Dynastia Qing Rzdy mandurskie w Chinach Nowa dynastia

Dynastia Qing (青) • Rządy mandżurskie w Chinach: Nowa dynastia cesarska - mandżurska Qing, której formalne panowanie w Chinach rozpoczęło się w 1644 roku, początkowo w kwestii Tybetu sięgnęła przede wszystkim do tradycji z czasów mongolskiej dynastii Yuan, tzn. do relacji chöyön. Paralela była o tyle oczywista, że Mandżurowie, podobnie jak wcześniej Mongołowie, byli żywiołem obcym, traktowanym przez narodowość Han z jednakową pogardą i wyższością jako „obcy najeźdźcy”. Później, na przełomie XIX i XX wieku, te nastroje i reakcje skumulowały się w postaci ruchu narodowego pod hasłami antymandżurskimi rewolucji republikańskiej i obalenia Qingów. Mandżurski cesarz Fulin / 福臨 (era panowania: Shunzhi / 順治) nie tyle wstąpił na tron chiński, co przyłączył Chiny do swojego mandżurskiego imperium, w którym już wcześniej panował. Ani Mongołowie, ani Mandżurowie – wbrew forsowanym obecnie przez chińską propagandę tezom - nie uczynili niczego, co mogłoby sugerować, iż troszczyli się o „jedność chińskiej ojczyzny”, ponieważ nigdy nie traktowali Chin jako „ojczyzny”, lecz wyłącznie jako cel podbojów. • Mandżurowie, stanowiąc jako narodowość zaledwie ok. 2 % ludności imperium, obsesyjnie dbali o czystość etniczną: Chińczyków traktowali jako rasę niższą i podległą, zaprowadzili wobec nich segregację.

Dynastia Qing (青) • Nie przeszkadzało im to w praktycznym wykorzystywaniu chińskiego aparatu administracyjnego (podobnie jak wcześniej czynili to Mongołowie) i kierowaniu się chińskimi koncepcjami państwowości, łącznie z Mandatem Niebios. Pierwowzoru dla swej władzy i potęgi terytorialnej upatrywali jednak nie w Chinach, lecz przede wszystkim w Mongolii i wspomnianej już, dawnej dynastii dżurdżeńskiej Jin (金 – Złota). • Podobnie jak Mongołowie podczas swego panowania w Chinach, również Mandżurowie traktowali tybetański buddyzm jako wyznacznik odrębności w stosunku do liczebnie przeważających Chińczyków. Przychylność hierarchów tybetańskich (podobnie jak mongolskich) wykorzystywali wyłącznie instrumentalnie jako podporę służącą legitymizacji własnej władzy. Więź chöyön nie zawężała się przy tym jedynie do konfiguracji między Dalajlamą V a cesarzem mandżurskim, bowiem tybetański hierarcha utrzymywał takie same stosunki z niektórymi książętami mongolskimi i arystokratami tybetańskimi, aczkolwiek relacje te nie miały aż takiej wagi politycznej jak w przypadku dworu mandżurskiego. • Tybetańczycy, świadomi odmienności etnicznej Mandżurów, nie mówili o ich władcy inaczej niż gyanag gongma / rgya-nag gong-ma / ར་ནག་གང་མ་ , tj. „szef/naczelnik Chin”, przy czym nazwa gyanag / rgya-nag / ར་ནག་ dosłownie znaczyła „Czarne Imperium” w odróżnieniu od gyagar / rgya-dkar / ར་དཀར་ , tj. „Białe Imperium”, którym to terminem określano Indie.

