TUN AI ANADOLU ARKEOLOJS Do Dr Davut YTPAA

TUNÇ ÇAĞI ANADOLU ARKEOLOJİSİ Doç. Dr. Davut YİĞİTPAŞA Sunumda yer alan tüm fotoğraflar telif hakkına sahiptir. Yalnızca eğitim amaçlı olarak kullanılmıştır. Başka bir amaç için kullanılamaz.

ARSEBÜK, Güven (1974). Altınova’da Koyu Yüzlü Açkılı ve Karaz Türü Çanak Çömlek Arasındaki İlişkileri Sorunu; Kalkolitik Devir ve İlk Tunç Çağı I’e Geçiş Evresinde Elazığ Altınova bölgesinden Ele Geçen Koyu Yüzlü Açkılı Mallar İle Karaz Türü Çanak Çömlek Grubu İlişkileri Sorunu Üzerine bir Araştırma, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üni. Sosyal Bilimler Enstitüsü. ARSEBÜK, Güven (1979). “Altınova’da (Elazığ) Koyu Yüzlü Açkılı ve Karaz Türü Çanak Arasındaki İlişkiler”, Türk Tarih Kongresi VIII, Ankara 1976. Kongreye Sunulan Bildiriler I, s. 81 -82, Ankara. BURNEY, Charles A. (1957). “Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze”, Anatolian Studies VIII, s. 157 -209, London. CAN, Süleyman (2009). Van Gölü Havzası’nda İlk Tunç Çağı; Van Müzesi ve Dilkaya Höyüğü Buluntuları Işığında, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ÇİLİNGİROĞLU, Altan (1986). “Van Dilkaya Höyüğü Kazıları 1985”, Kazı Sonuçları Toplantısı VIII-I, s. 81 -94, Ankara. ÇİLİNGİROĞLU, Altan (1994). “Van Gölü Havzasın’da Üretilen M. Ö. II. Binyıl Boyalı Çanak Çömleği”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Dergisi II, s. 1 -31, İzmir. FRANGİPANE, Marcella (1993). “Campaign at Arslantepe – Malatya”, Kazı Sonuçları Toplantısı XIV-I, s. 213 -229, Ankara. IŞIKLI, Mehmet (2005). Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürünün Karaz, Pulur ve Güzelova Malzemesi Işığında Tekrar Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

v v v Geçmişten Geleceğe Armağan(M. Işıklı 2010) Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü (M. Işıklı 2011) M. Ö. III. Binde Kuzeydoğu Anadolu (V. Ünsal 2008), (Uluslararası Sosyal Araş. Dergisi) Erzurum Müzesi’nde Bulunan Tarım Aletleri Işığında Geç Kalkolitik Ve Tunç Çağlarında Bölgedeki Tarımsal Aktiviteler (S. Çiğdem - B. Can ), (Anadolu 29, 2005) Erzurum Pulur Höyüğü Çalışmaları: Kuzeydoğu Anadolu Keramiği Üzerine Gözlemler (M. Işıklı 2006/2), (Arkeoloji Dergisi VIII) Erzurum’un İlk Madencileri (M. Işıklı 2008) Excavations at Sos Höyük, 1998 to 2000: Fifth Preliminary Report(A. Sagona-C. Sagona 2000) Excavations at Büyüktepe Höyük, 1992: Third Preliminary Report(A. Sagona 1992) Doğudan Yükselen Işık: Arkeoloji Yazıları, Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıldönümü Arkeoloji Bölümü Armağanı, (Birol CAN – Mehmet IŞIKLI), (2007), s. 325 -350. Doğudan Yükselen Işık: Arkeoloji Yazıları, Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıldönümü Arkeoloji Bölümü Armağanı, (A. Semih Güneri 2007) Tayproject. org Tr. Wikipedia. org

KOŞAY, Hamit Z. (1943). “Karaz Sondajı”, Türk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler III, s. 165 -169, Ankara. KOZBE, Gülriz (1990). “Van-Dilkaya Höyüğü Erken Transkafkasya Keramiği”, Araştırma Sonuçları Toplantısı VII, s. 533 -554, Ankara. KUSHNAREVA, Karine Ch. (1997). The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural And Socioeconomic Development from the Eighth to the Second Millennium B. C. (Trans. H. N. Michael from Russian. University Museum Monograph 99), Philadelphia. ÖZFIRAT, Aynur (2001). Doğu Anadolu Yayla Kültürleri, İstanbul SAGONA, Antonio (1984). The Caucasion Region in the Early Bronze Age, Part 1 – 3. BAR International Series 214 (iii), Oxford. SEVİN, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya, Başlangıcından Pers Egemenliği’ne Kadar, İst. YİĞİTPAŞA, D. , CAN, S. (2012). “Van Müzesi Buluntuları Işığında; Van-Muş Bölgesi’nde Erken Tunç Çağı ve Karaz Kültürü”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi/The Journal of International Social Research, C. 5, S. 20, s. 274 -291. YİĞİTPAŞA, D. (2013). “Samsun İlinde Geç Kalkolitik Çağa? Tarihlenen Deliklitepe ve Kürkürün Tepe Höyüğü”, Prof. Dr. Taner Tarhan’a Armağan, (Haz. O. Tekin, Mustafa H. Sayar, E. Konyar), s. 339 -358.

