - mama robi herbatę, mama czesze włosy) i naśladowanie ich ( zabawy odtwórcze, które są wstępem do zabaw tematycznych). Wyszukiwanie: przedmiotów, zabawek wskazanych przez nauczyciela w najbliższym otoczeniu (zabawa „Proszę, daj mi…”); takich samych przedmiotów w najbliższym otoczeniu ( zabawa „ Gdzie schował się miś, daj mi go”);

przedmiotów w materiałach przygotowanych przez nauczyciela ( np. poszukaj takiego samego klocka, takiej samej zabawki); obrazka do przedmiotu wskazanego przez nauczyciela; obrazka do nazwy przedmiotu wskazanej przez nauczyciela; figury geometrycznej do wzoru na obrazku ( koło, kwadrat) lub więcej figur, według mozliwości dziecizabawa drewnianymi klockami i kolorowe karty figur; ) ukrytych przedmiotów, figur na obrazku ( duże, charakterystyczne kształty, dobrze wyeksponowane np. obrazek samochodu – „pokaż, gdzie są koła”);

prawidłowości lub nieprawidłowości we wskazywanym przedmiocie ( nauczyciel pokazuje psa i mówi: „ to jest kot” , a dziecko poprawia nauczyciela). Układanie: przedmiotów według poleceń nauczyciela ( np. „proszę, połóż zabawkę kota na stole”); nakładanie takich samych obrazków na sobiezabawa „ Memory”; układanie ciągów rytmicznych z dostrzeganiem przemienności dnia i nocy ( układanie obrazków na przemian: dzień, noc, dzień, noc - do ćwiczenia można wykorzystać karty logiczne);

układanie prostych ciągów rytmicznych (układanie przedmiotów, zabawek według podanego wzoru, np. „ ułóż tak samo: kot , pies, kot, pies” – układanie zabawek na półkach; dokończ układanie: kot, pies, kot…- układanki z dwóch rodzajów przedmiotów). układanie zabawek, klocków w wyznaczonym miejscu; układanie klocków według określonej zasady, czyli koloru ( żółte, czerwone, niebieskie – wprowadzamy kolory podstawowe) – zabawa „Czarodziejskie worki”; do worków o określonym kolorze, wkładamy klocki w tym samym kolorze, co worek;

układanie figur geometrycznych według podanego wzoru – proste ciągi rytmiczne ( koła, kwadraty); układanie dowolnych form i układów z przedmiotów, klocków i figur; wznoszenie prostych, dowolnych budowli z klocków i figur geometrycznych; wznoszenie prostych budowli według wzoru, np. pociąg, wieża; dopasowanie przedmiotu, klocka do właściwego miejsca ( układanki 3 -4 elementowe) zgodnie z wycięciem; dopasowanie przedmiotu, klocka, figury do swojego cienia – zabawa „ Czyj to cień”;

dopasowywanie dowolnych konstrukcji z figur geometrycznych – układanki geometryczne; dopasowywanie obrazków według kolejności występowania po sobie: „ co było najpierw, a co potem” ( 2 typowe obrazki, np. jabłko ogryzek); dopasowywanie obrazków według kolejności wydarzeń- proste historyjki obrazkowe( 2 obrazki), np. dziecko ma brudne ręce, dziecko myje ręce; przy tego rodzaju ćwiczeniach można wprowadzić tzw. proste zmiany odwracalne ( brudne ręce- czyste ręce) i zmiany nieodwracalne( cały kubek- potłuczony kubek);

łączenie czynności i ich skutków („ najpierw to, potem to”) – co trzeba zrobić, aby osiągnąć cel; zabawy- budowanie z klocków, kolejność w sytuacjach życiowych( „ mam brudne ręce, co muszę zrobić? ”); Porównywanie: porównywanie ze sobą dwóch przedmiotów różniących się miedzy sobą jedną cechą, np. kolorem – dwie piłki: jedna czerwona, a druga żółta) – zapoznanie z nazwą kolorów; podczas kolejnych zabaw utrwalamy nazwy kolorów- dziecko wskazuje kolor, ale nie musi go nazywać);

dopasowanie przedmiotu do ramki; porównywanie wielkości przedmiotów: duży i mały; porównywanie przedmiotów: takie same, różne; dostrzeganie podobieństw i różnic między dwoma przedmiotami- jedna cecha( „ czym się różnią dwa misie: jeden jest duży, a drugi mały”) dostrzeganie różnic między przedmiotami, obrazkami ( charakterystyczne różnice: kolor, kształt, położenie); dostrzeganie przedmiotów niepasujących do całości ( np. koło, miś, lalka, klocek);

porównywanie ze sobą dwóch przedmiotów różniących się miedzy sobą dwiema, trzema cechami ( wstęp do wprowadzenia pojęć ogólnych np. klocki okrągłe i podłużne, duże i małe, czerwone i żółte, samochody osobowe i ciężarówki itp. . ); spostrzeganie zmian, zabawa „ Co się tu zmieniło” (ustawiamy obok siebie trzy przedmioty, dziecko zamyka oczy, a my w tym czasie chowamy lub przestawiamy jeden przedmiot).

Dobieranki, zgadywanki: dobieranie drugiego obrazka do istniejącego już wzoru; zgadywanie, która zabawka została schowana i określenie jej wyglądu; zgadywanie, który obrazek został schowany; zgadywanie „ Co to jest? ” – zabawa „Czarodziejski worek”: dziecko ogląda przedmiot na obrazku i szuka w worku takiego samego przedmiotu( do worka wkładamy przedmiot do pary, o charakterystycznym kształcie: zabawki, klocki, figury geometryczne).

Porządkowanie i grupowanie ( klasyfikowanie): porządkowanie par obrazków ( dwa takie same); porządkowanie przedmiotów i figur geometrycznych według jednej wybranej cechy; gromadzenie przedmiotów ze względu na ich przeznaczenie: klocki do budowania, zabawki do zabawy w dom, zabawki do piaskownicy; grupowanie przedmiotów ze względu na przynależność: „ gdzie to powinno być? ”- porządki na półkach: tu klocki, tu ubrania, tu samochody (zabawa „Porządki w krainie zabawek”- dziecko układa na półkach przedmioty zgodnie z podanym wzorem); grupowanie z uzasadnieniem, „ dlaczego to tu nie pasuje? ” ( bo tu są same lale).

Składanie: układanie obrazków pociętych na 3 -4 części (1 -2 przedmioty na obrazku, którego treść jest prosta i typowa)- układanie na obrazku według wzoru ( obrazki pocięte poziomo lub pionowo według schematów pocięcia J. Magnuskiej). Wyodrębnianie i leczenie( w zakresie umiejętności dziecka): wyodrębnianie przedmiotów do policzenia ( wybierz koła i policz je) liczenie przedmiotów ( zgodnie z zasadami przeliczania- od lewej, każdy kolejny przedmiot); liczenie rąk, palców ( prostowanie palców liczonych wspólnie z terapeutą).

oglądanie palców u nóg i liczenie ich; liczenie przedmiotów, następnie pokazywanie tej liczby na palcach; Rysowanie, malowanie: linii poziomych i pionowych z pomocą nauczyciela( proste wzory według Bogdanowicz, 1985); linii poziomych i pionowych samodzielnie na wzorze, np. według wzoru: pada deszcz, półki na zabawki; linii prostych, falowanych ukośnych( wspólnie z nauczycielem, na wzorze, samodzielnie), np. „fale na morzu”, „ ślizgawka” itp.

dowolne rysowanie; wypełnianie dużych wzorów kolorem – wypełnianie prostych kształtów ograniczonych konturem ( malowanie palcem, kolorowanie kredą, węglem itp. ). Zabawa z masą- lepienie, wyklejanie: dowolne formowanie masy; formowanie wałków; formowanie elementów płaskich, okrągłych;

Etap 3.

Celem ćwiczeń i zabaw na etapie trzecim jest wyrabianie całościowego i coraz szybszego rozpoznawania przedmiotów, obrazów, wyrabianie właściwego wyobrażania o nich, jak również stopniowe przechodzenie od spostrzegania globalnego do analitycznego.

Propozycje ćwiczeń percepcji i pamięci wzrokowej oraz koordynacji wzrokoworuchowej Obserwacja: coraz dokładniejsza obserwacja otoczenia, dostrzeganie i nazywanie cech charakterystycznych dla danego przedmiotu, czynności, zjawiska, np. dostrzeganie pór roku, towarzyszących im zmian, tj. opadanie liści jesienią, bezlistne drzewa zimą, topniejący śnieg na wiosnę, kolorowo kwitnące drzewa;

obserwacja najbliższego otoczenia przedmiotów w pokoju, określanie ich cech: koloru, kształtu, wielkości, przeznaczenia, cech szczególnych dostrzeżonych przez dziecko- zabawa „Powiedz, co tu widzisz, do czego to służy i po co to jest” (ściana- na ścianie wisi półka, na niej stoją książki i zabawki: czerwone i zielone auto, duża i mała lalka); obserwowanie i nazywanie przedmiotów wskazanych przez nauczyciela w otoczeniu bliższym i dalszym, np. co widzisz na półce ( doskonalenie umiejętności dostrzegania elementów z podanej całości); co widzisz za oknem ( określanie elementów wykraczających poza najbliższe otoczenie, poszerzanie pola widzenia);

wskazywanie i rozpoznawanie podstawowych figur geometrycznych ( klocki geometryczne Dienese’a) - zabawa w układanki z klocków drewnianych i plastikowych, wskazywanie tych, które są dziecku znane; nazywanie podstawowych figur geometrycznych (zabawy „ Co to jest” , „Pokaż, gdzie jest”); wskazywanie i nazywanie zabawek o kształcie podstawowych figur geometrycznych ( np. kolorowe domy- klocki w kształcie kwadratów, magiczny pajac- wskazywanie i nazywanie poszczególnych części składowych pajaca: głowa- koło, brzuch- kwadrat, nogi i ręce- prostokąty, czapka pajaca- trójkąt, geometryczny pociąg-wskazywanie elementów składowych pociągu);

obserwacja i wskazywanie elementów o podanym kształcie na obrazkach ( np. ulica: domy- kwadraty, drzewa- trójkąty, słońce- koło itd. ); obserwacja najbliższego otoczenia podczas rożnych pór roku – obserwacje bezpośrednie podczas spacerów, obserwacje przez okno, ilustracje, obrazki; obserwacja o rozpoznawanie pory roku po cechach charakterystycznych ( wskazywanie obrazków lub jego części składowych do określonej pory roku, np. śnieg, bałwan- zima; kwiaty, bocian- wiosna; kolorowe liście- jesień, plażowa piłka, morze- lato); karty pracy- kolorowe pory roku; naśladowanie czynności wykonywanych przez druga osobę( zabawy doskonalące czynności samoobsługowe);

zabawy naśladujące czynności wykonywane w określonych sytuacjach ( zabawy tematyczne: dom, rodzina, sklep, przedszkole, szpital itp. , według inwencji dziecka i nauczyciela); naśladowanie ruchów zwierząt za pomocą kukiełek, pajacyków, pacynek lub obrazków ( można wykorzystać zachowania zwierząt w różnych porach roku, np. szukanie orzechów przez wiewiórkę jesienią, lepienie gniazd przez ptaki wiosną, zabawy żab wiosną na łące); zabawa w naśladowanie pozycji drugiej osoby lub postaci narysowanej na obrazku(rozpoczynamy od najprostszych do zrozumienia i przedstawienia przez dziecko pozycji: stojącej- przodem, tyłem; siedzącej; leżącej- na plecach, na brzuchu);