Dynastia Qing (青) • Pierwsi cesarze qingowscy uważali się za uniwersalnych władców buddyjskich, a wybudowana w XVIII wieku w Pekinie świątynia Yonghegong / 雍和宫 (potocznie zwana „Lamajską”) jako cesarskie miejsce kultu oraz tzw. Mała Potala, tj. imitacja lhaskiego pałacu dalajlamów, wybudowana w pobliżu letniej rezydencji cesarzy mandżurskich obok innych obiektów w stylu tybetańskim w Chengde / 承德 (na północny zachód od Pekinu). Lamowie zaczęli osiedlać się na świątynnej Górze Pięciu Tarasów (五台山 - Wŭtáishān) w prow. Shanxi już w XV wieku, a legenda głosiła, że w VII wieku na górę tę pielgrzymował król Songcen Gampo; od epoki panowania Shunzhi (1644 -1661) Wutaishan stała się centrum obecności tybetańskiego buddyzmu w Chinach, choć politycznie ważniejsza rola przypada ww. światyni Yonghegong w Pekinie. Funkcje przeorów w klasztorach na Wutaishan od początków władzy Qingów przypadały buddystom tybetańskim. • W miarę upływu czasu dynastia mandżurska przejmowała od Mingów wszystkie roszczenia do Tybetu, traktując go - podobnie jak resztę świata - jako obszar ex definitione zależny od cesarstwa, którym teraz rządzili Qingowie. W ten sam sposób dwór mandżurski zaklasyfikował do kategorii państw wasalnych nie tylko Koreę, Annam, Birmę, Laos, Syjam, chanaty mongolskie, Turfan (tj. Ujgurię), Wietnam, Jawę i Nepal, lecz także np. Watykan, Holandię, Portugalię i nawet Rosję, a pod koniec XVIII wieku usiłował wymusić formalne złożenie hołdu przez posła króla brytyjskiego; w latach 1662 -1875 lista krajów hołdowniczych obejmowała 18 pozycji. • W opinii chińskich historyków i propagandzistów Qingowie mieli wówczas przejąć zwierzchność nad Tybetem, a proces ten miał nastąpić „dobrowolnie”, podobnie jak wcześniejsze zastąpienie dynastii Yuan przez Mingów.

Dynastia Qing (青) • Mimo dążenia do kontroli nad religijnym i świeckim aparatem władzy w Tybecie dynastia Qing w początkowym okresie swoich rządów nie zamierzała ani Tybetu inkorporować, ani asymilować, ani sinizować poprzez narzucanie chińskiej kultury, instytucji, biurokracji. Tybet rządził się własnymi, a nie chińskimi prawami, miał własne, a nie chińskie instytucje i używał własnego języka, a nie chińskiego czy mandżurskiego. Próby narzucania chińskich porządków wystąpiły dopiero pod sam koniec panowania Qingów, gdy monarchia znajdowała się już w stanie agonii, ale i wtedy impulsem do takich działań nie stało się własne przekonanie, lecz zagrożenie dla imperium Qing ze strony W. Brytanii, umacniającej swoje pozycje w rejonie Himalajów. • Qingowie pragnęli wykorzystać pozycję Dalajlamy jako autorytetu religijnego dla spacyfikowania wojowniczych i niebezpiecznych Mongołów; w dzisiejszej interpretacji historycznej „patronat Qingów nad Gelugpa” okazał się pod tym względem przydatny i skuteczny. Ze strategicznego punktu widzenia dynastii Qing Tybet pełnił w jej kalkulacjach rolę rubieży, osłaniającej Qinghai, Sichuan i Yunnan, ale problemów przysparzało to, że nie miał on ani regularnej, sprawnej armii, ani porównywalnego z innymi państwami w regionie systemu władzy politycznej. W istocie definicja władzy w przypadku Tybetu sprowadzała się do tego, że cesarz panował zgodnie z układem stosunków między imperium a peryferiami, ale nie rządził bezpośrednio. Pekin zatwierdził pozycję głównego ministra w Tybecie – (tyb. sikjong / sridskyong / སད་སང་ lub gyältsab / rgyal-tshab / རལ་ཚབ་ , a także desi / sde-srid lub depa / sde-pa / ས་པ་ , stąd chiń. zapis fonetyczny désī lub dìbā - 德司, 第巴) – jako faktycznego administratora, wyręczającego Dalajlamę w codziennych obowiązkach urzędowych i mogącego też w razie potrzeby pełnić funkcję regenta.