§ H. J. Nissen, Ana Hatlarıyla Mezopotamya: Yakin Doğu Arkeolojisi'nin İlk Dönemleri, Arkeoloji-Sanat yayınları, 2004. § J. Mellaart, Yakındoğu’nun En Eski Uygarlıkları, Arkeoloji-Sanat yayınları, 1988. § V. Sevin, Eski Anadolu ve Trakya I, İletişim yayınları 2003 § A. Ünal, Hititler Devrinde Anadolu (3 cilt), Arkeoloji-Sanat yayınları, § M. Frangipane, Yakındoğu’da Devletin Doğuşu, Arkeoloji-Sanat yayınları. § C. M. Maisels, Uygarlığın Doğuşu, İmge Yayınları § P. Dolukhonov, Eski Yakındoğu’da Çevre ve Etnik Yapı, İmge Yayınları

q. Lloyd, S. ve Mellaart, J. (1956). “Beycesultan Excavations: Second Preliminary Report, 1955”. AS 6. (ss. 101 -135). Ankara. q. Lloyd, S. ve Mellaart, J. (1957). “An Early Bronze Age Shrine At Beycesultan”. AS 7. (ss. 27 -36). Ankara. q. Lloyd, S. ve Mellaart, J. (1958). “Beycesultan Excavations: Fourth Preliminary Report, 1957”. AS 8. (ss. 93 -125). Ankara. q. Lloyd, S. ve Mellaart, J. (1962). Beycesultan I: The Chalcolithic and Early Bronze Age Levels, Londra. q. Blegen, C. W. 1963, Troy and the Trojans, Themas and Hudson, London.

q. Blegen, C. W. , Caskey, J. L. and Rawson, M. 1950 Troy I. General Introduction, The First and Second Settlement, Princeton. q. Blegen, C. W. , Boulter, C. G. , Caskey, J. L. and Rawson, M. 1958 Settlements VIIa, VIIb and VIII. , Volume IV, Part 1 Text, Part 2 Plates Troy, q. Duru, R. 1994 Kuruçay Höyük I. 1978 -1988 Kazılarının Sonuçları. Neolitik ve Erken Kalkolitik Çağ yerleşmeleri. Results of the excavations 1978 -1988. The Neolithic and Early Chalcolithic periods. Ankara. q. Duru R. 1996 Kuruçay Höyük II. 1978 -1988 Kazılarının Sonuçları. Geç Kalkolitik ve Erken Tunç Çağ Yerleşimleri. Ankara. q. Efe, T. 2003 “Batı Anadolu-Son Kalkolitik ve İlk Tunç Çagı”; Arkeo-Atlas-2, Tunç Bakıslar, Istanbul, 94 -129.

q. Eslick, C. M. 1988 “Hacılar to Karataş: Social Organization in Southwestern Anatolia, ” Mediterranean Archaeology 1: 10 -40. q. Eslick 1992 Elmalı-Karataş I. The Neolithic and Chalcolithic Periods: Bağbaşı and Other Sites. q. Garstang, J. and Gurney, O. R. 1959 The Geography of the Hittite Empire, The British Institute of Archaeology at Ankara. q. Harmankaya, S. and Tanındı, O. TAY-Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri 1, İstanbul, Ege Yayınları. q. Kamil, T. 1982 Yortan Cemetery in the Early Bronze Age of Western Anatolia, BAR International Series 145. q 2001 “Tarih Öncesi Yerleşim Yeri Hisarlık Tepesi, En Alttan En Üste Doğru ‘Troia’nın On Kenti”, Düş ve Gerçek TROIA, Edt. M. Korfmann, Çev. S. B. Gün, Homer Ktbv. Istanbul, 347 -354. q. Lamb, W. 1936 Excavations at Kusura Afyon Karahisar, Archaeologia 86: 1 -64.

q. Mellaart, J. 1954 “Preliminary report on a survey of pre-classical remains in southern Turkey, ” Anatolian Studies 4, Ankara: 175 -239. q. Mellaart J. 1959 9, Ankara: 131 -162. “Notes on the architectural remains of Troy I and II, ” Anatolian Studies q. Mellaart J. 1961 159 -184. “Early cultures of the south Anatolian plateau, ” Anatolian Studies 11: q. Mellaart J. 1970 a Excavations at Hacılar, Edinburgh. q. Mellaart J. 1970 b “Anatolia before c. 4000 B. C. , ” Cambridge Ancient History I, Prolegomena and Prehistory (ilk baskı 1964). Cambridge: 304 -326. q. Mellink, M. 1992 “Anatolian Chronology”, in: R. W. Ehrich (Ed. ), Chronologies in Old World Archaeology, Chicago, Bd. 1: 207 -220, Bd. 2: 171 -184. q. Sharp Joukowsky, M. 1986 Prehistoric Aphrodisias, An account of the excavations and artifact studies. (Providence and Louvain-la-Neuve). q. Umurtak, G. 2005 “A study on the dating of new groups of pottery from Bademağacı Höyük and some reflections on the late chalcolithic cultures of southwestern Anatolia”, Anatolia Antiqua XIII: 53 -69. qÜnal, A. 2003 Hititler Devrinde Anadolu II, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, Istanbul.

