Krfurttur Kaflar VII VIII Gubjrg Bjarnadttir lgfringur Gubjrg

Kröfuréttur Kaflar VII - VIII Guðbjörg Bjarnadóttir lögfræðingur Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Ógild loforð • Sú meginregla gildir í samningarétti að samninga skuli halda. • Ógildingarreglur eru undantekningar frá þeirri reglu • Skilgreining á ógildu loforði Ógilt er loforð ef það hvorki skapar loforðsmóttakanda rétt til þeirrar greiðslu sem það hljóðar beinlínis um, né heldur skapar honum rétt til að fá aðra greiðslu í hennar stað, hina svonefndu fullnægju eða efndabætur. • Ef aðilar fallast ekki á að fella samning niður, verður að ógilda hann með dómi. Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 2

Ógild loforð, frh. Munur á ógildingarástæðum og vanefndum • • Ógildingarástæður lúta að löggerningnum sjálfum, tilurð, efni og formi hans Vanefndir lúta að því að gildur samningur er ekki efndur Ógildingarheimildir • • Samningalögin, nr. 7/1936 Lögræðislög Í ýmsum lögum eru reglur er varða annmarka á formi eða efni, t. d. 1. gr. víxillaga Ólögfestar reglur samningaréttarins, t. d. – Fölsun – Brostnar forsendur – Efni samnings brýtur gegn velsæmi Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 3

Ógild loforð, frh. Sterkar eða veikar ógildingarástæður • Ógildingarástæða er sterk ef hún leiðir til ógildingar hvort sem sá sem vill byggja rétt á samningnum vissi um tilvist ógildingarástæðunnar eða ekki. Dæmi um sterkar ógildingarástæður: – Lögræðisskortur – Fölsun – Meiri háttar nauðung • Ógildingarástæða er veik ef hún leiðir eingöngu til ógildingar ef sá sem vill byggja rétt á samningnum veit eða má vita um tilvist ógildingarástæðu. Dæmi um veikar ógildingarástæður: – Svik – Misneyting – Minni háttar nauðung • Byggir á traustkenninguni Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 4

Ógild loforð, frh. Tegundir ógildingarástæðna • Form loforða – Munnleg loforð jafngild skriflegum en, – Sönnunarerfiðleikar – Ýmsar mikilvægar réttarreglur gilda eingöngu um skriflega gerninga, t. d. þinglýsing – Nokkur lagaákvæði mæla fyrir um form tiltekinna gerninga, mismunandi þýðing þess. Dæmi: 1. gr. víxillaga, nr. 9/1933 3. gr. ábúðalaga, nr. 64/1976 – Form er einstaka sinnum gildisskilyrði, t. d. 103. gr. laga um vátryggingasamninga, nr. 20/1954. Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 5

Ógild loforð, frh. Tegundir ógildingarástæðna, frh. • Lögræðisskortur – Menn gera verið ólögráða vegna æsku eða vegna þess að þeir hafa verið sviptir lögræði með dómsúrskurði. – Í lögræði felst sjálfræði og fjárræði og lögráða verða menn 18 ára – Ófjárráða maður ræður sjálfsaflafé sínu og gjafafé, enda hafi gefandi ekki mælt fyrir um annað eða lög kveði á um annað – Gerningar sem ólögráða maður gerir á eigin spýtur og hefur ekki heimild til að gera, binda hann ekki og skiptir grandleysi viðsemjanda hans ekki máli í því samabandi, (sterk ógildingarástæða). Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 6

Ógild loforð, frh. Tegundir ógildingarástæðna, frh. • Fölsun – Meginregla í íslenskum rétti að menn verða ekki bundnir við samning sem aðrir hafa gert í hans nafni nema heimild hafi verið til þess, t. d. skv. umboði eða vegna lögráða (sterk ógildingarástæða) – Ólögfest regla – Fölsun getur verið tvenns konar; Alger fölsun Fölsun á efni Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 7

