TUN AI ANADOLU ARKEOLOJS Do Dr Davut YTPAA

TUNÇ ÇAĞI ANADOLU ARKEOLOJİSİ Doç. Dr. Davut YİĞİTPAŞA Sunumda yer alan tüm fotoğraflar telif hakkına sahiptir. Yalnızca eğitim amaçlı olarak kullanılmıştır. Başka bir amaç için kullanılamaz.

Erken ve Orta Tunç Çağında ORTA ANADOLU

ETÇ’DA ORTA ANDOLU İÇ KESİM • ETÇ’nin başlarında bölgesel merkez 2 m kalınlığında sur yapısı ile Alişar’dır. • ETÇ II ‘de (M. Ö. 2650 -2400) anahtar yerleşimler; Polatlı, Karaoğlan, Alacahöyük, Kayseri Kültepe, Konya-Karahöyük’tür. • Küllüoba’dan bildiğimiz “Yukarı Sakarya Çanak Çömlek Grubu” burada da varlığını devam ettirmektedir.

ETÇ’DA ORTA ANADOLU İÇ KESİM Yozgat’un, Sorgun İlçesi'nin sınırları içersinde kalır. Chicago Üniversitesi adına H. H. von der Osten ve E. F. Schmidt tarafından 1927 -32 yılları arasında kazılır. Alişar'ın İlk Tunç Çağı tabakaları, Güneydoğu Anadolu, Kuzey Anadolu ile İç Anadolu Bölgesi arasındaki ilişkilerini açığa çıkarabilecek konumdadır. İlk dönem kazısının az sürmesi bu şansı şimdilik yok etmiştir. Tarım ve hayvancılığa dayalı karma besin ekonomisinde en çok buğday yenmiştir.

ETÇ’DA ORTA ANADOLU İÇ KESİM MÖ 3. bin yılın sonunda kent yörenin en önemli kentidir. MÖ 19. yüzyılda, daha sonra Hitit Devleti'nin kurucuları arasında sayılan kral Anitta tarafından fethedilmiş olan Kuşşar kentinin Alişar olabileceği ileri sürülmektedir. Tepede 6. yapı katındaki büyük yangın bu fetihle ilgili olabilir. Bu sav doğruysa MÖ 3. bin yıl boyunca da adının Kuşşar ya da bu kelimeye yakın bir ad olması gerekmektedir.

ORTA ANADOLU PLATO KESİMİ ANAHTAR YERLEŞİM: ALİŞAR q. Yozgatın Sorgun ilçesinde Alişar Köyünde yer alır. q. Ovalık bir kesimde yer alan Alişar Höyük, 550 x 350 m boyutları 30 m. Yüksekliği ile Anadolu’nun en büyük höyüklerinden biridir. q 1927 -1932 yılları arasında Amerikalı bir ekip tarafından H. H. Von der Osten ve E. Schimidt başkanlığında kazılmıştır.

Tabakalanması (En erkenden geçe doğru) • • Geç Kalkolitik / ETÇ II-III Geçiş Dönemi (? ) Eski Hitit Dönemi Yeni Hitit Dönemi Frig-Med-Pers Hellenistik-Roma-Bizans Selçuklu-Osmanlı

Mimari • Geç Kalkolitik / ETÇ I katının mimarisi; çok iyi anlaşılamamıştır. Olasılıkla basit mimarisiyle bir köy görünümündedir. • ETÇ II-III mimarisi; Yerleşim genişler. 2 m kalınlığında taş temel kerpiçten bir sur dikkati çeker. Surun üzerinde kuleli giriş söz konusudur.

Çanak-Çömlek • Geç Kalkolitik-ETÇ I’in keramiği çok net anlaşılamamıştır. • ETÇ II-III’ün keramiği ise el yapımı, kırmızı astarlı ve açkılıdır. Yaygın formlar: kulplu fincan, emzikli testicik ve çömlektir. Boyalılar daha azdır. Bu evrenin sonlarına doğru depas ve benzeri kupalar görülür. ETÇ III de çark da kullanılmaya başlanır. Bu süreçte “Alişar III” (Kappadokya Boyalıları da denir) adı da verilen kaliteli boyalı seramikler dikkati çeker.

• Pişmiş topraktan figürinler ve ana tanrıça heykelcikleri bulunmuştur. Disk başlı biçimli idollerin gelişmiş tipte olanlarının yanı sıra kollu şematik idoller de söz konusudur. • boynuzlu altar olarak tanımlanan taşınabilir ocaklara ait parçalar ele geçmiştir. Bu ocak parçaları tüm yapı katlarında bulunmuştur. Bazıları bezemelidir.

Alişar: Diğer Bilgiler • Ölü Gömme Gelenekleri: Geç Kalkolitik – ETÇ I de yerleşim içi gömü geleneği söz konusu. Evlerin tabanlarında 46 mezar (basit toprak, taş sandık/sanduka, pitos mezarlar) saptanmıştır. Hocker tarzdaki gömülerin yanına çok az ölü hediyesi bırakılmıştır.

Sonuç Olarak… q Alişar'ın ETÇ’si, Güneydoğu Anadolu; Kuzey Anadolu ile İç Anadolu Bölgesi arasındaki ilişkilerini açığa çıkarabilecek konumdadır. Ama çok kısa süreli kazılmıştır. q Tarım ve hayvancılığa dayalı karma besin ekonomisinde en çok buğday yenmiştir. Büyük baş hayvanların dışında; koyun; keçi; domuz ve köpek beslenmiştir. MÖ 3. bin yıl içinde kentin güçlü savunma duvarı ile çevrelenmiş bir beylik merkezi olduğu düşünülmektedir. q Tabakaların tarihlenmeleri kesinlik kazanmamış olsa da ETÇ için önerilen tarihler MÖ 2500 -2000 arasıdır.

