Polska Rodzina wyzwania dziaania perspektywy Konferencja z okazji

„Polska Rodzina – wyzwania, działania, perspektywy” Konferencja z okazji 10 rocznicy Międzynarodowego Roku Rodziny Warszawa, 8 listopada 2004 r. „Zmiany modelu demograficznego rodziny i ich konsekwencje” Ewa Frątczak

Zmiany stanu i struktury rodzin w Polsce są wynikiem radykalnych zmian w podstawowych procesach demograficznych obserwowanych z dużą intensywnością za okres ostatnich 15 lat transformacji społeczno -systemowej. Szczególnie wynikiem zmian w poziomie płodności oraz procesie formowania i rozpadu rodzin. Spróbujmy opisać zmiany dając odpowiedź na kilka pytań:

1. Co mówią o zmianach składu i struktury rodzin wyniki Narodowych Spisów Powszechnych 1988 i 2002? 2. Jak zmienił się proces zawierania pierwszych małżeństw w Polsce? 3. Czym charakteryzują się zmiany w rozpadzie małżeństw? 4. Jak zmieniła się płodność w Polsce w latach 1989 -2003? 5. Jak zmiany w podstawowych procesach demograficznych wpłynęły na zmianę modelu rodziny nuklearnej w Polsce w okresie transformacji? 6. Jak obserwowane zmiany we wzorcach płodności modelu rodziny należy oceniać i interpretować? 7. Jak obserwowane zmiany sytuują się w kontekście porównań międzynarodowych? 8. Jakie są wnioski, postulaty wobec obserwowanych zmian (szczególnie w odniesieniu do polityki pro-rodzinnej? )

1. Co mówią o zmianach składu i struktury rodzin wyniki Narodowych Spisów Powszechnych 1988 i 2002?

Według danych NSP 2002 w Polsce było [1]: 9, 8 mln gospodarstw domowych rodzinnych - w gospodarstwach domowych rodzinnych było 10, 5 mln rodzin, - w skład których wchodziło 33, 1 mln osób , to jest 86, 7 % ludności kraju, - w 88, 0% przypadków w gospodarstwie domowym wyłoniono tylko jedną rodzinę. [1] Por. Sytuacja Demograficzna Polski, Raport 2002, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa 2004, s. 83 – 101.

Rodziny w gospodarstwach domowych w latach 1988 i 2002 Źródło: GUS

Rodziny w gospodarstwach domowych w latach 1988 i 2002 Źródło: GUS

Rodziny w gospodarstwach domowych w latach 1988 i 2002 Źródło: GUS

Rodziny w gospodarstwach domowych w latach 1988 i 2002 Źródło: GUS

Rodziny w gospodarstwach domowych w latach 1988 i 2002 Źródło: GUS

Rodziny w gospodarstwach domowych w latach 1988 i 2002 Źródło: GUS

Rodziny w gospodarstwach domowych w latach 1988 i 2002 Źródło: GUS

Rodziny w gospodarstwach domowych w latach 1988 i 2002 Źródło: GUS

Rodziny w gospodarstwach domowych w latach 1988 i 2002 Źródło: GUS

• W NSP 2002 spisano 197, 4 tys. związków typu „kohabitacja” (par nieformalnych) , z czego 75% mieszkało w miastach. • Większość par nieformalnych (56, 1%) posiadała dzieci. • Rodziny oparte na związkach nieformalnych (partnerzy bez dzieci i partnerzy z dziećmi) stanowiły łącznie 1, 9 % w ogólnej liczbie rodzin w roku 2002.

2. Jak zmienił się proces zawierania pierwszych małżeństw w Polsce?

Współczynniki zawierania pierwszych małżeństw, Polska 1989 - 2003

3. Czym charakteryzują się zmiany w rozpadzie małżeństw?

Rozpad małżeństw w wybranych latach

4. Jak zmieniła się płodność w Polsce w latach 1989 -2003?

ZMIANY WZORCA PŁODNOŚCI 1989 -2003 Współczynniki płodności kobiet w latach 1989 i 2003, Polska (urodzenia żywe na 1000 kobiet) 184, 5 93, 2

miasto skala zmian ZMIANY WZORCA PŁODNOŚCI 1989 -2003 skala zmian Współczynniki płodności kobiet w latach 1989 i 2003 (urodzenia żywe na 1000 kobiet) wieś

skala zmian 1989 ZMIANY WZORCA PŁODNOŚCI miasto-wieś 2003 Współczynniki płodności kobiet w mieście i na wsi (urodzenia żywe na 1000 kobiet) skala zmian

WSPÓŁCZYNNIK DZIETNOŚCI W LATACH 1989 -2003 Polska, miasto, wieś.