Ógild loforð, frh. Tegundir ógildingarástæðna, frh. • Nauðung – Meiriháttar nauðung, 28. gr. smnl. Er fólgin í líkamlegu ofbeldi eða hótun um að beita því þegar í stað. Í slíkum tilvikum er loforð ógilt gagnvart þeim er beitti nauðunginni og þriðja manni, án tillits til þess hvort hann vissi af henni eða ekki. (sterk ógildingarástæða). – Minniháttar nauðung, 29. gr. smnl. Önnur nauðung en meiriháttar nauðung og hefur hún eingöngu í för með sér ógildi að sá maður sem tók við loforði hafi sjálfur beitt nauðunginni eða vissi eða mátti vita um hana, (veik ógildingarástæða) – Nauðung ekki ólögmæt í öllum tilvikum Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 8

Ógild loforð, frh. Tegundir ógildingarástæðna, frh. • Misneyting – 31. gr. smnl. – Það loforð er ógilt ef maður hefur notað sér bágindi annars manns, einfeldni hans, fákunnáttu eða léttúð eða það að hann var honum háður, til þess að afla sér hagsmuna eða áskilja sér þá, þannig að bersýnilegur mismunur sé á hagsmunum þessum og því endurgjaldi sem fyrir þá kom eða skyldi koma, eða hagsmunir þessir skyldu veittir án endurgjalds. – Slíkir gerningar eru þó gildir gagnvart grandlausum þriðja manni, (veik ógildingarástæða) – Tvö skilyrði verða að vera uppfyllt: Misnotkun á aðstöðumuni aðila Ósanngjarnt endurgjald Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 9

Ógild loforð, frh. Tegundir ógildingarástæðna, frh. • Svik – 30. gr. smnl. – Ef maður með ólögmætum hætti, gegn betri vitund, annaðhvort gefur rangar upplýsingar eða leynir atriðum sem máli skipta, með þeim ásetningi að fá mann með því til að gefa loforð, skulu þau loforð vera ógild gagnvart þeim sem svikunum beitti og þeim sem vissu eða máttu vita um svikin, (veik ógildingarástæða) – Rangar upplýsingar verða að hafa verið ákvörðunarástæða við samningsgerð og þeim sem svikum mátt vera ljóst um það Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 10

Ógild loforð, frh. Tegundir ógildingarástæðna, frh. • Viljaskortur – 32. gr. smnl. – Maður verður ekki bundinn við loforð sem hann hefur gefið án þess að vilja hafa gefið að eða þannig að efni þess hefur orðið annað en hann vildi, ef sá er tók við loforði vissi eða mátti vita um viljaskortinn, (veik ógildingarástæða) – Undanþágur í 2. og 3. mgr. 32. gr. smnl. • Forsendur – Loforð bundin skilyrðum Frestskilyrði Lausnarskilyrði – Forsendur eru ástæður/hvatir að baki samningsgerð sem hvorki eru gerðar að skilyrðum né minnst á Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 11

Ógild loforð, frh. Tegundir ógildingarástæðna, frh. • Forsendur, frh. – Röng eða brostin forsenda er ógildingarástæða ef: Hún er ákvörðunarástæða Ef loforðsmóttakandi hefur vitað eða mátt vita um hana – Veruleg forsenda, ef loforðsgjafi telst óbundinn – Til leiðbeiningar – gat loforðsgjafi gert forsenduna að skilyrði ef hann hefði minnst á hana við samningsgerðina – Önnur skylda kemur í staðinn, t. d. 38. gr. laga um lausafjárkaup, galli á söluhlut. • Efni löggernings Getur verið þess eðlis að hann er ógildanlegur, t. d. ef það brýtur gegn velsæmi eða lögum Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 12

