Perspectief voor vastgoed Van visie naar mogelijkheden Presentatie

Perspectief voor vastgoed Van visie naar mogelijkheden Presentatie voor leden van Vastgoed Belang afdeling Zuid Geert Dirkse – Rabo Real Estate Finance 30 -10 -2017

Rabobank Vastgoed kernsector in ‘Bankieren voor Nederland’ Financieringsoplossingen voor toekomstbestendig vastgoed Banking for food Bankieren voor Nederland

Vastgoedwereld van morgen Driving forces Slim Internet of Things Robotica Blockchain 3 D-productie Artificial Intelligence Duurzaam API Klimaatverandering Energie transitie Hergebruik materialen Leegstand oplossen Virtual Reality

Technologieën • Hoe nieuwe technologie ingezet kan worden voor een laagdrempelige toepassing bij de woonconsument • Marjet Rutten: “Bouwen en wonen in 2020” • https: //youtu. be/u. P 7 OUj. WTvo 8 4

Rabo Real Estate Finance Focus op innoveren en verduurzamen Financieringsoplossingen voor toekomstbestendig vastgoed Slim Innoveren stimuleren Duurzaam Leefomgeving versterken

Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed is een breed begrip Zuinige gebouwen Gezonde locaties Maatschappelijke impact Duurzame ondernemers

Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: meer dan energielabels Zuinige gebouwen, duurzame energie Acceptatie Pricing Financieren

Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: gezonde locaties Gezonde locaties, levensvatbare markten In 6 jaar tijd heeft de Rabobank Dat is vergelijkbaar met Kantoren werden het meest getransformeerd Door transformatie ontstonden al 1, 5 miljoen m 2 300 878. 000 m 2 9. 500 transformatie gefinancierd voetbalvelden kantoor nieuwe woningen

Maatschappelijke impact: Carbon-6 9

Maatschappelijke impact : C-mill 10

Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: maatschappelijke impact Stimuleren kansrijke (her)ontwikkelingen, van klein tot groot Iconen Locaties Volumes Lokaal A’dam Toren Hyde Park So. Za. We Koningsoord Amsterdam Hoofddorp Den Haag Berkel -Enschot

Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: businessmodel klanten Duurzaam ondernemen en samenwerking stimuleren

Perspectief op regionaal niveau 13

Vastgoedmarkt vandaag Veel signalen op groen Vraag/opname Innoveren stimuleren Aanbod/leegstand Nieuwbouw Huurprijs Beleggingsinvesteringen Rendement huurinkomsten Waardeontwikkeling Bedrijfsruimte Woningen Leefomgeving Sterk stijgend versterken. Sterk stijgend Kantoren Winkels Stijgend Dalend Hoog, dalend Dalend Laag, stabiel Stijgend Stabiel Dalend Licht stijgend Stijgend Hoog, licht stijgend Stijgend Stabiel, positief Stabiel, positief Negatief, stijgend Positief, stijgend

Landelijke kantorenmarkt • De kantorenleegstand is het laatste jaar gedaald van 17, 3% naar 15, 9% (bron: R. L. Bak). • Door transformaties neemt het aanbod af, maar de verhouding tussen vraag en aanbod is in veel gebieden uit balans. • Goed bereikbare centrale locaties in steden zijn in trek. • Vraag verlegt zich naar flexibelere contractvormen (o. a. flexkantoren). • Veel beleggingsactiviteit in de Randstad van grote (internationale) beleggers in moderne kantoren. • Regionaal zijn vooral lokale beleggers actief, die met gefundeerde lokale kennis en een sterk netwerk goede rendementen behalen. • Op langere termijn concentreert kantoorwerkgelegenheid zich in grotere kantoorsteden.

Regionale kantorenmarkt Kerkrade Heerlen Sittard-Geleen 131. 900 442. 300 492. 100 17. 800 80. 500 33. 700 507. 700 82. 500 900 18. 600 4. 900 12. 400 Opname 2016 2. 800 8. 500 400 13. 900 Leegstand 23, 6% 12, 8% 9, 8% 12, 8% € 60 -110 € 70 -125 € 70 -130 € 90 -140 Voorraad Aanbod Opname gem. 2011 -2015 Huurprijzen Bron: R. L. Bak, Calcasa, Vtis, Kantorenmonitor Limburg 2016 Maastricht

Transformatie biedt kansen • Bij langdurige leegstand helpt investeren of renoveren niet altijd • In 2015 zorgden transformaties voor 10% van de totale groei van de woningvoorraad (CBS) • Wetgeving energielabels versneld transformatie • Speelt in op woningtekort (focus binnenstedelijk bouwen ipv buitenstedelijk) • Wat is van belang: • Locatie • Indeling kantoorpand • Kosten renovatie vs transformatie https: //economie. rabobank. com/publicaties/2017/juli/kantoren-omvormen-totwoningen-transformatieatlas-nederland/