naśladowanie i odtwarzanie dwustopniowych działań, np. zajęcie miejsca na krześle, a następnie podbiegnięcie do drzwi; zabawa w naśladowanie czynności wykonywanych przez postacie na ilustracji ( zabawa „Rób to, co tu widzisz”, np. chłopiec buduje domy, wieże z klocków- zadaniem dziecka jest określenie czynności wykonywanych przez chłopca, a następnie odtworzenie czynności- budowanie z klocków); Dobieranie i wyszukiwanie: dobieranie jednakowych par przedmiotów, obrazków (memo obrazkowe, memo kształtów, domina obrazkowe, domina kolorowych figur, ćwiczenia „Mini Pus”);

dobieranie przedmiotu lub obrazka do takiego samego wskazanego przez nauczyciela po dłuższej i coraz krótszej ekspozycji- nauczyciel dopasowuje czas ekspozycji do rodzaju i stopnia trudności zadania( rozpoczynamy od elementów typowych, charakterystycznych, stopniowo przechodząc do bardziej złożonych i różniących się wybranymi elementami); dobieranie elementów( przedmiotów, obrazków, figur) według różnych, wskazanych przez nauczyciela kryteriów; wyszukiwanie i dobieranie par obrazków, które do siebie pasują lub tworzą całość, np. dobieranie do pary: butów, owoców, zwierząt; wyszukiwanie elementów tworzących całość; korona drzewa i pień;

wyszukiwanie elementów składowych przedstawionego wzoru, a następnie nakładanie na wzór bądź układanie obok lub według wzoru ( różny czas ekspozycji; obrazki przedmiotów, ilustracje, figury); składanie figur z części (dziecko otrzymuje wzór całej figury, następnie wyszukuje elementy będące częściami składowymi wzoru i układa z nich wskazaną figurę); dzielenie większych elementów- obrazków, figur- na mniejsze, a następnie scalanie ich; wyszukiwanie i dopasowywanie konturów, cieni do pojedynczych obrazków, łączenie w pary: obraz i jego cień( przedmioty, zwierzęta, rośliny, proste kształty: koło, kwadrat, trójkąt, różne kształty zgodnie z możliwościami dziecka);

wyszukiwanie właściwego obrazka, figury do prezentowanego wzoru; wyszukiwanie właściwych elementów składowych potrzebnych do ułożenia wzoru; Układanie: układanie obrazków z części: układanie według wzoru- na, obok; układanie na podstawie wzoru- zróżnicowany czas ekspozycji; układanie bez wzoru; układanie dużych puzzli, przechodząc systematycznie do coraz mniejszych elementów; składanie puzzli rozpoczynamy od mniejszej liczby elementów; zwracamy uwagę, by jednocześnie zachodziły na siebie dwa kryteria: zmniejszanie klocków i zwiększanie liczby elementów;

składanie obrazków pociętych na mniejsze kawałki ( 6 -10 części) – od prostych jednoelementowych do bardziej złożonych ( np. pocztówki, ilustracje, scenki sytuacyjne); cięte są według linii prostych pionowych, poziomych, ukośnych ( typowe schematy pocięcia według Magnuskiej- proste, kolejne wzory); rozpoczynamy od układania na wzorze, przechodząc do następnych etapów, układanie obrazków z klocków sześciennych obrazkowych ( obrazki, proste ilustracje, układy figur geometrycznych); układanie z wybranych dowolnie lub wskazanych przez nauczyciela figur geometrycznych- obrazków układanek, mozaik- według wzoru lub własnego pomysłu;

układanie, budowanie, zabawy konstrukcyjne według podanego wzoru z klocków, figur geometrycznych ( konstruowanie prostych modeli: drogi, płotu, piramidki, domu- układanie według wzoru, a następnie bez wzoru, z podanym słownie poleceniem, np. „ zbuduj z klocków dom”, „ułóż z figur budę dla psa”; urozmaiceniem będą klocki mozaiki geometrycznej); układanie ze stałych elementów na podstawie podanego wzoru: patyczki, kolorowe pineski, przekładanki bez igły, przeplatanki( rozpoczynamy od dużych, prostych kształtów, układanych na wzorze tej samej wielkości, przechodząc systematycznie do odtwarzania podanego mniejszego wzoru, zwiększając stopień trudności podanego wzoru- więcej szczegółów);

układanie ciągów rytmicznych, prostych szlaczków stworzonych z przedmiotów ( np. „ułóż tak samo”-ciągi 2 -3 elementowe: kot, mysz, pies, kot- dostrzeganie stałości powtarzanego rytmu; kończenie ciągu rytmicznego według podanego wzoru); układanie ciągów rytmicznych z dostrzeganiem przemienności, np. pory roku, wiosna, lato, jesień, zima; układanie historyjek obrazkowych złożonych z trzech części, a następnie słowne przedstawienie ich treści ( rozpoczynamy od prostych historyjek obrazkowych związanych z czynnościami dnia codziennego, wdrażając jednocześnie do kształtowania myślenia przyczynowo- skutkowego).

Porównywanie: porównywanie dwóch obrazków o tej samej treści (analizowanie całej treści obrazka); porównywanie dwóch takich samych zabawek, rzeczy pod względem kilku cech różniących je i cech wspólnych ( np. dwa psy: każdy ma głowę, tułów, łapy, jednak jeden ma ogon długi, drugi krótki, jeden jest duży a drugi mały, jeden jest w łaty a drugi w prążki); porównywanie przedmiotów, treści obrazków według kolorów ( kolorów podstawowych, ale zgodnie z możliwościami dziecka możemy wprowadzać typowe kolory pochodne), wielkości( duży, mały; wprowadzamy określenia większy, mniejszy), treści( np. obrazek drzewa w zimie i wiosną), położenia, kierunku;

porównywanie obrazków i dostrzeganie zmian zachodzących w ich treści ( np. porównywanie obrazków pór roku, dostrzeganie zmian w doborze odzieży w zależności od pory roku); dobieranie części do obrazka, porównanie treści obrazka z wycinkami, z których jeden jest brakującym ogniwem tworzącym całość( np. auto: brakuje jednego koła)- zadaniem dziecka jest wyszukanie i dopasowanie jednego spośród trzech wycinków, który pasuje do obrazka; porównywanie przedmiotów, obrazków, figur, wskazywanie braków, korekcja błędów (urozmaiceniem zabaw mogą być przykłady z tablic zamieszczonych w Terapii zabawą J. Baran);

wyodrębnianie różnic między obrazkami pozornie identycznymi- rozpoczynamy od obrazków pojedynczych przedmiotów, powoli przechodząc do prostych ilustracji i abstrakcyjnych prostych symboli graficznych( stopień trudności uzależniony jest od liczby różniących je szczegółów i ich wyrazistości); różnicowanie przedmiotów i figur różniących się położeniem, wielkością, kolorem ( np. zabawa „co tu nie pasuje? ”); wyodrębnianie przedmiotów i figury z tła( zabawy w rozpoznawanie kształtów i kolorów, porównywanie obrazków z zadania ze znanymi sobie);

porównywanie, zabawy pamięci wzrokowej typu „ Co tu się zmieniło? ”, „Czego brakuje? ”: ustawiamy obok siebie kilka przedmiotów, jeden lub więcej znika, dziecko odgaduje, czego brakuje, jak wygląda schowany przedmiot czy przedmioty; porównywanie liczby elementów- rozszerzanie zakresu umiejętności dziecka( przeliczanie, porównywanie, gdzie jest więcej, a gdzie mniej, próby określenia o ile mniej- na tym etapie proponujemy dokonanie różnic o jeden). Porządkowanie i grupowanie: grupowanie obiektów przedstawionych na obrazkach według przyjętego kryterium, próby samodzielnego określenia przyjętego przez dziecko kryterium;

klasyfikowanie obrazków tematycznych( np. „co pasuje do wybranej pory roku? ”, „ co zakładam na siebie zimą na spacer”, „ co pasuje do kuchni”- wybieranie przedmiotów lub obrazków przedstawiających przedmioty codziennego użytku); klasyfikowanie przedmiotów i figur tego samego kształtu, barwy, wielkości; liczenie ( w zakresie umiejętności dziecka); „eliminatka”- klasyfikowanie przedmiotów, obrazków o podobnej treści lub przeznaczeniu oraz eliminowanie z grupy przedmiotów nie pasujących do całości; klasyfikowanie przedmiotów, figur geometrycznych według jednej lub więcej cech( grupowanie figur lub prostych układów graficznych według podanego kryterium, np. wybierz trójkąty duże, zielone);

grupowanie materiału abstrakcyjnego według podanego kryterium ( np. wybierz tylko linie proste, wybierz tylko linie faliste), można uzupełnić ćwiczenia przez karty logiczne: figury i kształty.

Etap 4.

Poziom rozwoju percepcji wzrokowej ogrywa bardzo istotną rolę w przygotowaniu dziecka do nauki pisania i czytania. Umiejętności te wymagają dokonywania analizy i syntezy wzrokowej, co z kolei warunkuje prawidłowe spostrzeganie znaków graficznych: liter, cyfr i innych symboli umownych.

Propozycje ćwiczeń percepcji i pamięci wzrokowej oraz koordynacji wzrokoworuchowej Obserwacja: dokładna obserwacja bliższego i dalszego otoczenia, dostrzeganie różnic, określanie ich (np. obserwacja kolejno występujących po sobie pór roku, dostrzeganie zmian w zachowaniu ludzi i zwierząt, w przyrodzie); rozpoznawanie i identyfikowanie zmian w otoczeniu, następnie dokonywanie zapisu własnych obserwacji w postaci symboli, znaków, napisów;

rozpoznawanie i wskazywanie wybranych przez nauczyciela figur, symboli, znaków ( np. „pokaż znaki drogowe w kształcie trójkąta”; „ pokaż przedmioty w kształcie litery >>o<< ” itd. . ); wskazywanie i nazywanie kolejnych wybranych przez nauczyciela symboli, znaków graficznych; wskazywanie i nazywanie przedmiotów w kształcie wybranych liter, znaków; obserwacja i naśladowanie ruchem wskazanego przez nauczyciela kształtu ( np. „stań tak by twoja postać przedstawiała literę >>t<< ”); obserwacja i naśladowanie ( odczytywanie) gestów - werbalizacja spostrzeżeń; obserwacja układów figur, znaków, symboli i dostrzeganie zmian lub nieprawidłowości;