Wizyta Dalajlamy V w Pekinie • Wizyta Dalajlamy V w Pekinie: Dalajlama V, Ngawang Losang Gyatso / Ngag-dbang blo-bzang rgya-mtsho / ངག་དབང་བ་བཟང་ར་མཚ་ , stał się pierwszym zwierzchnikiem hierokratycznej władzy w Tybecie, który odwiedził Pekin. Przybył tam pod sam koniec 1652 r. i przebywał prawie dwa miesiące na wcześniejsze zaproszenie Mandżurów – wystosowane przez nich jeszcze przed przejęciem władzy nad Chinami - jako kapłan Gushri-chana, którego dwór w Pekinie uważał za swojego wasala. Nie ma żadnego potwierdzenia takiego statusu mongolskiego chana, bowiem Mandżurowie traktowali wówczas jednakowo Guszri-chana i jego rywali w Tybecie - króla Tsangu oraz Karmapa Lamę, zanim opowiedzieli się po stronie Gushriego. • W opinii historyków tybetańskich cesarz przyjmował Dalajlamę V jako „niezależnego suwerena”, co znajduje też odzwierciedlenie w dokumentach z okresu władzy pierwszych cesarzy Qing – Chongde / 崇 德 (1636 – 1643) i Shunzhi (ur. jako Fulin, znany też pod świątynnym imieniem Shizu, 1644 – 1661), kiedy to wobec centralnej części Tybetu używano jeszcze chińskiego terminu guó (国), tj. „państwo”. Dopiero od początków panowania Kangxi ( 康 熙 , 1662– 1722) datuje się powszechne stosowanie w chińskich dokumentach nazwy „Xizang” (Xīzàng – 西藏) na oznaczenie Tybetu. Niewiele brakowało, aby Dalajlama V spotkał się z cesarzem na granicy tybetańsko-chińskiej, bowiem sam monarcha skłaniał się ku temu, ale przeważyła – za poradą chińskich ministrów - siła tradycji i utrwalonego protokołu, która zakazywała takiego deprecjonowania majestatu. Tybetańskiego hierarchę cesarz protokolarnie potraktował na zasadach równości, co było wydarzeniem bez precedensu. • O równoprawnym statusie, a nawet o hołdzie złożonym Dalajlamie V przez cesarza, jednoznacznie informują źródła tybetańskie. Pochodzący z lat 1886 -1888 podręcznik dla administracji tybetańskiej podkreśla, że „cesarz przyjął Dalajlamę [V] hołdem i od tego czasu byli złączeni w chöyön”.

Dalajlama V i Güshri khan ᠭᠦᠱᠢ

Chanaty mongolskie w XVII wieku

Chanat Choszudzki

Chanat dżungarski

Dalajlama V z wizytą u cesarza w Pekinie 西黄寺 i 白塔

Wizyta Dalajlamy V w Pekinie • Zastosowany podczas tej wizyty protokół i ceremoniał dowodził potraktowania tybetańskiego gościa z najwyższymi honorami jako suwerennego, równoprawnego władcy. W źródłach chińskich również nie występuje nic, co mogłoby wskazywać, że w jakikolwiek sposób deprecjonowano jego pozycję. Szczegółowe wymogi protokolarne, będące głównym przedmiotem zainteresowania i analizy chińskich historyków, nawet kosztem merytorycznej zawartości wizyty, świadczyły o randze i pozycji gościa równej w stosunku do cesarza. Specjalnie dla Dalajlamy wybudowano rampę, umożliwiającą przejście nad murami miejskimi Pekinu bez potrzeby przechodzenia przez bramę, co uwłaczałoby jego godności z uwagi na możliwość przebywania innych osób ponad jego głową. Zgodnie z nakazami drobiazgowego protokołu na dworze cesarskim bankiet na cześć Dalajlamy wydano z zastosowaniem przepisów odnoszących się do przyjęć pierwszej rangi, dotyczących „władców zewnętrznych plemion barbarzyńskich, po raz pierwszy przybywających na dwór”. Termin „zewnętrzne” odnosił się w chińskiej interpretacji świata do ludów i krajów ościennych, które zamieszkiwały peryferie cesarstwa, ale uznawały jego zwierzchność, a zatem nie mogły być jego częścią. • Samo zaproszenie tybetańskiego hierarchy do Pekinu, w obliczu potęgi mandżurskiej słusznie odczytywane jako wezwanie, oznaczało nominalne podporządkowanie się Dalajlamy V majestatowi cesarskiemu, tj. cesarzowi mandżurskiemu, ale – co wymaga ścisłego rozróżnienia - nie Chinom. Stąd też oddelegowanie specjalnego przedstawiciela na granicę oraz cesarskie wyjście Dalajlamie naprzeciw podczas powitania przynajmniej symbolicznie neutralizowało wrażenie owej podległości, aczkolwiek w realiach politycznych Azji Wschodniej, gdzie nie istniała praktyka składania wizyt przez władców, a jedynie komunikowania się poprzez posłów, już samo przybycie Dalajlamy do cesarza musiało być równoważne z uznaniem imperialnej supremacji.

