EDMSEL KOULLANMA FREDERC SKNNER renme psikolojisinin alannn en

EDİMSEL KOŞULLANMA

FREDERİC SKİNNER • Öğrenme psikolojisinin alanının en önemli kurucularından biri olarak kabul edilmektedir. Kuramında geliştirdiği birçok kavram eğitim, psikyatri ve özel eğitim alanlarında yaygın olarak kullanılmaktadır. • Aynı zamanda programlı eğitimin kurucusudur.

TEPKİSEL VE EDİMSEL DAVRANIŞ • İki tür davranış vardır. • 1 -Edimsel davranış • 2 -Tepkisel (refleksif)davranış

1 -TEPKİSEL DAVRANIŞ • Organizmanın kendisi tarafından ortaya konmayan, organizmada zaten var olan ve bir uyandırıcı uyarıcı tarafından ortaya çıkarılan davranışlardır. Bu tür davranışlar tipik olarak refleksif davranışlardır. • Gözlerimizi güçlü ışıkta kırpıştırmamız basit bir reflekstir. • Potansiyel olarak davranış bizde vardır, uyarıcı tarafından ortaya çıkarılır.

2 -EDİMSEL DAVRANIŞ • Organizma tarafından ortaya konulan ve sonuçları tarafından kontrol edilen davranışlardır. Dişlerimizi fırçalamamız, arkadaşlarımızla selamlaşmamız gibi… • .

• Edimsel davranışın, sonuçları tarafından kontrol edilmesi özelliği en önemli ilkesidir. • Buna göre organizma yapmış olduğu bir davranışın sonucunda kendisi için olumlu, hoş uyarıcılar elde ederse bu davranış devam eder. Eğer, davranışın herhangi olumlu bir sonuç elde edilmez ya da aksine olumsuz, nahoş davranışlar ortaya çıkarsa bu davranış tekrar edilmez.

• Bu bilgilerden sonra tepkisel ve edimsel davranışların karşılaştırmasını yapacak olursak; • 1 -Tepkisel davranışlar zaten organizmada var olan ve bir uyarıcı tarafından ortaya çıkarılan davranışlarken, edimsel davranışlar bir uyarıcıya bağlı olarak ortaya çıkmazlar. Organizma tarafından ortaya konulurlar. • 2 -Tepkisel davranışları ortaya çıkarılan uyarıcılar davranıştan önce gelir. Edimsel davranışları kontrol eden uyarıcılar ise davranıştan sonra gelir.

EDİMSEL KOŞULLANMA SÜRECİ VE TEMEL İLKELERİ Edimsel koşullanmalara ilişkin açıklanmalara geçmeden önce şekil 1 ve şekil 2’deki örnekleri inceleyelim.

ÖRNEK 1 Düriye 14 aylıktır. ortamdaki gürültüden korkmuş ve ağlamaya başlamıştır. Düriye’nin annesi hemen onu kucaklamış, sallamış ve yatıştırmaya çalışmıştır. Şimdi Düriye’nin ağlama davranışını üzerinde etkili olan olası etmeni inceleyelim. Bu sonuca bağlı olarak, Düriye’nin gelecekte daha fazla ağlama davranışını göstermesi olasıdır. Çünkü ağlama davranışı pekiştirilmiştir.

• DAVRANIŞ SONUÇ

ÖRNEK 2 • Ali geçen kış Erciyes’e kayak yapmaya gitmiştir. Yamaçtan kayarken düşmüş ve ayağını kırmıştır. Ali’nin kayak yapma davranışı üzerindeki olası etmeni inceleyelim. Eğer, Ali bu olayın sonucu olarak gelecekte kayağa gitme konusunda daha az istek duyarsa bu durum kayak yapma davranışının cezalandırıcı nitelikte olduğunu gösterir.

• Skinner edimsel koşullanmayı açıklamak için bir deney yapmıştır. Bu deneyde, aç bir fare Skinner kutusu ya da operant kutu olarak bilinen bir kutuya konulmuştur. Kutu içinde deney için bazı düzeneklerle hazırlanmıştır. Kutunun içinde farenin görebileceği bir yere pedal konulmuştur. Pedala basıldığında kutunun içine dışarıdan yiyecek gelmektedir.