Wyszukiwanie: wyszukiwanie takich samych symboli graficznych (figur, liter, cyfr) w otaczającej dziecko rzeczywistości, na materiale proponowanym przez nauczyciela- terapeutę); wyszukiwanie par figur, liter, cyfr małych i dużych (np. ćwiczenia „mini PUS”); dopasowanie obrazków do liter na postawie ilustracji, których nazwa zaczyna się odpowiednią literą; wyszukiwanie takich samych liter, sylab( zamknięte, otwarte), wyrazów ( 1 - sylabowych, wielosylabowych) w rozsypankach, w loteryjkach, układankach, dominach, w tle obrazka, w tekście;

wyszukiwanie symboli graficznych nienależących do podanego zbioru ( według wzoru lub bez wzoru); wyszukiwanie ukrytych w obrazkach figur, znaków, symboli; wyszukiwanie figur, liter, cyfr w tle obrazka- według wzoru na karcie lub bez wzoru; wyszukiwanie, identyfikowanie i wskazywanie figur, znaków, liter w plątaninach graficznych; wyszukiwanie liter, wyrazów w labiryntach i tablicach graficznych; wyszukiwanie ze zbioru różnych sylab wyrazów pozornie podobnych, ale nie pasujących do grupy;

wyszukiwanie sylab, wyrazów na podstawie sylaby bądź wyrazu mówionego, odczytywanego przez nauczyciela; wyszukiwanie wyrazów w tekście- według wzoru; wyszukiwanie różnic w wyrazach o pozornie podobnym kształcie graficznym; Układanie wybranych symboli graficznych: układanie figur, liter, cyfr według wzoru, z pamięci, bez wzoru; nakładanie liter, cyfr na planszę- bez nazywania lub z jednoczesnym ich nazywaniem; układanie figur, liter, symboli z części- według wzoru, na wzorze lub bez wzoru; układanie figur, symboli z elementów przyrodniczych, patyczków;

układanie mozaik z klocków: figur, znaków graficznych na podstawie wzoru lub według własnego pomysłu; domina z figur, literowe ( układanie w taki sposób, aby sąsiadujące litery były identyczne); domina, loteryjki wyrazowe ( układanie w taki sposób, aby ostatnia litera pierwszego wyrazu była identyczna z pierwszą literą wyrazu następnego), układanie symboli graficznych według poleceń (np. na górze, na dole, po lewej, po prawej stronie); układanie sylab na planszy z jednoczesnym ich odczytywaniem; układanie wyrazów z sylab ( rozsypanki sylabowe); układanie wyrazów z sylab według wzoru: słuchowego, wzrokowego; układanie zdań z wyrazów według wzoru.

Wyodrębnianie: wyodrębnianie elementów przedmiotów, figur, symboli, znaków; wyodrębnianie wybranych symboli graficznych na podstawie wzoru lub z pamięci; wyodrębnianie całości z tła ( ukryte, figury, znaki: litery, cyfry); wyodrębnianie liter w wyrazach; wyodrębnianie różnic między obrazkami pozornie identycznymi poprzez: a) odróżnianie figur, znaków( liter, cyfr) od tła, b) dobieranie wybranych symboli graficznych; dobieranie jednakowych obrazków- według różnych kryteriów ( zwiększona liczba elementów);

dobieranie na zasadzie nakładanek jednakowych par figur, liter, cyfr ( „ układanki- dobieranki” oparte na zasadzie przynależności; kolorowanie i wypełnianie figur , liter, cyfr – według wzoru ( piktogramy): 1) liter wielkich do małych; 2) liter drukowanych do pisanych; 3) wyrazów do obrazka; 4) wyrazów różniących się tylko jedną literą; 5) zdań do obrazka; Różnicowanie: różnicowanie i układanie według różnych kryteriów: wielkości, kształtu ( klocki Rocławskiego), koloru (klocki Dinese’a), kierunku i położenia; różnicowanie elementów graficznych i rysunków;

różnicowanie pozornie takich samych obrazków; różnicowanie najczęściej mylonych liter ( n-u, b-d-p); różnicowanie kształtów literopodobnych. Segregowanie: segregowanie wybranych symboli graficznych według zaproponowanego kryterium ( kształtu, wielkości, elementów składowych liter: litery z brzuszkami, liniami pionowymi, poziomymi, ukośnymi); segregowanie wyrazów ze względu na podobieństwo graficzne liter, np. a/o/ą, e/o/ę, m/n, t/ł/l/; segregowanie wyrazów takich samych, np. mama, mama; segregowanie wyrazów o takiej samej liczbie liter, np. dom, kot, las, rak;

segregowanie wyrazów z samogłoską, spółgłoską: w nagłosie, śródgłosie, wygłosie; Porównywanie i uzupełnianie wskazanych symboli graficznych: porównywanie par obrazków, wskazywanie podobieństw i różnic; porównywanie par wyrazów, wskazywanie i nazywanie różniących je liter; uzupełnianie braków na obrazkach( np. samochód bez kół, dom bez dachu); uzupełnianie brakujących elementów na rysunkach, obrazkach; uzupełnianie kształtów złożonych przez łączenie punktów, zamalowywanie, zakreślanie, kolorowanie pól oznaczonych symbolem;

uzupełnianie szlaków przez dorysowywanie odpowiednich znaków; uzupełnianie ciągów literowych, według wzorów; uzupełnianie zdań z lukami ( wyszukiwanie wyrazów z rozsypanki); uzupełnianie w wyrazach brakujących liter, sylab; Odpoznawanie prezentowanych symboli graficznych: takich samych elementów obrazkowych, literowych, sylabowych; liter, sylab, wyrazów uprzednio eksponowanych (loteryjki literowe, obrazkowe, wyrazowe);

a) Ćwiczenia i zabawy rozwijające i usprawniające percepcję i pamięć słuchową oraz koordynację słuchowo- ruchową

Etap 1.

Na etapie pierwszym znajdują się ćwiczenia wstępne mające na celu stymulowanie percepcji słuchowej, czyli ćwiczenia wrażliwości słuchowej z zakresu rozpoznawania dźwięków naturalnych, dźwięków pochodzących z otoczenia.

Ćwiczenia wrażliwości słuchowej Ta grupa ćwiczeń ma na celu kształtowanie i rozwijanie umiejętności odbierania, rozpoznawania oraz naśladowania odgłosów, dźwięków z najbliższego otoczenia.

Przykładowy zestaw ćwiczeń i zabaw: Wysłuchiwanie i rozpoznawanie dźwięków naturalnych: wysłuchiwanie dźwięków naturalnych dochodzących z najbliższego otoczenia; identyfikowanie ich ze wskazaniem; przyporządkowanie słyszanego dźwięku do obrazka; Rozpoznawanie dźwięków dochodzących z otoczenia: odgłosów dochodzących z ulicy; sygnałów różnych pojazdów; dźwięków różnych urządzeń gospodarstwa domowego ( płynąca z kranu woda, zamykanie drzwi, włączanie światła); głosów znanych zwierząt ( dobieranie obrazka do słyszanego dźwięku);

dźwięków charakterystycznych dla różnych przedmiotów( papiery, szkła, metalu). Rozpoznawanie wytwarzanych dźwięków ( szmerów)- najpierw za pomocą wzroku, później słuchu( dziecko wskazuje przedmiot, który identyfikuje ze słyszanym dźwiękiem): uderzanie łyżeczką w szklankę; uderzanie pałeczką w szybę; uderzanie w drewno; stukanie w drewno; uderzanie piłki ( odbijanie piłki); uderzanie klockami o sobie; klaskanie,

darcie papieru; gniecenie papieru; lanie wody; rozpoznawanie przedmiotów ukrytych w pudełku; rozpoznawanie głosu i źródła dźwięku (miejsca, odległości: daleko, blisko; ilości dźwięków: dużo, mało; szukanie ukrytych przedmiotów: zegarka, radia, melodyjki); rozpoznawanie osób po głosie ( z najbliższego otoczenia dziecka) – zabawa „ Zgadnij, kto mówi? ”;

Etap 2.

Na etapie drugim skupiłyśmy się przede wszystkim na ćwiczeniach rozwijających i doskonalących umiejętność odbioru, rozpoznawania, a także naśladowania odgłosów i dźwięków występujących w najbliższym otoczeniu.

Kształcenie percepcji słuchowej na proponowanym etapie odbywa się poprzez: ćwiczenia wrażliwości słuchowej ( różnicowanie dźwięków niewchodzących w skład mowy ludzkiej); ćwiczenia doskonalące spostrzegawczość słuchową i koordynację słuchowo- ruchową;

Ćwiczenia wrażliwości słuchowej: Rozróżnianie dźwięków, odgłosów dochodzących z otoczenia( z sąsiedztwa, ulicy): wysłuchiwanie ciszy ( żadnych dźwięków celowo nie wytwarzamy); wysłuchiwanie odgłosów szumiących drzew; wysłuchiwanie odgłosów wiatru, deszczu, burzy; wysłuchiwanie odgłosów z ulicy: jadących samochodów, tramwajów, pociągów, trąbiących pojazdów.

Rozpoznawanie wytwarzanych dźwięków ( szmerów): rozpoznawanie odgłosów powstałych przez uderzenia o różne przedmioty ( stukanie w nie palcem, stukanie pałeczką, stukanie w dwa takie same przedmioty: szkło, drewno, metal, plastikową zabawkę); rozpoznawanie głosu i źródła dźwięku poprzez wskazanie miejsca, kierunku: „ gdzie jest ukryty przedmiot który słyszysz? ”; odległości: „ czy dźwięki, które słyszysz są daleko czy blisko? ” „; ilości dźwięków: „ czy słyszysz jeden dźwięk, czy więcej? ”; na tym etapie dziecko ma do rozpoznania jeden lub dwa typowe dźwięki, w miarę poszerzania możliwości dziecka wprowadzamy kolejny dźwięk).

Różnicowanie i naśladowanie głosów zwierząt (zabawy ortofoniczne): rozpoznawanie i dobieranie obrazka do słyszanego głosu zwierzęcia; naśladowanie głosu zwierząt wskazanych na obrazku; rozpoznawanie naśladowanych przez inne dzieci głosów zwierząt; Rozpoznawanie i naśladowanie dźwięków z otoczenia: rozpoznawanie dźwięków wydawanych przez różne przedmioty, np. włączona suszarka, dzwoniący telefon, zamykanie drzwi, itp. ; rozpoznawanie i naśladowanie dźwięków wydawanych przez pojazdy, np. pociąg- „tuu, tuu”; auto- „brm, brm”, „pipip, pipip”;

Grupowanie przedmiotów wydających takie same dźwięki: grupowanie przedmiotów wydających odgłosy wskazanych zwierząt, np. „ jakie zwierzęta wydają głos >>miau<< ”; grupowanie przedmiotów, z którymi kojarzy się słyszany dźwięk, np. grupowanie pojazdów. Rozpoznawanie osób po głosie: zabawa: „ Kto ukrył się za parawanem? ” – dziecko mówi swoim naturalnym głosem; rozpoznawanie poszczególnych dzieci po głosie, naśladujących wybrane przez siebie zwierzę;

Wysłuchiwanie i różnicowanie dźwięków ze względu na jego natężenie: dźwięki ciche; dźwięki głośne; naprzemienne raz cicho, raz głośno. Wysłuchiwanie zmian w tempie i głośności wydawanych, słyszanych dźwięków: szybko (np. szybkie szczekanie psa lub miauczenie kota); wolno (np. wolne szczekanie psa lub miauczenie kota); naprzemienne ( np. wolne szczekanie psa, szybkie szczekanie psa, wolne szczekanie psa: „hau- hau; hau…, hau- hau”, - do zabawy można wykorzystać dwie zabawki, z których jedna będzie szczekała wolno a druga szybko).