Wizyta Dalajlamy V w Pekinie • Pobyt Dalajlamy V w Pekinie przyniósł reaktywowanie tradycji chöyön i wymianę złotych tablic pamiątkowych z tytułami: Dorje Chang Gyatso Lama / r. Do-rje-’chang rgya-mtsho bla-ma / ར་ར་འཆང་ར་མཚ་བ་མ་ – „Najwyższy, Ocean, dzierżyciel pioruna” - od cesarza Shunzhi dla Dalajlamy i Namgyi Lha Jamyang Gongma Dakpo Chenpo / g. Nam-gyi lha ’jam-dbyangs gong-ma bdag-po chen-po / གནམ་ག་ལ་འཇམ་དབངས་གག་མ་བདག་པ་ཆན་པ་ – „Wielki Mistrz, Najwyższy, Bóg Niebios, Boddhisattwa” - od Dalajlamy dla cesarza. • Większość źródeł chińskich – w tym np. Biała Księga rządu Ch. RL z 1992 r. dotycząca przynależności Tybetu do Chin - eksponuje tytuły dla Dalajlamy jako wyimaginowany symbol podległości lub widzi w nich formę „oficjalnego potwierdzenia jego władzy” w Tybecie, natomiast pomija tytuły nadane przezeń cesarzowi jako niewygodne dla propagandowej argumentacji. Podobnie pomijany jest fakt, że Dalajlama V objął władzę w Tybecie przed wstąpieniem Shunzhi na tron i nie potrzebował do tego aprobaty cesarza. • Dalajlama V uznał w osobie cesarza inkarnację Boddhisattwy Mańdżuśriego (tyb. Jampeyang Gongma / ’Jam-pa’i dbyangs gong-ma / འཇམ་དཔལ་དབངས།་གང་མ་ ), tj. ucieleśnienie intelektu Buddy. Chociaż uznanie to nie zyskiwało przełożenia na praktykę więzi czöjön, to jednak świadczyło o szacunku dla władcy nie tylko jako świeckiego patrona, lecz także jako emanacji boskości. Ten bowiem aspekt – nimbu boskości - przez ponad 2 stulecia determinował wręcz bogobojny stosunek Tybetańczyków do cesarza, odsuwając świecki i polityczny wymiar jego postaci na znacznie dalszy plan. Poprzez inicjację tantryczną władcy mandżurscy mogli zatem występować w roli pełnoprawnych następców cesarza Kubiłaja z dynastii Yuan i w ten sposób uzasadniać legalność swojej władzy. Na prośbę cesarza i dostojników mongolskich Dalajlama sporządził na piśmie szczegółowe przepisy dotyczące organizacji życia i działalności w klasztorach, które to regulacje – z pieczęcią Dalajlamy V, a nie cesarza - rozesłano następnie po wszystkich społecznościach monastycznych jako instrukcję do natychmiastowego wykonania.

Wizyta Dalajlamy V w Pekinie • Tłumacząc cesarzowi względami klimatycznymi chęć jak najszybszego zakończenia pobytu w Pekinie i powrotu do Tybetu, Dalajlama nolens volens znalazł dodatkowy wspólny punkt w relacjach z mandżurskim monarchą, który w tajnej korespondencji z tybetańskim gościem przyznał, że sam początkowo też źle znosił pekiński klimat. Dla obu Pekin był zatem „zagranicą”, a oni tam – „cudzoziemcami”. • W interpretacji chińskiej Dalajlama V „wybrał dynastię Qing jako patrona”, a w kwestii wizyty chodziło o wezwanie Dalajlamy i audiencję u cesarza, tj. złożenie przez Dalajlamę hołdu (wszelako bez bicia czołem przed majestatem), „certyfikat nominacji” oraz złotą pieczęć jako formalny dowód uznania przez cesarza władzy Dalajlamy w Tybecie, tzn. ustanowienia jego politycznego statusu i podporządkowania go dworowi Qing. W interpretacji chińskiej poprzez owe ceremonialne wyznaczniki „rząd Qing formalnie ustanowił Dalajlamę jako przywódcę religijnego i politycznego w Tybecie”. Bez znaczenia dla historyków chińskich pozostaje bardzo znamienny i wymowny fakt, że Dalajlama V po powrocie do Lhasy przekazał ową pieczęć w darze posągowi Dżobo / Jo-bo w świątyni Ramocze / ra-mo-che dgon-po / ར་མ་ཆ་དགན་པ་ i ani razu z niej nie skorzystał.