• Bu şekilde oluşturulan deney kutusuna konulan fare, şaşırmış bir şekilde bir süre korkuyla kutu içinde amaçsızca dolaşır. Daha sonra çevreyi araştırma davranışı içine girer ve tesadüfen pedala basar. basma davranışının sonucu olarak daha önce hazırlanan düzenekten kutu içine yiyecek gelir. Birkaç denemeden sonra hayvan pedala davranışı ile davranışının sonucu arasındaki ilişkiyi kurar ve her bastığında pedala basarak yiyecek elde eder.

• Edimsel koşullanmanın temeli olan bu deneyden çıkarılacak sonuç ”davranışın sonuçları tarafından kontrol edildiği ve olumlu sonuçlanan (pekiştirilen) davranışların devam ettiğidir. • Eğer hayvan pedala basma davranışının sonunda yiyecek elde etmeseydi(pekiştirilmeseydi) acıktığında pedala basma davranışını tekrar göstermeyecekti. Dolayısıyla edimsel koşullanmanın anahtar kavramlarından biri pekiştirme ve pekiştireçlerdir.

KOŞULLANMANIN SONUCU Olumlu Uyarıcılar (Olumlu Pekiştireçler) Olumsuz Uyarıcılar (Olumsuz Pekiştireçler) Davranışın Sıklığı Artar Davranışın Sıklığı Azalır Olumlu Pekiştirme (Uyarıcı Ortama Girer) Olumsuz Pekiştirme (Uyarıcı ortamdan Çıkar) 2. Tip Ceza (Uyarıcı Ortamdan Çıkar) 1. Tip Ceza (Uyarıcı Ortama Girer)

PEKİŞTİREÇLER VE PEKİŞTİRME • PEKİŞTİREÇLER: Pekiştirme işleminde kullanılan uyarıcılardır. Organizmadaki bıraktığı etkilere göre; • 1 -Olumlu pekiştireçler • 2 -Olumsuz pekiştireçler

• OLUMLU PEKİŞTİREÇLER: Organizma için hoş olan , organizmanın elde etmekten haz aldığı ve organizmaya verildiği zaman davranışın yapılma olasılığını/sıklığını artıran pekiştireçlerdir. • Örneğin; derslerindeki başarısı nedeniyle bir çocuğa alınan bisiklet

• OLUMSUZ PEKİŞTİREÇLER. Organizma için hoş olmayan, organizmanın kaçınmak istediği ve ortamdan çıkarıldığında davranışın yapılma olasılığını/sıklığını artıran pekiştireçlerdir. • Örneğin; bir öğrencinin herhangi bir olumsuz davranışı nedeniyle öğretmenden işittiği azar

• Bir başka açıdan pekiştireçler; • 1 -Birincil pekiştireçler • 2 -İkincil pekiştireçler

• BİRİNCİL PEKİŞTİREÇLER: Yeme, içme, dinlenme, ci nsellik gibi temel biyolojik gereksinimleri doğrudan doğruya karşılama özelliğine sahip pekiştireçlerdir. • Örneğin; çikolata, gazoz, su

• İKİNCİL PEKİŞTİREŞLER: Tek başlarına bir gereksinimi karşılama özelliği olmayan, ancak birincil pekiştireçlerle ilgilendirilmeleri sonucu pekiştireç özelliği kazanan pekiştireçlerdir. Örneğin; 5 yaşındaki Düriye için 10 YTL’nin önemi yoktur. Çikolata 10 YTL’den daha önemlidir. Fakat Düriye 10 YTL ile çikolata alabileceğini ne zaman öğrenirse o zaman para Düriye için ikincil pekiştireç olur.