Ćwiczenia spostrzegawczości słuchowej i koordynacji słuchowo- ruchowej: Wysłuchiwanie i różnicowanie powtarzających się dzwieków tworzących proste układy rytmiczne (np. dwa razy uderzamy w podłogę lub stół, tak aby ilość słyszanych dźwięków była wyraźna, a następnie prosimy dziecko, aby zrobiło tak samo): wyklaskiwanie słyszanego, prostego rytmu; tupanie, wystukiwanie prostego rytmu; Układanie, tworzenie szeregów rytmicznych: układanie przedmiotów według słyszanego podanego rytmu ( np. auto, klocek, auto- dziecko próbuje samodzielnie dalej podawać i układać rytm);

tworzenie szeregów dźwięków wydawanych przez różne zwierzęta ( np. kot, pies, kot): dziecko słyszy wydawane dźwięki ( „miau, hau, miau”), zapamiętuje je, następnie powtarza według właściwej kolejności (kot, pies, kot); zabawy ruchowe z zauważalnym rytmem ( np. tupnij, podskocz, tupnij, podskocz…; podskocz, tupnij, podskocz…”); układanie rytmu w klocków, a następnie wystukiwanie go ( na początku dziecko może wystukiwać w klocki, zawracamy uwagę na przerwy między klockami); układanie klocków na podstawie słyszanego dźwięku (np. dwa szybkie klaśnięcia – dwa klocki obok siebie); liczenie słyszanych dźwięków.

Odtwarzanie rytmu ilustrowanego układem przestrzennym: tworzenie układów przestrzennych( klocki układamy obok dziecka od lewej do prawej strony- odstępy między klockami sugerują przerwę między słyszanymi dźwiękami, mniejsza przerwa sugeruje krótką przerwę między przerwami), np. dwa klocki obok siebie– dziecko wystukuje tyle razy, ile ma klocków; klocki rozsuniętewyklaskiwanie z dłuższą przerwą, więcej klocków; graficzne odtworzenie słyszanego rytmu ( dziecko układa z dowolnych elementów słyszany prosty rytm);

Etap 3.

W rozwijaniu percepcji słuchowej na tym etapie proponujemy utrwalanie i kontynuację ćwiczeń rozwijających słuch fizyczny i muzyczny oraz koordynację słuchowo- ruchową.

Doskonalenie percepcji słuchowej będzie się odbywać poprzez ćwiczenia na materiale bezliterowym: 1) ćwiczenia wrażliwości słuchowej i różnicowanie dźwięków niewchodzących w skład mowy ludzkiej; 2) ćwiczenia rytmizujące.

Ćwiczenia wrażliwości słuchowej i różnicowanie dźwięków niewchodzących w skład mowy ludzkiej Proponowane ćwiczenia mają na celu rozwijanie wrażliwości na rodzaj dźwięku, tempo, rytm, ton. Uczą koncentrowania uwagi na sygnałach słuchowych, identyfikowania, różnicowania i wstępnego analizowania tego, co dziecko słyszy.

Rozpoznawanie dźwięków naturalnych: ćwiczenia wysłuchiwania, różnicowania i rozpoznawania różnych odgłosów, szmerów pochodzących z bliższego i dalszego otoczenia; określenia rodzaju, miejsca, odległości do źródła słyszanego dźwięku; rozpoznawanie dźwięków z otoczenia i ilustrowanie ich poprzez różne formy działalności dziecka (odtwarzanie), np. padający deszcz ( lekki, drobny, mocna ulewa, burza) – wystukiwanie, rysowanie, malowanie, zabawy z wodą; szumiące drzewa na wietrze- wysłuchiwanie rodzaju wiatru ( zabawy ruchowe), ilustrowanie ruchem słyszanych dźwięków, namalowanie wiatru;

próby opisywania słyszanych dźwięków za pomocą metafor ( np. wiatr jest silny jak…); słuchanie ciszy- wsłuchiwanie się i określanie rodzaju dźwięków, natężenia, odległości, kierunku, próby naśladowania słyszanych dźwięków ( zabawy dźwiękonaśladowcze); rozpoznawanie i przeliczanie dźwięków dochodzących z otoczenia ( np. ile razy zakukała kukułka, ile grzmotów słychać podczas burzy”, itp. ). Wysłuchiwanie i rozpoznawanie dźwięków celowo wytwarzanych ( wcześniej prezentowanych dziecku): rozpoznawanie odgłosów celowo wytwarzanych lub odtwarzanych : dźwięki przyrody, dźwięki z ulicy, dźwięki związane z różnymi czynnościami; identyfikowanie ich, nazywanie, naśladowanie ( zabawy dźwiękonaśladowcze);

słuchanie dźwięków różnych instrumentów muzycznych, a następnie samodzielne wywoływanie dźwięków na wybranych instrumentach; rozpoznawanie i naśladowanie dźwięków charakterystycznych dla różnych pojazdów, zwierząt, instrumentów muzycznych ; rozpoznawanie dźwięków: stukania, pukania, uderzania, pocierania, przelewania; identyfikowanie rodzaju słyszanego dźwięku, określanie miejsca powstania dźwięku, jego natężenia, kierunku, materiału ( metal, drewno, szkło, papier); rozpoznawanie głosów przesypywanych lub przelewanych substancji; rozpoznawanie rodzaju dźwięków, zapamiętywanie sekwencji ich występowania, przeliczanie oraz odtwarzanie ich ilości za pomocą znaków umownych;

rozpoznawanie i odtwarzanie dźwięku instrumentu ( np. nauczyciel gra za zasłoną na wybranym instrumencie, dziecko ma przed sobą kilka instrumentów do wyboru, jego zadaniem jest wybrać właściwy); porównywanie słyszanych dźwięków: 1) odpoznawanie ciągłości dźwięków: ciągłe, długie, krótkie, przerywane ( np. zabawa „Skacz, gdy słyszysz dźwięk krótki, przerywany; leż, gdy dźwięk jest długi”); 2) rozróżnianie wysokości słyszanych dźwięków: wysokie, niskie; 3) określanie długości trwania dźwięku: długi, krótki; 4) odróżnianie natężenia słyszanego dźwięku: mocny- głośny, słaby- cichy;

5) rozpoznawanie i grupowanie dźwięków według różnych cech ( np. dźwięki ciche, głośne; dźwięki zwierząt, dźwięki wydawane przez sprzęt gospodarstwa domowego; dźwięki wysokie i niskie; dźwięki miłe i niemiłe dla naszego ucha); eksponowanie głosów przyrody i zjawisk atmosferycznych; rozpoznawanie dźwięków i tonów wydawanych przez różne instrumenty muzyczne: bęben, pianino, cymbałki, gitara, skrzypce; wysłuchiwanie, rozpoznawanie i zapamiętywanie kolejności wysłuchiwanych brzmień instrumentów ( zaczynamy od prostych układów rytmicznych - po dwa powtarzające się dźwięki- stopniowo rozszerzając układ proponowanych dźwięków);

reagowanie na określenia słowne ( podskoki, przysiady, klaskanie); reagowanie na polecenia nauczyciela ( np. „Idą słonie” – zmiana rytmu i natężenia dźwięków, dzieci naśladują chód słonia, podobnie: misia, konia, kury); rozpoznawanie osób po głosie, zabawy z naśladowanie głosów i rozpoznawanie osoby po głosie (np. zabawa: „ Kto to mówi? , kto naśladuje głos zwierząt? ”); odtwarzanie, wystukiwanie, „zapisywanie” za pomocą klocków i umownych symboli proponowanego przez dziecko rytmu;

odtwarzanie układem przestrzennym różnych struktur czasowych: ustawianie klocków zgodnie z usłyszanymi uderzeniami; zapisywanie słyszanej struktury przy pomocy symboli ( kółek, kresek); rysowanie kresek, szlaczków, ornamentów w rytm uderzeń: rysowanie kresek zgodnie z długością usłyszanego dźwięku, np. ------- długi; ---- krótki; zapisywanie układem kropek usłyszanej struktury rytmicznej, np. ; ); rysowanie szlaczków w rytm uderzeń; odtwarzanie układów przestrzennych strukturami czasowymi , np. klocki leżą pod dzieckiem w takim układzie : lub ) , dziecko widząc taki układ, wystukuje go;

kojarzenie i wyszukiwanie słyszanych lub obserwowanych struktur wzrokowych bądź słuchowych ( np. dziecko ma przed sobą różne układy z klocków, wysłuchuje rytmicznych uderzeń i dopasowuje do nich właściwy obraz, układ graficzny); dostrzeganie rytmu ( powtarzającego się motywu) w wierszach, piosenkach.

Ćwiczenia rytmizujące Zabawy rytmiczne: rozpoznawanie i określanie charakteru słyszanej muzyki ( wesoła, smutna, skoczna); odtwarzanie swobodnym ruchem nastroju i charakteru słyszanej muzyki; śpiewanie piosenek i klaskanie w ich rytm (każdemu dźwiękowi odpowiada jedno klaśnięcie); zabawy doskonalące estetykę ruchu: ćwiczenia rąk, stóp, rozluźniające, ćwiczenie płynności ruchu; wykonywanie prostego rytmu do słyszanej piosenki ( klaśnięcie do sylaby, np. „ Wlazł ko-tek na pło-tek i mru-ga”);

zabawy ruchowe do Metody Pedagogika Zabawy ( np. samolot, ciasto, stonoga) (Flemming, 1999). zabawy ruchowe i ruchowo- słuchowe proponowane w Metodzie Dobrego Startu ( Bogdanowicz, 1975) ćwiczenia ruchowe do muzyki, piosenki; zabawy ruchowe rąk na wałeczkach i woreczkach wykonywane w rytm piosenki ( dzieci, śpiewając piosenkę, mogą wykonywać rytmiczne ruchy: pięścią, dłonią – - wewnętrzną częścią, zewnętrzną, brzegiem dłoni, palcami- jednym palcem, dwoma i kolejno wszystkimi palcami).

Etap 4.

Percepcja słuchowa jest umiejętnością wysłuchiwania, odbioru i interpretowania dźwięków z otoczenia. Odgrywa istotna rolę w osiągnięciu przez dziecko takiego etapu rozwoju percepcyjno- zmysłowego, w którym kształtuje się umiejętność analizy i syntezy słuchowej.

Rozwijanie percepcji słuchowej na etapie czwartym odbywać się będzie poprzez : ćwiczenia rozwijające słuch fonematyczny oraz analizę i syntezę słuchową, ćwiczenia słuchu fonetycznego, ćwiczenia pamięci słuchowej.