Wizyta Dalajlamy V w Pekinie • Wizyta miała także zapoczątkować praktykę potwierdzania następnych reinkarnacji dalajlamów, panczenlamów i regentów, bowiem w optyce chińskiej dopiero nadanie tytułów przez cesarza sankcjonowało pozycję tych dostojników tybetańskich. Historycy chińscy dziwnym trafem in gremio przeoczają fakt, że zwierzchnicy szkoły Gelugpa (podobnie jak dostojnicy z innych szkół) otrzymywali swoje tytuły zgodnie z obrządkiem religijnym i rodzimym ceremoniałem tybetańskim, który nie przewidywał ani nadawania go, ani zatwierdzania przez kogokolwiek w formie administracyjnej, tym bardziej z zewnątrz, nawet przez cesarza. Sporządzony w tej kwestii dokument wskazuje na wspólny cel działania władzy doczesnej cesarza i duchowej Dalajlamy, tj. służenie Dobru. Hierarchia tybetańska została potraktowana jako zjawisko ze sfery etyki i duchowości, a zatem nie mieściła się w kategoriach polityki. Sformułowania tego dokumentu są na tyle ogólnikowe, że nie można doszukać się w nim ani nawrotu do relacji kapłan-patron, ani statusu terytorialnego Tybetu (czy to w formie integralności terytorialnej, czy to integracji z Chinami), ani szczególnego charakteru wizyty Dalajlamy w porównaniu z wizytami składanymi przez przedstawicieli innych krajów. Dalajlama dołożył wszelkich starań, aby jak najskuteczniej zadbać o interesy Tybetu, natomiast wątek chiński pod żadnym względem się wówczas nie przewijał. • Dwór mandżurski w tym czasie szczodrze rozdawał tytuły i pieczęcie wszystkim sprawującym władzę, o ile nie sprzeciwiali się czynne majestatowi cesarza. Był to ze strony dynastii Qing znacznie bardziej przejaw dbałości o poprawne stosunki z krajami ościennymi, metoda pozyskiwania ich przychylności oraz forma propagowania majestatu cesarskiego aniżeli formalne zobowiązanie prawne, oznaczające podporządkowanie innego kraju/narodu.

Pozycja Tybetu w początkach dynastii Qing – pierwsza faza stosunków tybetańsko-mandżurskich (do 1681 r. ) • W 1665 r. Dalajlama V przychylił się do prośby nowego cesarza z dynastii Qing, Kangxi, który zaapelował o pomoc w zaprowadzeniu spokoju na pograniczu chińskomongolskim, gdzie tamtejsi Mongołowie nieustannie nękali okoliczne miejscowości chińskie. Wysłannik Dalajlamy nakłonił Mongołów do porozumienia z administracją chińskiego pogranicza. W 1674 r. Dalajlama V – po długim opieraniu się - co prawda pozytywnie zareagował na prośbę cesarstwa o pomoc wojskową przy stłumieniu buntu w tybetańskim regionie Gyälthang / r. Gyal-thang / རལ་ཐང་ (chiń. Zhōngdiàn – 中甸) w prow. Yunnan, ale zarazem obraził cesarza, doradzając mu – jak równy równemu – wstrzymanie działań i nadanie buntownikom ziem. W tym samym roku odrzucił prośbę cesarza o udzielenie dynastii Qing pomocy militarnej w konflikcie z książętami mongolskimi. • Posunięcia Dalajlamy V dowodziły jego niezależnego statusu: nie tylko on sam uważał się on za samodzielnego władcę, zarówno wobec sąsiednich ludów, jak też – tym bardziej – wobec qingowskich Chin, ale po prostu nim był, skoro cesarz wystosowywał do niego prośby (a nie rozkazy), natomiast on jako władca Tybetu mógł sobie pozwolić na odmowę. Ten samodzielny status był rezultatem umiejętnej polityki prowadzonej nie tylko przez samego Dalajlamę V, lecz także – wcześniej w czasie jego niepełnoletności i po jego zgonie – przez kolejnych ministrów/regentów: Sönam Chöpela / b. Sod-nams chos-‘phel / བསད་ནམས་ཆས་འཕལ་ (1642 -1658) i Sangye Gyatso / Sangsrgyas rgya-mtsho / སངས་རས་ར་མཚ་ (1679 -1708).