Ógild loforð, frh. Tegundir ógildingarástæðna, frh. • 36. gr. smnl. – Almenn ógildingarregla Víkja má samningi til hliðar í heild eða að hluta eða breyta ef það yrði talið ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju að bera hann fyrir sig. Við mat á því hvort reglunni verði beitt er litið til – efnis samningsins – stöðu samningsaðila – atvika við samningsgerðina – atvika sem síðar komu til Umdeilt ákvæði sem kom nýtt inn í lögin 1985 Í ákvæðum a-d liðar 36. gr. eru sérákvæði er varða neytendavernd Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 13

Ógild loforð, frh. Tegundir ógildingarástæðna, frh. • Óheiðarleiki - 33. gr. smnl. Löggerning sem ella myndi talinn gildur, getur sá maður, er við honum tók, eigi borið fyrir sig ef það yrði talið óheiðarlegt vegna atvika sem fyrir hendi voru þegar löggerningurinn kom til vitundar hans og ætla má að hann hafi haft vitneskju um. Nær í raun yfir allar fyrrgreindar ógildingarástæður og fyllir þær • 37. gr. smnl. Áskilnaður um að maður reki ekki verslun eða atvinnu eða ráði sig til starfa við tiltekin fyrirtæki. Ekki bindandi ef skuldbindingin er víðtækari en nauðsynlegt er til að varna samkeppni eða hún skerði atvinnufrelsi með ósanngjörnum hætti. Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 14

Vanefndir og afleiðingar þeirra Réttar efndir kröfu • Kröfuhafinn á heimtingu á því að skuldarinn efni að fullu þær skyldur sem krafan leggur honum á herðar. Í því felst að efndir fari fram á: – réttum tíma og – réttum stað • Ef kröfuhafi fær ekki fullar efndir er um vanefnd af hálfu skuldarans að ræða, nema kröfuhafanum sé eingöngu um að kenna. Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 15

Vanefndir og afleiðingar þeirra, frh. Flokkar vanefnda • • Greiðsludráttur Galli Ómöguleiki Vanheimildir Flokkun vanefndaúrræða • • • Krafa um efndir samkvæmt orðanna hljóðan Riftun Skaðabætur Efndabætur Vangildisbætur Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 16

Vanefndir og afleiðingar þeirra, frh. Efndir samkvæmt orðanna hljóðan (efndir in natura) • • • Krafa um að skuldari inni af hendi þá greiðslu sem honum bar að greiða. Kröfuhafi getur leitað aðstoðar dómstóla til þess að þvinga skuldarann til efnda in natura. Ekki er þó alltaf hægt að krefjast efnda in natura, dæmi: – Krafa um vinnuframlag – Ef skuldara er ómögulegt að inna greiðslu af hendi • Stundum þarf að meta til peninga hverju það varði fyrir kröfuhafa að fá dómkröfu fullnægt og er þá gert fjárnám fyrir þeirri fjárhæð, sbr. lög nr. 90/1989, um aðför. Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 17

Vanefndir og afleiðingar þeirra, frh. Krafa um riftun • Gagnkvæmir samningar Vanefnd annars aðilans getur gefið hinum rétt til þess að rifta samningnum af sinni hálfu, að meira eða minna leyti • Riftun að fullu – Sá sem riftir lýsir því yfir að hann muni ekki inna sína greiðslu af hendi og leysir þá jafnframt gagnaðilann undan skyldunni til að greiða það sem honum bar. – Aðilum ber jafnframt að skila því sem þeir hafa þegar reitt af hendi – Vanefnd verður að vera veruleg Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 18

Vanefndir og afleiðingar þeirra, frh. Krafa um riftun, frh. • Riftun að hluta • Riftun sem leiðir til breytts efnis samnings – Minniháttar vanefnd getur veitt heimild til riftunar að hluta, sjá 38. gr. laga um lausafjárkaup Heimild getur verið til að hafna efndum in natura, en krefjast í staðinn jafngildi greiðslunnar í peningum, gegn því að inna sína greiðslu af hendi. – Skilyrði að vanefndin sé veruleg. Því oft unnt að velja á milli riftunar að fullu og riftunar sem leiðir til breytts efnis samnings. – Skilyrði að skuldari sé skaðabótaskyldur skv. þeim reglum sem um það gilda. – Ef keypt á yfirverði, hagkvæmara að velja riftun að fullu – Ef keypt á undirverði, hagkvæmara að velja riftun sem leiðir til breytts efnis samnings Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 19

