SANKCJE WADLIWYCH CZYNNOCI PRAWNYCH dr Monika TenenbaumKulig czynno

SANKCJE WADLIWYCH CZYNNOŚCI PRAWNYCH dr Monika Tenenbaum-Kulig

�czynność prawna jest czynnością konwencjonalną prawnie doniosłą �naruszenie reguł konstruujących daną czynność prawną może wywoływać różne konsekwencje �w prawie cywilnym wyróżnia się cztery sankcje wadliwych czynności prawnych: 1) nieważność (tzw. nieważność bezwzględna) 2) wzruszalność (tzw. nieważność względna) 3) bezskuteczność zawieszona

NIEWAŻNOŚĆ (tzw. nieważność bezwzględna) �dotyczy czynności prawnych �czynność prawna nieważna nie wywołuje skutków prawnych uważanych za zamierzone przez strony �brak wywołania skutków prawnych od samego początku �następuje z mocy prawa (ex lege) �jest uwzględniana przez sąd z urzędu �np. art. 14 § 1 k. c. , art. 73 k. c. , art. 82 k. c. , art. 83 k. c. , 58 k. c.

Nieważność zachodzi m. in. w przypadku: � sprzeczności czynności prawnej z ustawą, z zasadami współżycia społecznego lub dokonania czynności prawnej mającej na celu obejście ustawy (art. 58 k. c. ) � dokonania czynności prawnej przez osobę niemającą zdolności do czynności prawnych (art. 14 § 1 k. c. ) � dokonania jednostronnej czynności prawnej bez zgody przedstawiciela ustawowego przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych (art. 19 k. c. ) � złożenia oświadczenia woli w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (art. 82 k. c. ) � złożenia oświadczenia woli drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru (art. 83 § 1 zd. 1 k. c. )

Konwalidacja � uznanie z mocą wsteczną bezwzględnie nieważnej czynności prawnej za ważną wskutek zaistnienia określonych faktów � koncepcja konwalidacji jest różnie oceniana w doktrynie prawa cywilnego – znajduje zarówno zwolenników, jak i przeciwników � tradycyjny pogląd dopuszcza konwalidację w przypadkach określonych w przepisach prawnych np. art. 14 § 2 k. c. , art. 890 § 1 zd. 2 k. c. , art. 945 § 1 k. c. � krytyka tego poglądu została przeprowadzona przez Z. Radwańskiego � przeciwnicy konwalidacji wyjaśniają regulacje zawarte w w/w przepisach w inny sposób – uważają, że ustawodawca przewidział swoisty alternatywny sposób dokonania czynności prawnej

Konwersja � przekształcenie nieważnej czynności prawnej w inną (tzw. zastępczą), ważną czynność prawną � w przypadku sprzeczności oświadczenia woli z prawem albo z zasadami współżycia społecznego, bądź niezachowania formy przewidzianej pod rygorem nieważności ustala się, w jakim zakresie można by to oświadczenie utrzymać w mocy, tak by służyło realizacji założonego celu � nieważna czynność prawna musi odpowiadać wszystkim istotnym wymogom tzw. zastępczej czynności prawnej � opiera się na tzw. hipotetycznej woli stron (zastępcza czynność prawna ma przynajmniej częściowo odpowiadać hipotetycznej woli stron) � inni autorzy wyjaśniają konstrukcję konwersji odwołując się do wykładni woli stron, a nie do badania ich hipotetycznej woli � uzasadnieniem jest tzw. życzliwa interpretacja (benigna interpretatio) � tzw. konwersja ustawowa

WZRUSZALNOŚĆ �tzw. nieważność względna �czynność prawna wywołuje wszystkie skutki prawne, ale są one niepewne �ich utrzymanie się zależy od tego, czy osoba określona w ustawie (składający wadliwe oświadczenie woli lub inna osoba) nie doprowadzi do jej unicestwienia �uprawniona osoba może skorzystać z przysługującego jej prawa podmiotowego w określonym terminie, doprowadzając do uchylenia albo zmiany tych skutków prawnych

� sposoby wzruszenia czynności prawnej określa ustawa: 1) złożenie oświadczenia woli przez uprawniony podmiot - uprawnienie kształtujące - oświadczenie woli składane na drodze pozasądowej - oświadczenie woli o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli (art. 88 § 1 k. c. ) 2) wydanie orzeczenia sądowego - ma ono charakter konstytutywny - może skutkować unieważnieniem czynności prawnej albo zmianą jej treści - np. art. 705 k. c. , art. 388 k. c.

� w celu zapewnienia ochrony obrotu prawnego uprawnienie do wzruszenia czynności prawnej jest ograniczone terminem zawitym (zob. art. 88 k. c. , art. 388 k. c. , art. 705 k. c. ) � wzruszenie czynności prawnej poprzez oświadczenie woli jej strony następuje z mocą wsteczną (ex tunc); czynność prawna jest traktowana tak, jakby od początku była nieważna, a spełnione na jej podstawie świadczenia podlegają zwrotowi � skutki wzruszenia czynności prawnej przez sąd należy ocenić na podstawie przepisu, który przyznaje sądowi taką kompetencję

�niekiedy uznaje się, że czynność prawna wzruszalna może zostać konwalidowana – wskutek bezskutecznego upływu terminu zawitego przewidzianego dla wzruszenia danej czynności prawnej (konwalidacja milcząca) albo zrzeczenia się prawa do jej wzruszenia (konwalidacja wyraźna); skutki prawne wadliwej czynności stają się wówczas definitywne

BEZSKUTECZNOŚĆ ZAWIESZONA �polega na tym, że skutki prawne dokonanej czynności prawnej zostają tymczasowo wstrzymane do chwili zajścia określonego zdarzenia �strony są związane wadliwie dokonaną czynnością prawną w tym znaczeniu, że żadna z nich nie może się wycofać w okresie stanu zawieszenia; brak możliwości powołania się na nieważność � np. art. 18 § 1 k. c. , 103 § 1, k. c. 248 § 2 k. c. , art. 519 § 2 k. c. , art. 37 k. r. o.