Pozycja Tybetu w początkach dynastii Qing – pierwsza faza stosunków tybetańsko-mandżurskich (do 1681 r. ) • W tej sytuacji cesarz Kangxi przystąpił do stopniowego ograniczania wpływów Dalajlamy tam, gdzie były one najsilniejsze, tzn. wśród Mongołów: wydał edykt nakazujący bezpośrednie przyjmowanie trybutu od Mongołów oraz uznawanie inkarnacji i sukcesji władzy na ich terenach z pominięciem autoryzacji ze strony tybetańskiego hierarchy. Dalajlama V nadawał bowiem tytuły i przyznawał pieczęcie mongolskim chanom, a także mógł nawet niekiedy nakazywać wojskom poszczególnych chanów prowadzenie działań poza Tybetem i zaprowadzać pokój w waśniach między nimi, dzięki czemu jego autorytet wśród Mongołów znacznie przewyższał zakres wpływów dynastii Qing. Kolejnym przyczynkiem do napięć między Tybetem a dworem Qing stał się atak wojsk tybetańskich na Dartsendo / Dar-rtse-mdo / དར་ར་མད་ (chiń. Dăjiànlú - 打箭炉, dziś Kāngdìng / 康定w prow. Sichuan) w tymże 1674 r. i okupacja tego rejonu, co spowodowało protesty dworu qingowskiego. • Tybet rządził się własnymi prawami, na które cesarz nie miał wpływu. Polityczny status Tybetu pozostawał w pierwszych dekadach panowania dynastii Qing nieokreślony i dość dwuznaczny, stanowiąc pochodną równie mało precyzyjnego statusu Dalajlamy, którego nie określały żadne definicje. Już przed 1670 r. niepodzielną władzę polityczną oraz kontrolę ekonomiczną i w pewnym stopniu także militarną – z uwzględnieniem obecności wojsk mongolskich reprezentujących ‘patrona’ – nad całym Tybetem sprawował Ganden Phodrang / d. Ga’-ldan pho -brang / དགའ་ལན་ཕ་ བང � – ośrodek administracyjny szkoły Gelugpa, często nazywany skrótowo „rządem Ganden”. W strukturze tej władzy znajdował się m. in. naczelny sąd apelacyjny, główny urząd podatkowy, zarząd nad majątkami ziemskimi (w tym klasztornymi). Dalajlama mianował i odwoływał urzędników - łącznie ze szczeblem gubernatora.

Pozycja Tybetu w początkach dynastii Qing – pierwsza faza stosunków tybetańsko-mandżurskich (do 1681) • Aczkolwiek teoretycznie Tybet znajdował się w strefie wpływów mandżurskich, to jednak wyraźnie pozostawał poza obszarem interesów dynastii Qing, która początkowo wręcz zadowalała się pozostawieniem Tybetu samemu sobie. Granica tybetańsko-chińska przypominała wówczas granicę dwóch państw, a nie rejonów tego samego państwa, przez co Tybet wykazywał wszelkie znamiona niezależnej państwowości. Historycy chińscy przyznają, że w tamtym okresie dynastia Qing nie sprawowała żadnej kontroli ani nad sprawami politycznymi, ani religijnymi zarówno w Tybecie, jak i w Qinghaiu. • W oczach historyków tybetańskich Dalajlama V uosabiał jednak „sekularną unifikację Tybetu” oraz determinację, dzięki której „Tybet utrzymywał swoją niepodległość mimo manewrów podejmowanych z jednej strony przez Mongołów, a z drugiej przez Chińczyków”. Faktem jest, że po raz pierwszy od 843 roku Tybet za rządów Dalajlamy V został zjednoczony. • Irytację dworu qingowskiego wywołała w 1696 r. wieść o zgonie Dalajlamy V, który regent Sangye Gyatso / Sangs-rgyas rgya-mtsho / ས་སད་སངས་རས་ར་མཚ་ przez 15 lat – od 1682 r. - skutecznie ukrywał (podobno na przedśmiertne polecenie samego Dalajlamy), mając na względzie stabilizację polityczną w Tybecie, tzn. uchronienie kraju przed ingerencją i interwencją z zewnątrz, co szczególnie odnosiło się właśnie do monarchii mandżurskiej. W 1693 r. Sangye Gyatso przekazał cesarzowi sfałszowane posłanie od Dalajlamy V z prośbą o przyznanie honoryfikatywnego tytułu regentowi, który we wszystkich sprawach państwowych wyręcza chorego hierarchę; prośba ta została spełniona. Wcześniej, w 1694 r. , regent otrzymał od cesarza dodatkowe nadania i symboliczne atrybuty swojej władzy, a jeszcze w 1696 r nieżyjący Dalajlama V korespondował z cesarzem w sprawie wizyty Panczenlamy w Pekinie,