Przykładowe zestawy ćwiczeń Wyodrębnianie zdań w mowie: słuchanie prostych wypowiedzi na temat obrazka ( zdań prostych, np. „ To lala. Ona ma smoczek”); dzieci biorą tyle klocków, ile jest zdań, przy pierwszym klocku powtarzają pierwsze zdanie, przy drugim- drugie zdanie. Wyodrębnianie wyrazów w zdaniu: opisywanie ilustracji zdaniami dwuwyrazowymi ( np. „Słońce świeci”)– dzieci mówią zdanie, następnie powtarzają je wspólnie z nauczycielem, określają wyraz pierwszy i drugi, tym samym liczą wyrazy w zdaniu i podporządkowują dany wyraz określonemu miejscu w zdaniu;

wyodrębnianie wyrazów w zdaniach trzywyrazowych (np. „Tomek kopie piłkę”: zadaniem dzieci jest określenie kolejnych wyrazów w zdaniu, policzenie ich i określenie miejsca w zdaniu; pomocne dla dziecka jest układanie klocków obrazujących wyrazy, tak więc trzy klocki będą określały trzy wyrazy, klocek pierwszy ( pierwszy wyraz) – „Tomek”; klocek drugi- „kopie”; klocek trzeci – „piłkę”; rozwijanie zdań, zwiększanie liczby wyrazów w zdaniu i określanie ich miejsca w zdaniu ( np. Tomek kopie piłkę. Tomek kopie czerwoną piłkę do bramki”) – w ćwiczeniu tego typu porównujemy liczbę wyrazów w kolejnych zdaniach. Dziecko, wymawiając słowa z podanego zdania, układa klocki obrazujące wyrazy, w kolejnych zdaniach liczba klocków wzrasta. Tym ćwiczeniem rozwijamy również wypowiedzi dziecka, wdrażając do wypowiedzi złożonej.

tworzenie zdań ze słów podanych przez nauczyciela, układanie ich we właściwej kolejności( np. mleko kotek pije”, zadaniem dzieci jest właściwe ułożenie zdania : „Kotek pije mleko”); układanie zdań przez dzieci na podstawie ułożonych klocków ( np. dwa klocki – zdanie dwuwyrazowe, utrudnieniem jest ułożenie zdań do obrazka według liczby klocków); uzupełnianie zdań brakującym wyrazem ( np. „Ola pije…” , „ Ola pije mleko, a Kasia … herbatę”); dobieranie par wyrazów, które się rymują: tata-mama, loczek- koczek.

Wyodrębnianie sylab w wyrazach: śpiewanie prostych piosenek, z wyróżnianiem sylab (np. Pa-nie Ja-nie, pa-nie Ja-nie”), w następnym etapie wypowiadamy tekst piosenki bez melodii, nadal oddzielając sylaby; dzielenie wyrazów na sylaby – rozpoczynamy od wyrazów znanych dziecku, krótkich ( np. ma-ma, ta-ta, la-la, O-la); wydzielanie sylab w wyrazach trudniejszych, o bardziej skomplikowanej strukturze ( np. lam-pa, ko-tek); łączenie wyrazów z sylab- synteza sylabowa ( np. Podajemy dziecku dwie sylaby, jego zadaniem jest odgadnięcie, jaki to wyraz: ma-ma; To-mek; zagadki z syntezą: „zgadnij, jaki to wyraz”, np. . wo-da; la-la; ko-tek; ka-pu-sta; o-ku-la-ry);

dzielenie wyrazów na sylaby z jednoczesnym układaniem klocków- układanie obrazów graficznych modelu sylabowego wyrazu, liczenie sylab; tworzenie wyrazów z sylab, wykonanie wspólnie z dzieckiem składanki sylabowej- książeczki; zabawa „ile sylab? ” : porównujemy liczby sylab w wyrazach na podstawie liczby klocków przy każdym wyrazie; zabawa w dokończanie wyrazów- podajemy dziecku obrazki, a następnie wypowiadamy pierwszą sylabę jednego z nich; rozpoczynamy od znanych dziecku wyrazów dwusylabowych, np. ko… (tek), pił… (ka); zabawa w dobierankę – wyszukiwanie przedmiotów lub obrazów na podaną sylabę, np. ko- (-tek, -rek, - sa itp. ).

tworzenie wyrazów do podanej sylaby- loteryjki, sztafety sylabowe; zabawa w wyszukiwanie wyrazów, przedmiotów, które kończą się podaną sylabą, np. –wa ( kro-, so- , mal-); zabawa w imiona, wypowiadanie imion na podaną sylabę ( np. dzieci , których imię zostało wypowiedziane siadają w jednym rzędzie); rozpoznawanie miejsca określonej sylaby w wyrazie ( np. kładziemy przed dzieckiem zbiór obrazków, wśród których są nazwy, zawierające sylabę „ma”, dziecko sprawdza , w jakim miejscu występuje ta sylaba: na początku, na końcu czy w środku i odpowiednio je segreguje); zabawy sylabami: loteryjki sylabowe, domina sylabowe; odczytywanie sylab zamkniętych i otwartych, tworzenie z nich nowych wyrazów;

wykreślanki sylabowe- dzieci widząc i słysząc wyraz, po przeczytaniu wykreślają niepotrzebną sylabę; składanki sylabowe – tworzenie wyrazów z dowolnych sylab i odczytywanie ich; czytanie sylab i tworzenie z nich oraz dodatkowych obrazków nowych wyrazów – rebusy sylabowe; układanie wyrazów z rozsypanki sylabowej; układanie zdań z rozsypanki sylabowej; układanki, uzupełnianki, przedstawianki sylabowe; Rozpoznawanie i wyodrębnianie głosek z wyrazów: rozpoznawanie i wyodrębnianie głosek z nagłosie- zaczynamy od wyrazów, w których pierwszą głoskę słychać wyraźnie i można ją samodzielnie wyodrębnić od pozostałych (np. o-set, o- kulary, k- locki, k- reda, d-rabina); a także śródgłosie i wygłosie;

wskazywanie, wyszukiwanie i grupowanie obrazków, których nazwy zaczynają się wskazaną głoską (np. „pokaż mi obrazek na głoskę >>s<<, >>a<<, >>t<<”); wydzielanie pierwszej głoski z nazwy obrazka - rozkładamy przed dzieckiem obrazki, wskazujemy jeden- dziecko, artykułując jego nazwę, ma podać pierwszą głoskę; dobieranie i segregowanie obrazków według podanych głosek- z jednej strony obrazki, których nazwy rozpoczynają się np. głoską „m”, a drugiej strony obrazki na głoskę „k”; zabawa w „okręt załadowany towarami na jakąś głoskę” np. „a”; za każdy prawidłowo podany wyraz dziecko otrzymuje punkt; gdy wyczerpią się nam wyrazy lub przedmioty, wówczas zmieniamy głoskę;

wymyślanie wyrazów zaczynających się na określoną głoskę ( np. na głoskę „b” – bocian, bratek, babcia); rozpoznawanie i wskazywanie ostatniej głoski w wyrazie rozpoczynamy od wyrazów kończących się samogłoską (np. kura, mama, tata); wybieranie i grupowanie obrazków, których nazwy kończą się taką samą głoską; łączenie w pary obrazków, których nazwy łączą się zbiegiem głosek ( np. mak-kot, lis-sok); domino obrazkowe, polegające na układaniu obrazków na zasadzie podobnej do ćwiczenia poprzedniego; rozpoznawanie głosek w wyrazach jednosylabowych- określamy kolejne głoski w wyrazie; pomocne jest układanie klocków do podanej przez dziecko kolejnej głoski ( np. A-s , u-l, m-a);

zabawy z syntezą „zgadnij, co to jest? ” – mówimy dziecku wyraz w postaci analitycznej, np. k o t , a jego zadaniem jest odgadnąć( czyli dokonać syntezy); jaki wyraz usłyszało; stopniowo wprowadzamy coraz dłuższe wyrazy, podnosząc tym samym stopień trudności; urozmaiceniem mogą być zabawy „ Zgadnij- zgadula”, gdzie raz dziecko zadaje zagadkę, raz osoba prowadząca; „ co słyszysz, gdy mówię: d o m e k ”- zadaniem dziecka jest odgadnięcie jaki wyraz usłyszał i dobranie obrazka; odnajdywanie przedmiotów, elementów obrazka, którego nazwa została wypowiedziana głoskami;

artykułowanie i rozpoznawanie głosek w wyrazach jednosylabowych, trzygłoskowych ( ułatwieniem jest określanie miejsca samogłoski w wyrazie); przykładowe wyrazy: mak, rak, kot, las, dom, dym; dodatkowym urozmaiceniem dla dziecka będzie używanie nakładek z wykorzystaniem liter ( samogłosek); różnicowanie samogłosek i spółgłosek – ćwiczenia czytania sylab i wyrazów; rozpoznawanie głosek w wyrazach czterogłoskowych i dłuższych; rozpoznawanie głosek w wyrazach o różnej liczbie głosek, z liczeniem i porównywaniem liczby głosek w wyrazach; zabawy wyrazowe ( np. „ jaką głoskę słyszysz” lub „ jaka jest druga i kolejna głoska w wyrazie ”: las, kot, dom, lis, lato, mata, wata, domek);

wyszukiwanie wyrazów z podaną głoską – dziecko poszukuje wśród wyrazów takich, w których występuje podana głoska; analizując wyraz dziecko zaznacza, w którym miejscu w wyrazie jest dana głoska i ile razy występuje; zapoznanie dziecka z obrazem graficznym głoski ( zabawy „ głoska i litera”); tworzenie wyrazów ( do schematów) posiadających daną głoskę w określonym miejscu ( grupowanie w kolumny obrazków według miejsca występowania danej głoski); zabawa w różnicowanie głosek w wyrazach - zadaniem dziecka jest grupowanie przedmiotów, obrazków według grup z danej głoski ( np. „c” i „cz”);

zabawy z dostrzeganiem różnic w wyrazach – zabawa polega na dostrzeganiu różnic w wyrazach pozornie podobnych, dziecko układa model graficzny wyrazu i wskazuje, w którym miejscu występuje różnica, rozpoczynamy od prostych wyrazów trzygłoskowych i stopniowo przedstawiamy dłuższe ( np. dym- dom; mak- rak; lis- las; mata- masa); różnicowanie słów i sylab o podobnym brzmieniu ( np. wskazywanie przez dzieci obrazków po usłyszeniu ich nazwy, przykładowo: bucik- budzik; czapka- żabka; kura- góra; tacka- taczka; sylaby: pa-ba; ka-ga; ta-da); przekształcanie wyrazów przez zmianę lub dostawienie litery ( sylaby), np. mapa- mama, kot- kos; rozpoznawanie i czytanie wyrazów dwusylabowych i więcej , poprzedzone dzieleniem na sylaby ( synteza);

układanie pod obrazkami podpisów ( wyrazów, zdań) odnoszących się do obrazka; czytanie pojedynczych wyrazów i składanie z nich zdań prostych; czytanie prostych tekstów, próby układania do nich pytań i odpowiedzi na zadane pytania do tekstu ( czytanie ze zrozumieniem); różnicowanie w wyrazach głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych ( segregowanie obrazków).