Olumlu Pekiştireçler Olumsuz Pekiştireçler Birincil Pekiştireçler Birinci Olumlu Pekiştireçler Örnek: Çikolata Birincil Olumsuz Pekiştireçler Örnek: Dayak İkincil Pekiştireçler İkincil Olumlu Pekiştireçler Örnek: Para İkincil Olumsuz Pekiştireçler Örnek: Alınan Düşük Not

PEKİŞTİRME • Herhangi bir istendik davranışı organizmaya kazandırmak veya organizmada var olan ama yeterli sıklıkta gösterilmeyen istendik bir davranışın sıklığını artırmak veya organizmanın gösterdiği olumlu bir davranışın sürdürülmesini sağlamak amacıyla organizmaya olumlu pekiştireçleri verme veya ortamda bulunan olumsuz pekiştireçleri ortamdan çıkarma

• Pekiştirmenin yapılan tanımından şu genellemelere ulaşılabilir: • 1 -Pekiştirme bir eylemdir, bir işlemdir. • 2 -Pekiştirme; • A-organizmada olmayan istendik bir davranışı kazandırmak için • B-Organizmada olan ancak yeterli sıklıkta gösterilmeyen davranışların sıklığını artırmak için • C-Organizmada olan ve yeterli sıklıkta gösterilen davranışların sıklığını korumak için • Yapılır.

• 3 -Pekiştirme işleminde pekiştireçler kullanılır. • 4 -Pekiştirmede kullanılan uyarıcıların niteliğine göre olumlu pekiştirme ve olumsuz pekiştirme olarak ikiye ayrılır.

OLUMLU PEKİŞTİRME • Organizmanın davranış repertuarında yer almayan istendik bir davranışı kazandırmak, organizmada yer alan ancak yeterli sıklıkta gösterilmeyen bir davranışın sıklığını artırmak veya organizmada var olan ve yeterli sıklıkta görülen davranışın sıklığını korumak amacıyla olumlu pekiştireçlerin ortama konulmasıdır. Olumlu pekiştirme tipik olarak ödül verme işlemidir. Örneğin; başarılı öğrenciye takdirname verilmesi.

OLUMSUZ PEKİŞTİRME Ortamdan organizma için hoş olmayan uyarıcıların çıkarılması ile istendik davranışın sıklığının artırılmasıdır. Örneğin; Düriye derslerde pek konuşmayan bir öğrencidir. Düriye birkaç kez söz alarak derse katılmaya çalışmış ancak arkadaşları her defasında ona gülmüşlerdir. Bunu fark eden öğretmen öğrencileri sert bir şekilde uyarmış, öğrencilerle ders dışında konuşarak Düriye söz aldığında böyle davranmamalarını söylemiştir. Öğretmenin yaptığı şey olumsuz pekiştireçtir.

PEKİŞTİRMEDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR • 1 -Pekiştirme gözlenen olumlu davranıştan hemen sonra yapılmalıdır. Böylece pekiştireç ile ilişki kurması sağlanır. • 2 -Pekiştireç olarak kullanılan uyarıcıların seçimi önemlidir. • 3 -Pekiştireçlerin miktarı da pekiştirmede önemlidir.

• 4 -Daha küçük yaşlarda maddesel pekiştireçlerin daha etkili olduğu bilinmektedir. • 5 -Yeni davranış kazandırma sürecinde davranış sürekli pekiştirme tarifesiyle pekiştirilmeli davranış kazandırıldıktan sonra değişik pekiştirme tarifelerine geçilmelidir. • 6 -Bireyin sürekli pekiştireç beklentisi içinde olması gibi olumsuz davranışlar da ortaya çıkabilir.

PEKİŞTİRME TARİFELERİ • 1 -Sürekli Pekiştirme: Yeni bir davranışın kazandırılması sürecinde kullanılır ve istenen olumlu davranış her gözlendiğinde pekiştirilir. • 2 -Sabit Oranlı Pekiştirme: Pekiştireç kişinin yaptığı doğru davranışa verilir. Pekiştirecin verilmesi için yapılan doğru davranış sayısı bazen sabit olabilir. Pekiştirme türü sabit oranlı pekiştirme olur. Örneğin; öğretmenin öğrencilerine çözdükleri her 5 problem için 1 puan vermesi

3 -Değişken Oranlı Pekiştirme: Bu tarifede pekiştirecin verilmesi için doğru davranış sayısı her zaman aynı değildir farklı olabilir. Örneğin her 5 soru için değil de bazen 5 doğruya bazen 3 doğruya 1 puan verilmesi 4 -Sabit Aralıklı Pekiştirme: Pekiştirecin verilmesi için önemli olan doğru davranış değil belli bir sürenin geçmesidir. Pekiştirecin verilmesi için geçen süre sabit ise pekiştirmenin türü sabit aralıklı pekiştirme olur. Örneğin; çalışanların her ay başında maaşını alması verilebilir.