Tybet a Chiny po śmierci Dalajlamy V • Po zgonie Dalajlamy V docierały do dworu w Pekinie pogłoski na ten temat, ale próby poznania prawdy przez poselstwa cesarskie (w 1690 i 1693 r. ) kończyły się albo inscenizacjami w pałacu Potala z udziałem rzekomo żywego Dalajlamy, w którego rolę na czas audiencji – jak podają niektóre źródła chińskie – na polecenie regenta wcielał się młodszy brat zmarłego hierarchy lub – jak z kolei dowodzą źródła tybetańskie - sobowtór w osobie lamy o imieniu Depa Deyrab z klasztoru Namgyäl Dratsang / r. Nam-rgyal gra-tshang / རམ་རལ་ག་ཚང་ albo odpowiedzią, że Dalajlama jeszcze nie wyzdrowiał po zarażeniu się ospą. Niekiedy – zgodnie z przyjętą tradycją – audiencja odbywała się tylko z udziałem szat Dalajlamy (tzw. „spotkanie z tronem” - tyb. trindżiel / khri-myal / ཁ་མལ་ ). Dalajlamę V powszechnie nazywano Wielkim Piątym (Nga-pa czen-po / l. Nga-pa chen-po / ལ་པ་ཆན་པ་ ) z racji jego autorytetu, charyzmy i roli politycznej. • Regent prowadził taką samą politykę i kierował się tymi samymi regułami postępowania, co zmarły Dalajlama V i nie uważał cesarza za swojego zwierzchnika – w tym samym 1697 r. odrzucił ponowione już wówczas zaproszenie od Kangxi dla Panczenlamy V do złożenia wizyty w Pekinie. Jako powód podał obawę przed epidemią ospy oraz konieczność kontynuowania przez Panczenlamę studiów nad kanonem buddyjskim. Żaden z tych powodów nie brzmiał przekonująco, ale cesarstwu nie pozostało wówczas nic innego, jak tylko zaakceptować to wyjaśnienie, a tym samym także niezależność decyzji Lhasy.

Tybet a Chiny po śmierci Dalajlamy V • Cesarz dowiedział się prawdy od jeńców mongolskich, ale utwierdził się co do tego faktu dopiero wtedy, gdy jego posłowie nie uzyskali audiencji u Dalajlamy V, lecz już u młodego Dalajlamy VI Tsangyang Gyatso / Tshangs-dbyangs rgyamtsho/ ཚངས་དབངས་ར་མཚ � , którego przedstawiono im w Pałacu Potala jako nowe wcielenie „Wielkiego Piątego” po zakończeniu długich medytacji. Formalnie Dalajlama VI zasiadł on na tronie w październiku 1697 r. Owo zatajenie stało się też przyczyną politycznego upadku i rychłego (06. 09. 1705 r. ) zgładzenia Sangye Gyatso przez ścięcie. • Dalajlama VI okazał się postacią z politycznego punktu widzenia nietrafioną, ponieważ nie zamierzał przestrzegać nawet wstępnych święceń (tyb. getsul / dgetshul / དག་ཚལ་ ) i rychło z nich zrezygnował, odmówił przyjęcia właściwych święceń (tyb. gelong / dge-slong / དག་སང་ ), nie interesował się ani sprawami państwa, ani religii, natomiast poświęcał większość czasu na rozrywki – głównie cielesne - poza pałacem Potala. Zapisał się natomiast na trwałe w dziejach literatury tybetańskiej jako twórca niezrównanych pieśni miłosnych, sławiących jego liczne romanse i wdzięki równie licznych kochanek.