Ćwiczenia z zakresu rozwoju słuchu fonetycznego Przykładowe zestawy ćwiczeń Ćwiczenia z zakresu różnicowania czasu trwania dźwięków mowy: zabawa „ długie i krótkie dźwięki” – najpierw prezentujemy dziecku dźwięki o różnej długości: długie i krótkie, np. „aaaaaaa”, „a” ( ćwiczenia wykonujemy na samogłoskach); następnie przyporządkowujemy długiemu dźwiękowi- długi klocek ( lub długi sznurek), a krótkiemukrótki klocek, w kolejnej części zabawy wskazujemy dziecku klocek i prosimy, by wypowiedziało dźwięk, który będzie odpowiadał długości klocka;

zabawa ze spółgłoskami ( przedłużamy tylko głoski: „f, w, s, z, ś, ż, sz, ch, m, n”) – polega ona na jak najdłuższym wymawianiu głoski, np. „sssssss”; „ffffff ”(nie wymawiamy : „fy”). Ćwiczenia tempa wypowiedzi: zabawa „ mówimy wolno, coraz szybciej” polega ona na tym, że nauczyciel mówi proste zdanie w tempie wolnym ze szczególnym zwróceniem uwagi na wyraźną, zaakcentowaną na sylaby wypowiedz , następnie prezentowane zdanie mówimy coraz szybciej, jednak nadal wyraźnie; zabawa „ Klaszczę i mówię” – polega ona na wypowiadaniu prostego wyrazu lub zdania przy jednoczesnym klaskaniu w dłonie;

zabawa „ Rób i mów” – polega ona na jednoczesnym wypowiadaniu zdaniu i wykonywania odpowiadającego mu ruchu w podanym tempie ( np. nauczyciel mówi: „Kasia idzie wolno” – dziecko, powtarzając zdanie, chodzi i mówi wolno); zabawa ruchowa: „ Głowa, ramiona, kolana, palce… i inne”- dziecko mówi nazwę wskazywanej przez siebie części ciała, w toku trwania zabawy coraz szybciej nazywa poszczególne części ciała ( zabawa trudna, jednakże utrwalająca znajomość schematu ciała). Ćwiczenia akcentu wypowiedzi: akcent zdaniowy- dziecko opowiada o postaciach z obrazka, podkreślając nazwę postaci ( np. „Miś śpi”- wyraz „miś” wypowiada głośniej);

akcent wyrazowy ( akcent wyrazowy to w języku polskim najczęściej przedostatnia sylaba, którą akcentujemy) – wypowiadamy pojedyncze wyrazy, dzieląc je na sylaby, następnie powtarzamy czynność, klaskając (głośniej wyklaskujemy sylabę akcentowaną). Ćwiczenia intonacji wypowiedzi ( odróżniania zdań oznajmujących od pytających): zabawa ze zdaniami : jak kogoś informujemy, a jak zadajemy pytanie- podajemy dziecku przykładowe zdania: „Tomek czyta”; a następnie zmieniając intonację, pytamy: „ Tomek czyta? ”;

Ćwiczenia doskonalące pamięć słuchową i słowną Przykładowe zabawy „Zgadnij co słyszysz”- dziecko zza parawanu słucha odtwarzanego przez nauczyciela dźwięku, następnie przyporządkowuje usłyszany dźwięk do przedmiotu lub obrazka. „Zgadnij, czyj to głos” – dziecko odgaduje, korzystając z wcześniejszych doświadczeń, do kogo należy słyszany głos ( głosy ludzi, np. dzieci z grupy i zwierząt). „Zgadnij, jakie były dźwięki” – zabawa polegająca na odtworzeniu układu słyszanych dźwięków; rozpoczynamy od prostych układów cyklicznych, np. „stuk”, klaśnięcie, „stuk”).

Wyszukiwanie obrazków według wskazanej kolejności, zapamiętywanie sekwencji. Zapamiętywanka - zapamiętywanie kolejności powtarzanych wyrazów. Zapamiętywanka, dokładanka - dziecko podaje wyraz, następna osoba powtarza podane wyrazy i dokłada jeszcze jeden ( np. Ola: „kwiat”; Kasia: „kwiat, drzewo”; Marek : „kwiat, drzewo, dom”). Słuchanie opowiadań, przypominanie przedstawionych zdarzeń.

b) Ćwiczenia i zabawy rozwijające mowę i myślenie Rozwijanie funkcji słuchowo-językowych - aspekt semantyczny i leksykalny języka (wzbogacanie słownictwa, kategoryzowanie pojęć, różnicowanie znaczeń) - aspekt morfologiczny i syntaktyczny języka (opanowanie form gramatycznych, budowanie zdań, tekstu w zakresie treści i formy językowej) - aspekt fonologiczny (różnicowanie fonemów, analiza i synteza cząstek fonologicznych); Rozwijanie mowy - odbiór wypowiedzi- rozumienie mowy; - budowanie wypowiedzi (ćwiczenia artykulacji, prawidłowego oddychania, spostrzegania i odtwarzania prozodycznych cech wypowiedzi, budowanie tekstu poprawnego pod względem akcentowania i intonacji)

Rozwój mowy u dzieci nie przebiega w jednakowy sposób. U jednych przebiega on szybciej, a u innych wolniej. Rozwój mowy można podzielić na cztery okresy: okres melodii ( trwa od urodzenia do 1. roku życia; w tym czasie dziecko poznaje przedmioty i zaczyna kojarzyć nazwę z przedmiotem, poprawnie wymawia samogłoski: „a, e, i ” oraz spółgłoski : „m, b, n, d, t); okres wyrazu ( trwa od 1. do 2. roku życia; w tym okresie dziecko używa już prawie wszystkich samogłosek – z wyjątkiem nosowych, oraz spółgłoski: „ p, pi, b, m, t, d, n, k, j, ś, ć, ź dź, ch ”; zna około 300 słów; wypowiedzi są głównie jednowyrazowe- oznaczają przedmiot, czynność oraz stosunek dziecka do przedmiotu lub czynności);

okres zdania ( 2 -3 rok życia; w tym okresie dziecko wypowiada już poprawnie wszystkie samogłoski oraz spółgłoski: „ p, b, m, pi, bi, mi, f, w, fi, wi, k, g, ch, t, d, n, l”; pojawiają się pierwsze zdania, początkowo złożone z 3 słów, później z 4 -5 słów); okres mowy swoistej ( przypada między 3. a 7. rokiem życia; dziecko 3 - letnie porozumiewa się prostymi zdaniami, wymawia wszystkie samogłoski i spółgłoski : „ p, pi, b, bi, m, mi, n, ni, f, fi, w, wi, t, d, n, l, li, ś, ź, ć, dź, j, k, ki, g, gi, ch”; dziecko 4 -letnie- wymawia : „ s, z, c, dz”; dziecko 5 -6 - letnie- wymawia: „ sz, cz, ż, dż, r”; dziecko 7 -letnie – ma utrwaloną poprawną wymowę wszystkich głosek oraz opanowaną technikę mówienia, poprawną pod względem artykulacyjnym, gramatycznym i składniowym).

Prawidłowy rozwój mowy zależy od wielu czynników: 1) ogólnej sprawności narządów artykulacyjnych; 2) poziomu percepcji słuchowej, w skład której wchodzi: słuch fizjologiczny; słuch fonematyczny ( mowny); pamięć słuchowa; umiejętność kojarzenia; 3) ogólnego rozwoju intelektualnego. Ćwiczenia narządów mowy są pierwszym etapem rozwoju mowy dziecka. Rozwój mowy uwarunkowany jest prawidłowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego, oddechowego i słuchowego. W tej grupie ćwiczeń należy wyodrębnić: ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne:

ćwiczenia warg i języka, ćwiczenia podniebienia miękkiego, ćwiczenia pierścieni zwierających gardło, ćwiczenia szczęki dolnej; ćwiczenia prawidłowego połykania. Ćwiczenia i zabawy usprawniające aparat artykulacyjny Dziecko powinno powtarzać każde ćwiczenie do momentu opanowania. Ćwiczenia należy wykonywać przed lustrem około 5 -7 minut dziennie ( raz lub kilka razy w ciągu dnia).

Zestawy ćwiczeń oddechowych: Celem ćwiczeń oddechowych jest kształcenie narządów oddechowych, rozwijanie pojemności płuc, wdrażanie do właściwej pracy przepony, kształtowanie prawidłowego oddechu. W wypadku dzieci, u których czynność oddychania jest zaburzona ( np. dzieci z zespołem Downa), wstępną pracę terapeutyczną należy rozpocząć od ćwiczeń, które ułatwiają oddychanie, a zarazem zwiększają napięcie mięśni uczestniczących w procesie oddychania. Do takich ćwiczeń należą: zabawa ze smoczkiem ( wkładanie i wyjmowanie smoczka- dziecko próbuje zatrzymać smoczek w buzi);

ćwiczenia z użyciem płytki przedsionkowej: przetaczanie powietrza w ustach ( usta zamknięte) z jednej strony na drugą; zabawa w rogalik ( zbieranie powietrza pod górną wargą; nucenie, mruczenie z terapeutą znanych melodii (przy zamkniętych ustach); cmokanie, gwizdanie; Właściwe ćwiczenia oddechowe wciąganie i wydmuchiwanie powietrza; nadymanie buzi i przepychanie powietrza w zamkniętej buzi; dmuchanie na wiatraczek;

dmuchanie na płomień świecy ; dmuchanie w gwizdek; nadmuchiwanie balonika; zdmuchiwanie lekkich przedmiotów ze stołu; dmuchanie na przedmiot unoszący się, zawieszony bądź opadający ( kartki, piórka); chuchanie; wąchanie kwiatków; dmuchanie na dmuchawiec, na kartkę papieru; wdech z unoszeniem ramion do góry; wydech z opadaniem ramion; zabawy ortofoniczne: naśladowanie zwierząt ( długie syczenie węża, szczekanie psa), ze zmienna głośnością; naśladowanie dźwięków z otoczenia ( pociągu); naśladowanie śmiechu różnych ludzi ;

zatrzymywanie oddechu; mówienie prostych, znanych dziecku ciągu wyrazów na jednym wydechu. Ćwiczenia przygotowujące do mówienia Ćwiczenia artykulacyjne mają na celu kształtowanie zręcznych i celowych ruchów warg, języka, podniebienia miękkiego i szczęki dolnej ( żuchwy), wyuczenie koordynacji ruchowej w zakresie aparatu artykulacyjnego oraz wyuczenie prawidłowego połykania. Zestawy ćwiczeń warg i języka obrysowanie kształtu ust przez terapeutę; leciutki masaż warg;

uklepywanie warg palcami; ściąganie ust w dzióbek; rozpychanie ust w kierunku kącików ust ( szeroki uśmiech); rozchylanie i składanie warg do uśmiechu; zaciskanie warg; nakładanie wargi dolnej na górną i górnej na dolną; nagryzanie górnymi zębami na dolną wargę i dolnymi na górną; nadymanie policzków – baloniki; „parskanie koni” – wibracja warg; „ warczenie motoru”; leciutkie dotykanie języka pałeczką, patyczkiem, łyżeczką; uklepywanie języka przy pomocy łyżeczki; zlizywanie miodu z łyżeczki;

oblizywanie ust przez dziecko ( usta posmarowane miodem), najpierw górna warga później dolna; samodzielne układanie warg do uśmiechu, cmokanie; samodzielne składanie pocałunku; gra na grzebieniu ( masaż wibracyjny warg); przesuwanie języka po dolnej wardze, od lewego do prawego kącika ust, opierając język o wargę dolną i bez opierania; przesuwanie języka po górnej wardze, od prawego do lewego kącika ust, opierając język o wargę górną i bez opierania; wysuwanie i chowanie języka; wykładanie języka do brody i nosa; szerokie rozkładanie języka – „łopata”; głaskanie podniebienia językiem;

dotykanie czubkiem języka różnych miejsc w jamie ustnej; wykonywanie językiem okrężnych ruchów, po wewnętrznej stronie warg i policzka, przy ustach zamkniętych; robienie rurki z języka; „ jadące konie” – klaskanie językiem; „ liczenie zębów” – przesuwanie języka po zębach górnych i dolnych, po zewnętrznej i wewnętrznej stronie; robienie łyżeczki z języka ( wgłębienie na grzbiecie języka , boki i przód uniesione); wypychanie językiem policzków; picie z użyciem łyżeczki; picie z użyciem rurki; lizanie lizaka;