• 5 -Değişken Aralıklı Pekiştirme: Pekiştirecin verilmesi için geçen süre sabit değildir. her defasında farklı olabilir. Örneğin; öğretmenlerin girdiği sınıflarda bazen haftada 1, bazen de haftada 3 sınav yapması örnek verilebilir.

PREMACK KURALI-BÜYÜKANNE KURALI • Organizmanın istemeyerek ve daha az sıklıkla gösterdiği davranışların sıklığının artırılması için, organizmanın çok severek, isteyerek ve daha sık gösterdiği davranışların pekiştireç olarak kullanılmasıdır. Örneğin; çocuklar genellikle pırasayı çikolataya oranla daha az sever ve yerler. Burada daha az gösterilen pırasa yeme davranışının sıklığını artırılması için daha sık ve severek yapılan çikolata yeme davranışı bir pekiştireç olarak kullanılabilir.

• Okul hayatında öğretmenler bu kuralı, öğrencilerin istendik ama sıklığı az olan davranışların sıklığını artırmak için onların daha çok yapmayı istedikleri davranışları pekiştireç olarak kullanmak suretiyle sık uygularlar. Örneğin; bilgisayarda oyun oynamasını seven bir çocuğun ödevlerini düzenli yaptıktan sonra oynayabilmesi gibi…

CEZA VE SÖNME • CEZA: İstenmeyen davranışların engellenmesi ve ortadan kaldırılması için organizmaya hoş olmayan uyarıcıların (olumsuz pekiştireçlerin) verilmesi veya organizma için hoş olan uyarıcıların(olumlu pekiştireçlerin)ortamdan çıkarılması işlemidir. iki tür ceza vardır.

1 -I. TİP CEZA İstenmeyen bir davranışlın engellenmesi veya ortadan kaldırılması için organizmaya hoş olmayan uyarıcıları verme işlemidir. Örneğin; bir çocuğun kardeşine vurduğu için annesi tarafından dövülmesi gibi…

2 -II. TİP CEZA • İstenmeyen bir davranışı engellemek veya ortadan kaldırmak için organizma için hoş olan uyarıcıların ortamdan çıkarılması işlemidir. Örneğin; sınıfta yaramazlık yapan öğrencinin teneffüse çıkarılmaması

• Ceza ile ilgili olarak uzmanlar aşağıdaki noktalarda birleşmektedirler. • 1 -Ceza istenmeyen davranışı uzun süre ortadan kaldırmaz. • 2 -Ceza bireye “bu davranışı yapma” der ancak hangi davranışın yapılması gerektiğini söylemez. • 3 -Ceza bireyi saldırganlaştırabilir. başka istenmeyen sorunlar ortaya çıkabilir.

SÖNME • İstenmeyen bir davranışın, davranışı pekiştiren uyarıcıların ortamdan kaldırılması suretiyle sıklığının azalması ve nihayetinde ortadan kalkmasıdır. Bir davranışın sönme sürecine bırakılması davranışın pekiştirilmemesi demektir. Örneğin; anaokuluna devam eden 5 yaşındaki Düriye’nin evde istediklerini ailesine yaptırması ama anaokulundaki öğretmenin bu davranışı görmezden gelmesi sonucu davranışın sıklığının yavaş azalması ve giderek yok olması

KENDİLİĞİNDEN GERİ GELME • Sönen davranışın zaman tekrar ortaya çıkmasına denir. İsteklerini ağlayarak kabul ettirmeye çalışan çocuğun ağlama davranışının sönmesi sonucunda biraz zaman geçtiğinde tekrar aynı şekilde isteklerini tekrar ağlayarak ifade etmesi gibi…

BİÇİMLENDİRME/ŞEKİL VERME • Organizmaya istendik bir davranışın, o davranışın organizmadaki en alt biriminden başlanarak ara davranışlara bölünmesi ve her bir ara davranışın pekiştirilmesi suretiyle kademeli bir şekilde kazandırılmasıdır.