� zdarzeniem, od którego zależy pełna skuteczność czynności prawnej jest zgoda na czynność prawną, wyrażona ex post (tzw. potwierdzenie) � celem może być ochrona interesu strony czynności prawnej (np. art. 18 § 1 k. c. ), czy też osoby trzeciej (np. art. 519 § 2 k. c. , art. 37 k. r. o. ) � norma prawna określa, kto jest podmiotem uprawnionym do wyrażenia zgody – może być to m. in. osoba trzecia, której interes wymaga ochrony (np. art. 519 § 2 pkt 2 k. c. , art. 37 k. r. o. ), osoba trzecia działająca w celu ochrony interesu strony czynności prawnej (np. art. 18 § 1 k. c. ), czy też po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych osoba, która mając ograniczoną zdolność do czynności prawnych zawarła umowę bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego (art. 18 § 2 k. c. )

� jeżeli zgody ma udzielić osoba trzecia, stosuje się art. 63 k. c. � taka zgoda (potwierdzenie) działa z mocą wsteczną (ex tunc) – art. 63 § 1 zd. 2 k. c. ; podobnie jest zwykle w przypadku zgody udzielanej przez podmiot nie będący „osobą trzecią” w ścisłym tego słowa znaczeniu � do czasu wyrażenia zgody albo odmowy jej udzielenia zachodzi tzw. czynność prawna kulejąca, niezupełna (negotium claudicans) � art. 63 § 2 k. c. : „Jeżeli do ważności czynności prawnej wymagana jest forma szczególna, oświadczenie obejmujące zgodę osoby trzeciej powinno być złożone w tej samej formie”. � przepisy przewidujące bezskuteczność zawieszoną przyznają często określonej stronie albo wszystkim stronom czynności prawnej kompetencję do wyznaczenia uprawnionemu terminu do potwierdzenia czynności (np. art. 18 § 3 k. c. , art. 39 § 2 k. c. , art. 103 § 2 k. c. , art. 520 k. c. ); brak potwierdzenia w wyznaczonym terminie jest

BEZSKUTECZNOŚĆ WZGLĘDNA � względnie bezskuteczne są takie czynności prawne, które tylko w stosunku do oznaczonych osób nie wywołują zamierzonych skutków prawnych; względem innych są w pełni skuteczne � cechą charakterystyczną jest ograniczony podmiotowo zakres oddziaływania bezskuteczności względnej � bezskuteczność względna służy ochronie osoby, której roszczenie może zostać zaspokojone wskutek dokonania czynności prawnej przez zobowiązanego (jest to sankcja dla czynności prawnej naruszającej interesy osoby trzeciej) � podmiot podlegający ochronie (wierzyciel) może wykonywać swoje prawo (wierzytelność) tak, jak gdyby czynność względnie bezskuteczna w ogóle nie została dokonana; może dochodzić spełnienia świadczenia od swojego dłużnika, jak również od jego kontrahenta (strony względnie bezskutecznej czynności prawnej) � bezskuteczność względna następuje: 1) z mocy prawa (ipso iure) – np. art. 1036 zd. 2 k. c. 2) z mocy konstytutywnego orzeczenia sądowego

Bezskuteczność względna na podstawie art. 59 k. c. � tzw. ius ad rem � art. 59 k. c. : „W razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia”.

Przesłanki: 1) osoba trzecia (A) ma roszczenie wobec dłużnika (B) 2) po powstaniu tego roszczenia dłużnik (B) zawarł z inną osobą (C) umowę, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej (A) wobec dłużnika (B) - chodzi wyłącznie o roszczenie niepieniężne A wobec B - niemożliwość zaspokojenia roszczenia A wobec B musi być bezpośrednim skutkiem wykonania umowy między B i C - chodzi o przypadki, w których przedmiot nabyty na podstawie umowy znajduje się jeszcze w majątku C; dalsze rozporządzenie nim przez C uniemożliwia zastosowanie art. 59 k. c. 3) a) jeżeli umowa między B i C była odpłatna, A może żądać uznania jej za bezskuteczną tylko wtedy, gdy B i C wiedziały o roszczeniu A wobec B; nie ma znaczenia, czy wiedziały, że wykonanie umowy między B i C uniemożliwi zadośćuczynienie roszczeniu A wobec B - jest to przejaw silniejszej ochrony osób, uzyskujących korzyści odpłatnie - ciężar dowodu, że B i C wiedziały o roszczeniu A wobec B spoczywa na A (art. 6 k. c. ) b) jeżeli umowa między B i C była nieodpłatna, A może żądać

Skutki prawne � w razie spełnienia przesłanek A może żądać uznania umowy zawartej przez B i C za bezskuteczną w stosunku do A � termin zawity na wytoczenie powództwa: rok od chwili zawarcia umowy przez B i C � powództwo A kierowane jest przeciwko B i C � o bezskuteczności orzeka sąd w wyroku o charakterze konstytutywnym � wskutek w/w wyroku nie uwzględnia się nabycia przedmiotu roszczenia przez C; A może żądać wydania go od C, tak jak gdyby nadal należał on do B