Vanefndir og afleiðingar þeirra, frh. Skaðabótaskylda skuldara • Sönnunarbyrði hvílir á skuldara • Almenna skaðabótareglan (sakar- eða culpa-reglan) – Verður að sanna einhver atvik sem afsaka hann. Ef skuldari hefur vanefnt skyldu sína með saknæmum og ólögmætum hætti, verður hann að bæta kröfuhafa það tjón sem hann beið vegna vanefndanna • Strangari bótareglur í kröfurétti – Almennar afsökunarástæður Leysa skuldara ekki undan skyldu sinni, t. d. peningaleysi eða vanþekking á skyldu sinni. Sama á við ef aðstoðarmaður skuldara veldur tjóni með saknæmum hætti. Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 20

Vanefndir og afleiðingar þeirra, frh. Skaðabótaskylda skuldara, frh. • Strangari bótareglur í kröfurétti, frh. – Vanheimild og skyld sjónarmið Ef söluhlutur var eign annars manns og kaupandi hvorki vissi né mátti vita um vanheimildina getur hann krafist skaðabóta af seljanda, sbr. 41. gr. laga um lausafjárkaup, nr. 50/2000 Loforð um bætur vegna tiltekinna vanefnda Ábyrgð á upphaflegum ómöguleika Seljandi hefur lofað að örðugleika við efndir verði rutt úr vegi Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 21

Vanefndir og afleiðingar þeirra, frh. Skaðabótaskylda skuldara, frh. • Strangari bótareglur í kröfurétti, frh. – Casus mixtus og skyldar ábyrgðarreglur Maður sem fær eign annars manns að láni, til leigu eða til geymslu og fer öðruvísi með hana en hann mátti, verður að bæta allt tjón sem verður á eigninni án tillits til sakar. Skuldari sem hefur ekki innt greiðslu sína af hendi á réttum tíma ber bótaábyrgð, þó honum verði síðar ómögulegt að inna greiðsluna af hendi, þó sá ómöguleiki hefði leyst hann undan ábyrgð ef hann hefði orðið áður en vanefndin hófst. – Neyðarréttarsjónarmið Vanefnd varðar bótum þrátt fyrir að hún sé réttlætanleg og lögmæt Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 22

Vanefndir og afleiðingar þeirra, frh. Skaðabótaskylda skuldara, frh. • Strangari bótareglur í kröfurétti, frh. – Sérreglur um lán til afnota og gjafaloforð Ef lánshlutur skemmist eða ferst, verður lántaki að jafnaði að greiða bætur, hvernig sem á skemmdum stendur. Þó fyrirvari um ef lántaki hefur farist með hlut. Jónsbók, Þjófabálkur kap. 16. Ef um gjafaloforð er að ræða, fer um ábyrgð gefanda eftir almennu skaðabótareglunni. Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 23

Vanefndir og afleiðingar þeirra, frh. Skaðabótaskylda skuldara, frh. • Strangari bótareglur í kröfurétti, frh. – Ábyrgð á greiðsludrætti peningagreiðslu Bætur eru nefndar dráttarvextir og eru refsikenndar bætur. Um dráttarvexti er kveðið á í vaxtalögum, nr. 38/2001. Seðlabanki Íslands birtir almenna dráttarvexti en heimilt að semja um álag á þá dráttarvexti eða fasta dráttarvexti. Ef gjalddagi kröfu er fyrirfram ákveðinn, reiknast dráttarvextir frá gjalddaga. Ef gjalddagi er ekki fyrirfram ákveðinn, reiknast dráttarvextir frá og með þeim degi þegar liðinn er mánuður frá því er kröfuhafi sannanlega krafði skuldara um greiðslu. Ekki skiptir máli þó raunverulegt vaxtatap kröfuhafa hafi verið meira eða minna en dráttarvextir bæta. Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 24