• Biçimlendirme için atılması gereken adımlar şunlardır: • 1. ADIM: Kazandırılacak davranışın en orijinal en üst düzey formunun tanımlanması • 2. ADIM: Kazandırılacak davranış açısından organizmanın bulunduğu durumun tanımlanması • 3. ADIM: Kazandırılacak davranış açısından organizmanın bulunduğu durum ile davranışın en üst düzeyi formunun ara davranışlara bölünmesi ve tanımlanması • 4. ADIM: Her bir ara davranışın pekiştirilmesi ve dönüt verilmesi

• Burada kullanılan tekniğe kademeli yaklaşım tekniği denir. Biçimlendirme sürecinde bazı noktalara dikkat edilmelidir. Bu noktaları sıralarsak: • 1 -Biçimlendirilecek davranış organizmanın gelişim düzeyine uygun olmalıdır. • 2 -Biçimlendirilecek davranışın temel, ara ve en üst düzeyi iyi tanımlanmalıdır. • 3 -Tanımlanan ara davranışların hangilerinin ne zaman ve nasıl pekiştirileceği belirlenmelidir. • 4 -Ara davranışlarda kullanılacak pekiştireçler iyi belirlenmelidir. • 5 -Süreç kontrollü şekilde sürdürülmelidir.

AYIRT EDİCİ UYARICI VE DAVRANIŞ • Bir davranış belli bir uyarıcı ortamda iken pekiştirilirse, bu uyarıcı daha sonra davranışın ortaya çıkmasının zeminini hazırlar. Bu uyarıcılara denilmektedir. Örneğin; bir köpeğe sertçe ayağa kalk diye davranış öğretilmesi. Sonucunda köpeğin yiyecek elde etmesi.

BATIL DAVRANIŞ • Çevresel bir olayın davranışla ilişkisi ya bağımlılık ya da izlerlik şeklinde olabilir. Eğer bir çevresel olay durumun mahiyeti gereği mutlaka davranışı izliyorsa, bu olay ile davranış arasındaki ilişki bağımlılık ilişkisidir. Eğer çevresel olay davranışı izliyorsa fakat ille de izlemesi gerekmiyorsa bu durumda davranış ile çevre arasındaki ilişki izlerlik ilişkisidir.

KAÇMA VE KAÇINMA KOŞULLAMASI • Örneğin; bir çocuğun sıcak sobaya dokunduğunda elini hızla çekmesi kaçmadır. Çocuğun bir daha bu tür sıcak nesnelere dokunmaması ise kaçınmadır.

GENELLEM VE AYIRT ETME • Uyarıcı genellemesi ve davranım genellemesi olmak üzere iki genellemeden söz edilebilir. • Uyarıcı Genellemesi: Organizmanın bir davranışını ortamda belirli uyarıcılar varken pekiştirilmesi sadece o davranışın sıklığını artırmakla kalmaz, pekiştirilmeni var olan diğer uyarıcılara da benzer davranışı gösterme eğilimini artırır. Buna uyarıcı genellemesi denir. • Örneğin; güvercinin kırmızı bir düğmeyi gagalaması pekiştirildiğinde seyrek de olsa başka renkteki düğmeleri gagalayabilir.

• Davranımın Genellenmesi: Bir davranışın pekiştirilmesi sadece o davranışın sıklığını artırmakla kalmaz aynı zamanda benzer davranışların gösterilme eğilimini de artırır. Buna davranımın genellenmesi denir. Örneğin; derse geç kalan çocuğun hasta olduğu yalanını söylemesi ve birkaç gün sonra sınavda kendisine sorulan soruları yanıtlayamayınca tekrar hasta olduğu yalanını söylemesi öğrenmenin davranımını genellemesine örnektir.