Zestaw ćwiczeń podniebienia miękkiego Ćwiczenia podniebienia miękkiego najlepiej wykonywać z wykorzystaniem lusterka. Wówczas dziecko nie tylko obserwuje terapeutę i naśladuje go, ale zarazem widzi, jak samo wykonuje ćwiczenia. Wszystkie ćwiczenia podniebienia dziecko wykonuje przy szeroko otwartych ustach: ziewanie przy nisko opuszczonej szczęce; wdech przez nos i wydech przez usta przy szeroko otwartych ustach; wdychanie powietrza przez usta przy zakrytym nosie; wdychanie powietrza przez nos przy zamkniętych ustach; naśladowanie odgłosów gęsi- gęganie; naśladowanie odgłosów płukanego gardła;

Zestaw ćwiczeń wzmacniających pierścień zawierający gardło dmuchanie przy zakrytym nosie; ziewanie; masaż podbródka; opadanie szczęki dolnej i szybkie jej unoszenie; kasłanie przy wysuniętym języku; połykanie picia przy zakrytym nosie; chrapanie; Zestaw ćwiczeń ruchów szczęki dolnej: opuszczanie i podnoszenie szczęki dolnej; przesuwanie szczęki dolnej w prawo i w lewo;

wysuwanie szczęki dolnej do przodu i cofanie jej; żucie; Zestaw ćwiczeń prawidłowego połykania unoszenie języka na górne, przednie zęby; dotykanie wskazanego miejsca palcem , metalową szpatułką, językiem; ćwiczenia ze śpiewem sylab typu la-la-la, lo-lo-lo; połykanie śliny przy zamkniętych zębach, szerokim uśmiechu ( język trzymany przez cały czas za górnymi zębami); picie i połykanie płynów ( dziecko pije wodę lub inny napój po jednym łyku, kolejno zachowując czynności: nabiera łyk napoju, unosi język, zamyka zęby, połyka płyn);

Etap 1.

Celem ćwiczeń i zabaw doskonalących i usprawniających rozwój mowy oraz myślenia jest: kształtowanie słuchu i umiejętności rozumienia; rozwijanie, doskonalenie lub uprawnianie narządów artykulacyjnych ( ćwiczenia są proponowane w części dotyczącej rozwoju zmysłowego); zapoznanie dziecka z otoczeniem: osobami, zabawkami, przedmiotami codziennego użytku, zwierzętami, roślinami itp. ( każdy nowo wprowadzany wyraz powinien być kilkakrotnie powtórzony i zobrazowany); kształtowanie umiejętności percepcyjnych; zapoznanie dziecka, z czynnościami wykonywanymi na co dzień ( dotyczącymi samoobsługi, wykonywanymi przez inne osoby); wyrabianie umiejętności komunikowania własnych potrzeb;

wyrabianie umiejętności komunikowania się z drugą osobą; Ćwiczenia i zabawy dźwiękonaśladowcze i mimiczne rozpoznawanie i naśladowanie głosów zwierząt, pojazdów, łatwych do odtworzenia; rozpoznawanie i naśladowanie dźwięków dochodzących z otoczenia; rozpoznawanie i naśladowanie min- zabawy mimiczne: wesoła i smutna minka; zła i zadowolona;

Ćwiczenia rozwijające i wzbogacające słownik dziecka i pamięć słowną Polegają na wskazywaniu i nazywaniu ( przyswajanie znaczenia wyrazu określającego nazwę danego przedmiotu, zwierzęcia, rośliny, części ciała, koloru, stosunków przestrzennych). 1) słuchanie nazw i wskazywanie odpowiadających im desygnatów: poznawanie części ciała ( np. „ to moja głowa, dotknij swojej głowy; to moja ręka, a ty gdzie masz rękę”); zbieranie zabawek ( np. „ podaj mi lalkę, podaj mi klocki”) możemy wprowadzać kolory: żółty, czerwony, niebieski- dziecko będzie przynosiło klocki o wyznaczonym kolorze, nie musi ich jednak nazywać);

oglądanie książek z obrazkami tematycznymi ( np. zabawki, pojazdy, ubrania, przedmioty codziennego użytku, czynności); na jednej stronie jeden obrazek; słuchanie prostych rymowanek uczących znaczenia słów; wyszukiwanie przedmiotów znajdujących się w pobliżu dziecka ( najpierw dwa przedmioty np. „daj mi lalkę i misia”; później dodajemy jeszcze kolejny przedmiot- przed każdą zabawką powtarzamy nazwy przedmiotów biorących udział w zabawie); wyszukiwanki, zapamiętywanki – dziecko ma przed sobą przedmioty lub obrazki, które ma wyszukać i ułożyć w podanej kolejności; segregowanie przedmiotów ( np. „ włóż klocki do pudełka, wybierz tylko żółte klocki” );

układanie przedmiotów na półkach, do pudełka, pod stół – wprowadzamy znaczenie pojęć dotyczących położenia przedmiotów w przestrzeni i rozumienia prostych konstrukcji przyimkowych: na, pod, w, do ( w zależności od możliwości dziecka), ważne jest by przedmioty występowały we wskazanej kolejności [ np. „ połóż na półce lalkę, kota i misia, wyszukaj obrazki i ułóż kolejno ( obok siebie) kota, kurę i psa”]; 2) powtarzanie nazw przedmiotów znajdujących się wokół dziecka: zabawa „ co to jest? ” – podajemy dziecku nazwę przedmiotu, a następnie prosimy, by powtórzyło nazwę ( np. „ To jest kot. Co to jest? ”); zabawa „ jaki to kolor? ” – podajemy dziecku nazwę przedmiotu wraz z jego kolorem ( np. „ To jest żółty klocek, podaj mi taki sam. Jaki kolor ma twój klocek, mój jest żółty a twój? ”);

liczenie zabawek ze wskazaniem ( w zakresie możliwości dziecka, dziecko dotyka kolejno przedmioty i z nauczycielem liczy je: „ 1, 2…”); 3) samodzielne nazywanie: przedmiotów ( dziecko, zapytane: „ co to jest? ”, odpowiada: „lalka”); cech ( „ jaki jest samochód? - duży, mały…”); czynności ( dziecko może, choć nie musi jeszcze na tym etapie nazywać kolorów; będzie je wybierać, dobierać, wskazywać); części ciała; wprowadzamy nie tylko nazwy przedmiotów, ale również nazwy czynności, właściwości przedmiotów (wielkość, kształt - koło, kwadrat, kolor), nazwy stanów emocjonalnych ( wesoły, smutny itd. ).

Etap 2.

Zabawy i ćwiczenia rozwijające rozumienie prostych zdań, poleceń, czynności i prostych związków logicznych Naśladowanie ruchów, prostych czynności: zabawa „ Rób to, co ja” ( ćwiczenie zmierzające do poznania własnego ciała, samoobsługowe itp. ); „ weź do ręki taki sam przedmiot”; wykorzystywanie prostych ćwiczeń podczas zabaw tematycznych ( np. układanie zastawy stołowej dla lalek); Słuchanie i rozumienie prostych poleceń słownych: wyszukiwanie i podawanie przedmiotów; układanie według podanego sposobu;

wkładanie w wyznaczone miejsce; dotykanie wskazanych przedmiotów, części ciała; grupowanie przedmiotów według podanego kryterium; słuchanie prostych opowiadań wspartych materiałem konkretnym ( zabawy z pacynką, krótkie inscenizacje itp. ). Ćwiczenia samodzielnego wypowiadania się Zabawy i ćwiczenia prowokujące do samodzielnego, samorzutnego wypowiadania się: zabawy klockami; zabawy konstrukcyjne; zabawy tematyczne ( zabawa w telefon, zabawa w dom);

przedstawienie treści obrazka ( porównywanie obrazków, opisywanie czynności wykonywanej na obrazku); Prowokowanie do zadawania pytań: kładziemy przed dzieckiem dwa przedmioty – mówimy dziecku, jak się nazywa, bądź podajemy wybraną cechę ( np. duży, czerwony itp. ) tylko jednego z nich, tym samym prowokujemy dziecko do zadania pytania o drugi przedmiot lub cechę: „co to jest? ” itp. . ; zabawy z porównywaniem przedmiotów, obrazków, wykonywanych czynności ( co najpierw, co potem);

Ćwiczenia i zabawy doskonalące wypowiedź pod względem gramatycznym: ćwiczenia fleksyjne ( zabawa „ Czego tu brakuje? ”- poprawne stosowanie końcówki rzeczownika w dopełniaczu, zabawy w grupowanie takich samych elementów: klocek- klocki- stosowanie liczby mnogiej); ćwiczenia wzbogacające mowę o określenia dotyczące stosunków między przedmiotami i czynnościami, stosunki jakościowe i ilościowe: 1) określanie miejsca przedmiotu – na, pod, za, w… ( przedmiot, obrazek); 2) szukanie przedmiotów ( zabawa „ ciepło- zimno”); 3) określanie wielkości przedmiotu ( porównywanie, np. ten duży, a ten mały samochód);

4) stopniowe poznawanie liczebników głównych i porządkowych( liczenie samochodów: „ 1, 2, 3…”; określanie kolejności samochodów- pierwszy, drugi). Zarówno mowę, jak i myślenie kształtujemy podczas wszystkich zajęć, ważne jest zatem, aby dostarczyć dziecku prawidłowych wzorców podczas wszystkich proponowanych zabaw.

Etap 3.

Ćwiczenia mowy ćwiczenia mięśni narządów mowy (dalsze usprawnianie) ćwiczenia oddechowe ( wdrażanie do prawidłowego oddychania podczas ćwiczeń i zabaw ruchowych: wdech nosem, wydech ustami; mówienia i śpiewania: wdech i wydech ustami: ćwiczenia w oddychaniu nosem: wąchanie kwiatów podczas spaceru na łące; ćwiczenia w oddychaniu podczas mówienia: „huśtawka” (kładziemy zabawkę na brzuchu dziecka, gdy wdycha ono powietrze przepona opada w dół, gdy je wydycha wraca ona na swoje miejsce), podnoszenie i opuszczanie rąk połączone z oddychaniem ( wdech: ręce w górę, wydech: ręce w dół), wydychane samogłoski

(dziecko podczas wydechu powoli wypowiada głoskę „o”, zabawy z wiatrakiem, z papierkiem, ćwiczenia w wypowiadaniu wyrazów, następnie krótkich zdań na wydechu; Ćwiczenia głosowe: mruczenie przy zamkniętych ustach; mruczenie na ustach ( wybrzmiewanie spółgłoski połączonej z samogłoską, np. „ mmmmoooooo”, „mmmmmaaaaaaa”, „mmmmmeeeeee”; śpiewanie samogłosek- najpierw krótkie, później dłuższe; zabawy dźwiękonaśladowcze- naśladowanie dźwięków wydawanych przez różne zwierzęta, pojazdy, podczas określonych czynności.