WSPÓŁCZYNNIK DZIETNOŚCI 1950 -2003 4, 03 3, 75 3, 37 miasto - 1983 Polska - 1987 wieś - 1994 2, 42 1, 22

Urodzenia pozamałżeńskie (w % ogółu urodzeń)

5. Jak zmiany w podstawowych procesach demograficznych wpłynęły na zmianę modelu rodziny nuklearnej w Polsce w okresie transformacji?

Rozkład liczby kobiet w wieku 50 lat według liczby urodzonych dzieci

6. Jak obserwowane zmiany we wzorcach płodności modelu rodziny należy oceniać i interpretować?

Interpretacje z wykorzystaniem: 1. Analiz empirycznych i rachunków modelowych. 2. Wybranych teorii.

Współczynniki dzietności wg formuły Bongaartsa-Feeneya Wszystkie urodzenia Urodzenia pierwsze efekt tempa Urodzenia drugie Urodzenia trzecie

Przekrojowy współczynnik pierwszych małżeństw: obserwowany i skorygowany, oraz średni wiek przy zawieraniu małżeństwa mężczyźni kobiety efekt tempa

Wybrane teorie odniesione do grup czynników: 1. Ekonomiczno-społecznych – wzrost kosztu dziecka, relatywna deprywacja, wzrost zapotrzebowania na edukację 2. Ideowych – związanych za zmianą norm i wartości, postaw mających wpływ na intencje i decyzje w zakresie płodności i rodziny 3. Odniesionych do zjawiska “social anomie” oraz niepożądanych zmian, powodujących spadek chęci posiadania dzieci poprzez wzrost oczekiwanej niepewności braku ufności

Teorii niskiej płodności – ich fundamentem jest zrozumienie powodów i motywów niskiej płodności - Teoria racjonalnego wyboru - Teoria niechęci do ryzyka - Post-materialistyczna teoria wartości - Teoria równości płci

7. Jak obserwowane zmiany sytuują się w kontekście porównań międzynarodowych?

Współczynnik dzietności: Polska - Kraje Unii Europejskiej. Skala zmian w czasie 14 lat 27 lat

linia Hajnala Zachód: - późny wiek zawierania małżeństw - małżeństwo nie jest powszechną formą związku Wschód: - wczesny wiek zawierania małżeństw - małżeństwo jest powszechną formą związku St. Petersburg Triest Dubrownik

8. Jakie są wnioski, postulaty wobec obserwowanych zmian (szczególnie w odniesieniu do polityki pro-rodzinnej)?

1. Zmiany płodności, zmiany wzorców prokreacyjnych i matrymonialnych prowadzą do zasadniczych zmian modelu polskiej rodziny. 2. Obserwowane zmiany wskazują, że w Polsce upowszechnił się model zachowań prokreacyjnych , który charakteryzuje się opóźnieniem decyzji o zawarciu związku małżeńskiego i posiadaniu dzieci. Jego konsekwencją jest zmiana modelu rodziny nuklearnej w Polsce w okresie ostatnich 15 -tu lat. 3. Na początku okresu transformacji była to rodzina z dominującą liczba dzieci równa 2. Aktualnie jest to model z modalną liczbą dzieci równą 1. Należy przy tym podkreślić, zjawisko wzrostu udziału rodzin bezdzietnych.

Wnioski – w zakresie modelu polityki pro-rodzinnej Model polityki pro-rodzinnej to polityka wspierająca płodność – polityka płodności – oparta na rozpoznaniu i zrozumieniu natury niskiej i bardzo niskiej płodności. Filary polityki płodności to: 1. Bodźce finansowe 2. Wspieranie rodziców w łączeniu pracy zawodowej i życia rodzinnego 3. Szerokie zmiany społeczne wspierające dzieci i rodzicielstwo Te trzy filary korespondują z trzema teoriami niskiej płodności: racjonalnego wyboru, równości płci i niechęci do ryzyka

Dziękuję za uwagę