Kalkolitik Çağ’da tüm Anadolu’da iklimin giderek normalleşmesi ve bunun sonucunda beliren bu günküne yakın coğrafi koşullar nüfusun artışına neden olmuştu. İnsanoğlu giderek daha fazla ve daha çeşitli mal üretmeye başlamıştı. Önceleri tarım ve hayvancılıkla sınırlı olan üretim çabaları artık hemen her alanda üretime doğru bir gelişim çizgisi izlemeye yüz tutmuştu. Gerçekten de bu yeni dönemde, önceki çağların tarım, dokumacılık, çömlekçilik, vb. buluşlarına, daha etkili silahların, daha ince süs eşyalarının yapılmasını olanaklı kılan tunç yani bakır-arsenik ya da bakır-kalay alaşımı eklenmişti. Dönem, bu nedenle Erken/İlk Tunç Çağı olarak adlandırılır.

Tunç çağı madencilikte ilerleme aşamalarına göre belirlenmiş uzun bir dönem olduğu için, Erken Tunç I (yakl. 3200/3000 -2700/2650), Erken Tunç II (yakl. M. Ö. 2700/2650 -2500/2400), Erken Tunç III (yakl. M. Ö. 2500/2400 -2000) olmak üzere üç ana evreye ayrılan bu dönemin başlangıcında Anadolu’nun hemen hiçbir bölgesinde ani bir kültürel kesintiden söz edilemez. ETÇ/İTÇ (MÖ 3200 -2000), OTÇ (MÖ 2000 -1450), STÇ (MÖ 1450 -1200) olarak üçe ayrılmıştır. M. Ö. 4. binyıl sonları ve 3. binyıl başlarında şekillenen Erken Tunç Çağı (ETÇ) (ya da İlk Tunç Çağı İTÇ) kültürleri Geç Kalkolitik Çağ’da ortaya çıkan kültürlerden gelişmiştir.

ETÇ’da üretimin kalite açısından artışıyla ilgili bu gelişmeler daha güçlü bir siyasal denetim ve sosyal yapıda önemli değişiklikleri de beraberinde getirmişti. Bununla ilişkili olarak da çok geçmeden Güney Mezopotamya Sümer, Akkad, Güneybatı İran’da Elam, batıda Mısır gibi devletler belirmeye başlamıştı. Yavaş yavaş oluşan bu gelişmeleri en sonunda (M. Ö. 4. binyılın sonları) yazının keşfi izledi. Yazıyla birlikte kimi hammaddelere olan gereksinimle ilişkili olarak ticarete duyulan büyük ilgi, önceki dönemlerin dışa fazla açılamayan izole kültür geleneğine son verdi; ülkelerin birbirleriyle ilişkisini güçlendirdi ve böylelikle de yeni bir dönem başlamış oldu. Bu yeni dönem daha iyi örgütlenen toplumların dönemidir. Bu dönemde Anadolu’da sosyal sınıflar giderek daha belirginleşti ve yönetici sınıf görkemli bir yaşam düzeyine ulaştı. Ancak bu toplumsal örgütlenme, coğrafi nedenlerle, Anadolu’da Mısır ve Sümer’dekinden daha küçük çaplıydı ve bölgesel karakterini hala koruyordu.

Özellikle alüvyonlu ovaları seçen Erken Tunç Çağı (ETÇ) topluluklarına ait yerleşimlerin sayısı kimi bölgelerde hemen günümüz köylerininki kadar fazladır. Bu durum nüfusun giderek artmakta olduğunun bir göstergesidir. Bununla birlikte Anadolu hala yazıyı tanımış değildi ve yine birtakım kültür bölgelerine ayrılmıştı.

Anadolu’da İlk Tunç Çağ Kültür Bölgeleri

C. J. Thomsen insanlığın gelişimini ilk kez 1810 Danimarka Milli Müzesi’nde, Taş, Tunç ve Demir Çağı olarak sınıflandırdı. Buna üç çağ sistemi denir. Ancak: -Hammadde ve teknolojiye dayalı -İnsanların sosyal yaşamları göz ardı edilmiş. 1851’de insan kültür çağları Wilson tarafından, yazının olup olmamasına göre historik – prehistorik olarak sınıflandırılmış. John Lubbock, Thomsen’in öne sürdüğü “Taş Çağını”, Paleolitik ve Neolitik olarak ikiye ayırıp (1865), dört çağlı bir sisteme dönüştürdü. Daha sonraki araştırmacılar da Taş Çağını, “Paleolitik, Mezolitik, Neolitik ve Kalkolitik” dönemlerine ayırdılar.

Anadolu’da “Tunç Çağı” terimini ilk kullanan Carl Blegen. Bu terim Mezopotamya terminolojisi ile eşleştirmek için kullanıldı. O zaman Mezopotamya’da Geç Uruk, Cemdet Nasr ve Er Hanedanlık dönemleri var.