POLATLI Ankara il merkezinin yaklaşık 65 km güneybatısında, Polatlı İlçesi'nin hemen yanındadır. 1949 yılında S. Lloyd ve N. Gökçe tarafından daha fazla tahribata uğramaması için üç haftayı geçmeyecek bir sürede kazılmıştır.

KARAOĞLAN Ankara'nın 25 km güneyinde, Mogan Gölü'nün güneydoğu ucunda yakın, aynı adlı köyün altındadır. 1937 yılında A. İnan tarafından bilim dünyasına duyurulan, yine aynı yıl içinde kazılmaya başlanan Karaoğlan Höyüğü'ndeki bilimsel kazı, 1942 yılına kadar R. O. Arık yönetiminde devam etmiştir.

Eskiyapar . Çorum il merkezinin kuzeybatısındaki, Alaca İlçesi'nin 6 km batısında, Eskiyapar Köyü'nün bulunduğu yerdedir Kazıcıları, Eskiyapar hazinelerini ve bunların bulunduğu tabakayı, MÖ 3. bin yılın son iki yüzyılına (2. 200 -2. 000) koymayı teklif etmektedir. Definenin batı ve güneydoğu ile olan ilişkileri, hem deniz hem de kara ticaretinin daha MÖ 3. bin yılında Anadolu'da yoğun bir şekilde başlamış olduğu ve Eskiyapar'ın bünyesinde belki bir kent başkanını barındırdığı ileri sürülebilir. Bu kadar zengin bulgular ancak yöresel ticareti elinde tutan ya da kontrol eden bir beye ait olabilir. Olasılıkla kente yapılan bir hücum sonucunda kentin düşmesi, sahiplerinin belki ölmesi, bu hazinelerin binlerce yıl, bu yıkık yapının altında unutulmasına yol açmıştır.

Mahmatlar: Amasya il merkezinin güneydoğusunda, Amasya'dan Tokat'a giden karayolunun 2324 km'de, kuzeye düşen meyilli arazide, karayolunun 650 m kuzeyindedir. Mahmatlar buluntuları bir mezar mı, bir yerleşmeye mi, ya da daha sonra kullanılmak amacıyla gömülmüş bir depo buluntusuna mı ait sorularına cevap vermek çok zordur. Kazıda bir balta parçası ve az sayıda çanak çömlek dışında, kemik, yontma ve sürtme taş gibi diğer kültür bulguları bulunmamıştır. Bu küçük boyutlu çanaklar da, depo buluntusu ile beraber mi gömülmüşlerdir. Yoksa burası çok kısa süreli ve dal-örgü tipinde mimarisi olan geçici bir yerleşme yeri miydi sorusunu cevaplamak da imkansızdır. Şimdilik Koşay ve Akok'un yorumuna katılmak ve sadece bir depo buluntusu olduğunu ileri sürmek doğru olacaktır. Buluntular, Alacahöyük mezarlarındaki buluntularla karşılaştırıldığında MÖ 3. bin yılın ikinci yarısına konabilir.

ANADOLU TUNÇ ÇAĞLARI/(ETÇ) İç Anadolu Bölgesi (devam) • Dönemin sonunda (ETÇ III/M. Ö. 2400 -1900) bölgenin sosyo-politik yapısında değişim söz konusudur: kent beylikleri kendini göstermeye başlar. Bu konuda en önemli kaynağımız yazılı kanıtlara sahip mezopotamya gibi komşu bölgelerdir. • Araştırmacılar bu dönemde bölgede belli başlı alt kültür bölgeler /kültür grupları tespit etmektedirler. Buna göre; • Kayseri-Niğde-Aksaray Grubu • Eskişehir-Sakarya Grubu • Ankara Grubu • Konya Grubu • Çankırı-Çorum-Tokat Grubu • Bunların içersinde öne çıkan grup “Kayseri-Niğde-Aksaray Grubudur”

ANADOLU TUNÇ ÇAĞLARI/(ETÇ) İç Anadolu Bölgesi (devam) • • • Kaniş Grubu olarak da bilinen Kayseri-Niğde-Aksaray grubunda anahtar yerleşim Kültepe’dir. Suriye kökenli Ebla Krallığından bu grup hakkında bilgi sahibi olmaktayız. Kültepe’de bu döneme tarihlenen megaron planlı saray yapısı dikkat çeker. Bu dönem mimarisi özenli işçiliği ile dikkat çeker. Bu grubun mermer ve pişmiş topraktan ana tanrıça tasvirine sahip figürin ve idolleri oldukça bilinmektedir. Bu idollere Aksaray-Acemhöyükte de rastlanılmaktadır. Bu grup seramiği “Kappadokya Boyalıları” ve “Geçiş Dönemi Seramiği” olarak bilinen boyalı keramik gruplarıdır. Bu seramik gruplarının içersinde daha sonraki Hitit Seramiğinin öncüsü olan bazı mal grupları da dikkat çeker.

ANADOLU TUNÇ ÇAĞLARI/(ETÇ) İç Anadolu Bölgesi (devam) • Bu dönemde bölge Kuzey Mezopotamya ile yakın kültürel ve ticari ilişkiye girmiş durumdadır. Asurlu tüccarlar ticari amaçlı bölgede koloniler kurmaya başlar. O nedenle bu dönem arkeolojide “Asur Koloni Çağı”, “Asur Ticaret Kolonileri Çağı” olarak da bilinmektedir. • Kültepe ve Acemhöyük dışında bu dönemde öne çıkan ETÇ III verisi sunan merkezler; Alacahöyük, Eskiyapar, Horoztepe, Göller, Oymaağaç, Kayapınar, Mahmatlar’dır.