Landelijke bedrijfsruimtemarkt • Stijging van de ruimtevraag, vooral naar logistiek vastgoed en moderne objecten. Huurprijzen stijgen hierdoor. • Door e-commerce meer vraag naar objecten vlakbij afzetgebieden. • Gebruik van bedrijfsruimte wordt flexibeler, de gemiddelde levensduur daalt en de terugverdientijd wordt daardoor een kritische factor. • Veel vraag richt zich op nieuwbouw, terwijl verhuurperspectief van minder courant bestaand vastgoed verslechtert. • Beleggingsvraag richt zich op economische kernzones. • Door lage rente meer vraag van particulieren voor aankoop eigen bedrijfsgebouw.

Regionale bedrijfsruimtemarkt Voorraad Aanbod Opname gem. 2011 -2015 Opname 2016 Huurprijzen Bronnen: Calcasa Kerkrade Heerlen Maastricht Sittard-Geleen 578. 300 836. 700 984. 400 1. 461. 500 54. 200 92. 700 143. 600 145. 600 7. 300 12. 600 11. 200 34. 900 10. 200 11. 200 17. 900 12. 200 € 20 -45

Landelijke winkelmarkt • Het draagvlak voor winkelvoorzieningen verschuift door online winkelen, vergrijzing en verstedelijking. • Hierdoor polarisatie tussen winkelsteden- en gebieden. Wederverhuurbaarheid niet overal gelijk. • Minder traditionele detailhandel in objecten, meer alternatieve functies zoals diensten en horeca, maar ook wonen. • De landelijke winkelleegstand bedraagt 9, 6%, maar grote verschillen tussen typen winkelgebieden en regio’s. • Beleggingen gericht op sterke steden en toplocaties binnen winkelgebieden.

Regionale winkelmarkt Kerkrade Sittard-Geleen Maastricht Heerlen 105. 400 223. 800 233. 900 309. 100 Opname 722 3. 100 6. 000 Opname 2016 400 1. 200 22. 800 14. 900 19, 5% 15, 5% 9, 6% 18, 8% € 75 -150 € 75 -300 € 200 -1. 500 € 125 -550 Voorraad gem. 2011 -2015 Leegstand (landelijk 9, 6%) Huurprijzen* Bronnen: Locatus, Calcasa, Vtis * Huurprijs heeft betrekking op courante winkelunits in centraal winkelgebied (60 -200 m 2).

Minder meters voor aantrekkelijker centrum Compacter winkelcentrum in Emmen als antwoord op leegstand Meer koffietentjes en lunchrooms, minder winkels in de stad Winkels maken plaats voor horeca in grote Friese plaatsen

Winkelmarkt: leegstand Kerkrade Aanvang / frictie Heerlen Langdurig Maastricht Structureel Bron: Locatus

Winkelmarkt: RRI-klasse Kerkrade Heerlen Maastricht 050 < RRI-index <= 070 < RRI-index <= 090 < RRI-index <= 110 < RRI-index <= 130 < RRI-index <= 150 Bron: Locatus

Rabobank Real Estate Finance Ons vastgoedfinancieringsbeleid 1. Faciliteren financieringsbehoefte ondernemers 2. Klantcontact via lokale bank of wholesale Utrecht 3. Focus op Nederland, geen buitenlands vastgoed 4. Wij sluiten geen regio’s op voorhand uit 5. Voorwaarden: combinatie ondernemer - vastgoed 6. Duurzaamheid integraal onderdeel beleid

Rabobank Real Estate Finance Hulpmiddel voor verduurzaming 1. Web applicatie www. cfp. nl 2. Beschikbaar vanaf 01 -2018, gefaseerd in te voeren 3. Vastgoedportefeuille wordt ingelezen 4. U krijgt toegang tot website en maatregelen 5. Investering, besparing, nieuw energielabel 6. Uw relatiemanager geeft u bericht

27

28

29

Key take aways Tot slot 1. Vastgoedmarkt trekt fors aan 2. Regionale verschillen zijn groot…. 3. …. lokale kennis kan meer dan ooit het verschil maken 4. Duurzaam vastgoed wordt de scheidslijn 5. Lange termijn zekerheden maken plaats voor meer exploitatie gedreven oplossingen

Meer weten? Volg onze updates Vastgoed. Update 3 e kwartaal 2017 Bouw. Update 3 e kwartaal 2017 https: //www. rabobank. nl/bedrijven/cijfers-en-trends/vastgoed/