Rozumienie i wykonywanie poleceń nauczyciela; Ćwiczenia wyrazistego i cichego wypowiadania się (np. zabawa w ciszę: dzieci kolejno szeptem wybierają dziecko, które ma do wykonania proste zadanie); zabawa w głuchy telefon. Doskonalenie rozumienia werbalnego: zabawa w czarodziejski worek: dziecko losuje jeden przedmiot i określa, co to jest, jak się nazywa i do czego służy; zabawa w zgadywanki: jedno dziecko ma przed sobą dowolnie wybrany przedmiot, jego zadaniem jest opisanie wyglądu i przeznaczenia tego przedmiotu tak, by inne dzieci odgadły co to za przedmiot (np. „ jest to długi patyk, na końcu ma stojące włoski, codzienne rano i wieczorem spotyka się z małymi ząbkami- szczoteczka do zębów”).

Rozszerzanie zasobu słownictwa dotyczącego treści zaobserwowanych w otoczeniu, na ilustracji: rozszerzanie pojęć ogólnych: grupowanie obrazków, przedmiotów według pojęć ( np. zwierzęta, rośliny, ubrania, zabawki, przedmioty do kuchni, przedmioty do rysowania, przedmioty do sprzątania); rozwijanie wypowiedzi poprzez stosowanie przymiotników ( np. „ jaki jest samochód z obrazka: czerwony, duży, ciężarowy, nowy”); łączenie przedmiotów, ilustracji mających cechy przeciwstawne ( np. mały domek- duży domek, pełny talerz- pusty talerz), czysty pokój- brudny pokój, mój pokój przed i po zabawie); Słuchanie opowiadań, bajek.

Wyodrębnianie elementów akcji, np. „ co robi mama? z kim jest w kuchni? ”(próby łączenia przyczyny ze skutkiem np. „ mama kroi chleb, szykuje kanapki- mama robi śniadanie) Dobieranie elementów ilustracji do słyszanej bajki, opowiadania. Usprawnianie wypowiedzi poprzez zabawy i ćwiczenia gramatyczne: zabawy fleksyjne ( przypadki, rodzaje, formy) : stosowanie poprawnej formy rzeczownika, np. „ czego tu brakuje? ”( końcówki rzeczownika w dopełniaczu)- „był dom, brakuje domu; był pies, brakuje psa; czym się bawię? – mam kota, bawię się kotem”; stosowanie form czasu przeszłego i przyszłego, np. co robi? Co robił? Co będzie robił? ( kotek stoi przed miską, co będzie robił? będzie pił mleko, miska kotka jest pusta, co zrobił kotek? kotek wypił mleko”);

zabawy określające stosunki między przedmiotami i czynnościami: określanie miejsca przedmiotu ( na, pod, obok, nad, przed, za); stosowanie przysłówków (zabaw ciepło – zimno, blisko- daleko, bliżej- dalej); wyliczanie przedmiotów (stosowanie liczebników głównych i porządkowych); stosowanie spójników ( zabawa w kończenie zdań, np. „ biorę kredki i karton, bo… będę rysowała”); Zabawy słowne wdrażające do stosowania prawidłowych konstrukcji składniowych: zabawy w pytania i odpowiedzi- w taki sposób zadajemy dziecku pytanie, by nie sugerowało odpowiedzi jednym wyrazem; zabawy tematyczne- wprowadzanie zabaw wymagających odgrywania różnych ról ( np. zabawa w sklep, zabawa w dom);

zabawy telefoniczne; zabawy w teatrzyki- dzieci bardzo chętnie same rozmawiają z pacynkami; próba opowiedzenia historyjki wymyślonej przez dziecko z użyciem pacynki wspaniale rozwija chęć wypowiedzi, przekazywania informacji, na dalszym etapie dzieci samodzielnie wymyślają historyjki, bajki opowiadane przez pacynki innym dzieciom. Ćwiczenia i zabawy rozwijające mowę i logiczne myślenie: rozwijanie umiejętności łączenia przyczyny ze skutkiem: 1) określanie kolejności wykonywanych czynności w osiąganiu celu podczas zabawy, w sytuacjach życiowych ( np. co trzeba zrobić, by zbudować zamek; co trzeba zrobić, by wyjść na spacer”);

2) dostrzeganie zmian odwracalnych i nieodwracalnych (odwracalne: pory roku, zmiany w przyrodzie w tym związane, następstwo dnia i nocy; nieodwracalne: potłuczony talerz, zepsute zabawki); 3) układanie prostych ciągów logiczno- rytmicznych wynikających z naturalnych przemienności, np. dzień i noc, pory roku: wiosna, lato, jesień, zima; dni tygodnia: poniedziałek, wtorek, środa, czwartek, piątek, sobota, niedziela (określenia symboliczne z zaznaczeniem regularności , używane np. w kalendarzu pogody); 4) słuchanie opowiadań, bajek z prostym morałem, z określeniem sytuacji ( np. „ co powinien zrobić, aby…”);

5) wdrażanie do dostrzegania kolejności występujących po sobie zdarzeń ( dzieci słuchają krótkiego, prostego opowiadania, starają się dopasować ilustracje, obrazki, określić kolejność zdarzeń); 6) słuchanie zdań prawdziwych i fałszywych, dostrzeganie nonsensów ( np. zabawy z liczeniem, zabawy z wierszykami, historyjkami: „ była noc, świeciło słońce. . ”); rozwijanie umiejętności rozumienia poleceń, zadań słownych stawianych dziecku do wykonania ( rozwijanie umiejętności słuchania ze zrozumiem): 1) wyszukiwanie i grupowanie przedmiotów posiadających wskazane cechy wspólne; 2) wyszukiwanie i określanie cech różniących wskazane przedmioty; 3) porządkowanie według określonej zasady ( np. według cech jakościowych i ilościowych).

Etap 4.

Zakres treści doskonalących wypowiedzi dzieci proponowane na etapie czwartym: Wdrażanie do stosowania prawidłowych form fleksyjnych: stosowanie poprawnej formy rzeczownika , zaimka rzeczownego w wypowiedziach dzieci; stosowanie poprawnej formy przymiotnika i zaimka przymiotnikowego w wypowiedziach dziecka ( np. porównywanie przedmiotów o różnych cechach); używanie poprawnych form czasownika; poprawne używanie liczebnika i zaimka liczebnego; swobodne zadawanie pytań; używanie spójników w wypowiedzi dziecka w celu uzyskania dłuższej wypowiedzi – zdania złożone; prawidłowe używanie końcówek „ -ły, ” „-li” w czasownikach osobowych;

układanie zagadek z pomocą i udziałem nauczyciela; prawidłowe używanie przyimków; Wzbogacanie mowy wyrazami wyrażającymi stosunek między przedmiotami, czynnościami, cechami, np. stosowanie określeń kierunkowo- przestrzennych, porównań: stosowanie określeń miejsca, złożonych z przyimka z rzeczownikiem w dopełniaczu( np. na stole, pod krzesłem, koło domu, przy płocie). Wdrażanie do stosowania prawidłowych form składniowych: posługiwanie się prostymi strukturami zdań; posługiwanie się złożonymi strukturami zdań; stosowanie wielozdaniowej formy wypowiedzi na jeden temat;

Propozycje ćwiczeń rozwijających mowę i myślenie, wzbogacających słownik dziecka w zakresie powyższych treści wzbogacanie pojęć ( np. określanie ogólnej nazwy grupy przedmiotów, rozszerzanie słownika dziecka- pieczywo: bułka, chleb, angielka; nabiał- jajko, ser, masło, mleko; podczas zabaw tematycznych, np. w sklep spożywczy, warzywniak itd. ); dobieranie obrazków do całości z próbą uzasadnienia wyboru (dostrzeganie związku między częścią a całością) określanie związku przedmiotu z czynnością (np. żelazko- prasowanie, kuchenka- gotowanie, wanna- mycie); dostrzeganie sytuacji nieprawdziwych ( kształtowanie myślenia abstrakcyjnego i krytycznego) – wyjaśnienie niedorzeczności, np. wierszyk J. Tuwima Cuda i dziwy;

zabawa wyrazowa, układanie zdań z podanych wyrazów; zabawa „ ułóż i odpowiedz”, polegająca na tworzeniu zdania złożonego, opowiadania z wykorzystaniem podanych wyrazów; zabawa „ szukaj a znajdziesz”: dzieci chowają jeden przedmiot i podają dziecku jak najwięcej szczegółów dotyczących miejsca, w którym przedmiot został schowany ( np. „ jest to koła okna, między szafą a drzwiami, na półce obok lalek i misiów…”); zabawa w szukanie : „ ciepło- zimno”: stosowanie określeń – cieplej, najcieplej, zimniej, coraz zimniej, najzimniej; rozwijanie wypowiedzi dzieci poprzez wydobywanie myślenia przyczynowo- skutkowego typu „ dlaczego tak się stało? ” ; „ co się może stać, gdy…? ”;

zabawa w kończenie zdań ( np. „ gdybym był czarodziejem, to…: gdybym umiał latać, to…; gdyby z nieba spadał kolorowy deszcz, to…”); prowokowanie samorzutnych wypowiedzi dziecka w różnych sytuacjach życiowych ( np. „ co wydarzyło się rano, jak spędził niedzielę”); opowiadanie treści obrazków, określanie zdarzeń przedstawionych na ilustracji, obrazku; próby określenia zdarzeń, które mogły nastąpić wcześniej lub później ( przewidywanie skutków i następstw); określanie emocji wyrażonych w opowiadaniu, na obrazku, w historyjce; określanie własnych emocji dotyczących przedstawionej sytuacji;

próby ogólnikowego określenia przedstawionej sytuacji, nadanie jej tytułu; układanie historyjki obrazkowej, określenie właściwej kolejności zdarzeń; przewidywanie, co się wydarzy później i sprawdzanie swoich przewidywań ( zakrywanie jednego elementu historyjki, a później oglądanie i rozmowa na temat trafności przypuszczeń); uzupełnianie braków w historyjce, dopowiadanie elementów brakujących, a będących łącznikiem między pierwszym a ostatnim obrazkiem; zabawa „ opowiedz, którego obrazka brakuje” (chowanie jednego spośród np. trzech obrazków – zadaniem dziecka jest określenie, którego obrazka brakuje i co on przedstawiał - co na nim było);

układanie treści historyjki do obrazków, próby wyodrębniania elementów akcji oraz związków przyczynowo- skutkowych; tworzenie inscenizacji według własnego pomysłu (rozmowy, dialogi kukiełek, pacynek); próby tworzenia inscenizacji do krótkich opowiadań, bajek; próby samodzielnego układania opowiadania, bajki (wykorzystanie metody „ Metafora- Bajka”– Backer, 2000) tworzenie i układanie treści do własnej bajki.