Vanefndir og afleiðingar þeirra, frh. Skaðabótaskylda skuldara, frh. • Strangari bótareglur í kröfurétti, frh. – Skaðlegir eiginleikar greiðslu Almennt þarf skuldari ekki að bæta tjón vegna hættulegra eða skaðlegra eiginleika greiðslu nema hann verði talinn bera sök á tjóninu eða hann hafi ábyrgst að greiðslan hefði ekki þessa ókosti. Lög nr. 25/1991, um skaðsemisábyrgð, fjallað um skaðsemisábyrgð framleiðenda og dreifingaraðila á tjóni sem hlýst af ágalla á vöru sem þeir hafa framleitt eða dreift í atvinnuskyni. Sýna þarf fram á orsakasamhengi. Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 25

Vanefndir og afleiðingar þeirra, frh. Skaðabótaskylda skuldara, frh. • Efndabætur – Fullar bætur Skaðabætur eiga að bæta tjón kröfuhafa að fullu Skaðabæturnar eiga að gera það að verkum að kröfuhafi verði eins settur og ef hann hefði fengið fullar efndir – bætur kallast efndabætur. – Orsakasamband og sennileg afleiðing Orsakasamband verður að vera á milli vanefndar og tjóns og tjón verður einnig að teljast sennileg afleiðing vanefndar. Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 26

Vanefndir og afleiðingar þeirra, frh. Skaðabótaskylda skuldara, frh. • Efndabætur, frh. – Fjártjón Skaðabótaskylda skuldara tekur eingöngu til fjártjóns kröfuhafa Ef kröfuhafi á að einhverju leyti sjálfur sök á tjóni sínu, getur það takmarkað bótaskyldu skuldar (eigin sök) Sú skylda lögð á kröfuhafa að takmarka tjón sitt eins og mögulegt er og sanngjarnt er að ætlast til af honum Kröfuhafa ber að sanna að vanefnd hafi valdið honum fjártjóni og umfang þess tjóns Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 27

Vanefndir og afleiðingar þeirra, frh. Skaðabótaskylda skuldara, frh. • Efndabætur, frh. – Fjártjón, frh. Stundum hægt að ganga út frá því að tiltekin vanefnd hafi tiltekið tjón í för með sér, t. d. afnotamissir fasteigna. Í öðrum tilvikum kunna bætur að vera lögákveðnar, t. d. dráttarvextir. – Efndabætur í stað réttra efnda eða til viðbótar réttum efndum Viðbót – kröfuhafi krefst réttra efnda auk peningagreiðslu fyrir fjártjón vegna vanefndanna. Uppbót – kröfuhafi hafnar efndum eftir aðalefni samnings en krefst jafngildis í peningum og hugsanlega til viðbótar peningagreiðslu fyrir tjón vegna vanefndanna. Eingöngu fær leið að fyrir hendi séu skilyrði bæði skaðabóta og riftunar. Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 28

Vanefndir og afleiðingar þeirra, frh. Skaðabótaskylda skuldara, frh. • Vangildisbætur Ef samningi aðila er rift að fullu eða hann er ógildur, getur kröfuhafi ekki krafist efndabóta. Kröfuhafi getur samt hafa orðið fyrir tjóni, t. d. vegna sérfræðiaðstoðar við samningsgerðina, og getur þá krafist vangildisbóta. Vangildisbætur eiga að gera kröfuhafa eins settan og samningur hefði aldrei verið gerður. Þær eru bætur vegna kostnaðar við að koma samningnum á. Guðbjörg Bjarnadóttir stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands 29