Dalajlama VI Tsangyang Gyatso (ཚངས་དབངས་ར་མཚ ་)

Problemy z Mongołami i Dżungarami – pierwsze interwencje mandżurskie w Tybecie • Obawy zapobiegliwego regenta okazały się słuszne, bowiem próżnia władzy, jaka wytworzyła się w Tybecie po wymuszonej abdykacji Dalajlamy VI wzbudzała niezadowolenie Qingów i rosnącą gotowość do interwencji. • W 1703 roku władzę świecką w Tybecie jako chögyäl / chos-rgyal / ཆས་རལ་ (‘Dharmaradża’, niekiedy ‘Boski Król’, władca-protektor buddyzmu) przejął z poparciem cesarza Kangxi mongolski chan Lhasang, wnuk Gushri-chana i dziedzic jego tytułu Króla Tybetu, osadzając wkrótce w Potali uległego Qingom, rzekomo prawdziwego Dalajlamę, swojego syna - Yeshe Gyatso / Ye-shes rgya-mtsho / ཡ་ཤས་ར་མཚ་ , również jako Dalajlamę VI. Niektóre współczesne opracowania chińskie przypisują cesarzowi Kangxi pozbawienie Dalajlamy VI Tsangyang Gyatso tytułu na mocy uzurpowanych uprawnień, a inne źródła uściślają, że śmierć 24 -letniego Tsangyang Gyatso w 1706 r. w Amdo w pobliżu jeziora Kokonur – w czasie podróży do Pekinu na cesarskie zaproszenie - nastąpiła za sprawą agentów mandżurskich lub przynajmniej z korzyścią dla dworu mandżurskiego, skoro ten nakazał pozbycie się ciała „fałszywego Dalajlamy”. • Pretekstem do interwencji mandżurskiej w Tybecie stała się konieczność obrony czystości doktryny buddyjskiej ze względu na osobę uznanego przez dwór Qing bez rozgłosu kolejnego Dalajlamy VI, Kälsanga Gyatso / bs. Kal-bzang r. Gya-mtsho / བཀལ་བཟང་ར་མཚ་ po wycofaniu się z poparcia dla narzuconego wcześniej Yeshe Gyatso, którego Tybetańczycy – z wyjątkiem Panczenlamy - nie akceptowali, a którego pozbawiono godności i wysłano jako więźnia do Pekinu. W ten sposób, do czasu przywrócenia statusu Dalajlamy VI Tsangyangowi Gyatso i uznania Kälsanga Gyatso za Dalajlamę VII Tybet miał aż trzech Dalajlamów VI, przy czym wszyscy byli kolejno uznawani przez cesarza mandżurskiego.

Problemy z Mongołami i Dżungarami – pierwsze interwencje mandżurskie w Tybecie • Ingerencja ze strony cesarstwa w wewnętrzne sprawy Tybetu datuje się dopiero od początku XVIII wieku, tzn. w końcowych latach panowania cesarza Kangxi, chociaż na przestrzeni całej epoki Qing stopień powiązań Tybetu – traktowanego przez Pekin jako „zewnętrzna część imperium” - z Chinami bywał dość zróżnicowany. W sumie między 1708 r. a 1904 r. na skutek wewnętrznych waśni miało w Tybecie miejsce 8 kryzysów politycznych, w których dochodziło do mandżurskiej interwencji wojskowej i w rezultacie do zasadniczej zmiany charakteru stosunków tybetańsko-mandżurskich i tym samym tybetańsko-chińskich. Stosunki te jednak nigdy nie zostały formalnie określone i do polowy XX wieku – mimo licznych regulacji cesarskich - pozostały niejasne. • Nie będący Tybetańczykiem Lhasang-chan, podporządkowując się formalnie cesarzowi, w zamian za poparcie dworu Qing zgodził się na płacenie Mandżurom regularnego trybutu jako król Tybetu. W ten sposób – jako cudzoziemiec, występujący w roli jedynowładcy Tybetu automatycznie poddał Tybet władzy cesarskiej, tzn. Pekinowi, aczkolwiek cesarstwo nie miało wówczas żadnych podstaw do wysuwania roszczeń wobec Tybetu. W 1709 r. cesarz Kangxi, aczkolwiek nadal popierał Lhasang-chana ze względu na jego przydatność dla cesarstwa w zwalczaniu potęgi dżungarskiej, uznał, że zmonopolizowanie przezeń władzy w Tybecie byłoby niewskazane, ponieważ mogłoby prowadzić do zjednoczenia Mongołów i tym samym zagrożenia dla cesarstwa. Dlatego po raz pierwszy cesarz wysłał do Lhasy swojego oficjalnego, stałego delegata, shilanga He Shou (właściwe imię mandżurskie: Sumulu). Wykorzystał w ten sposób nadarzającą się okazję do kontynuowania ekspansji cesarstwa w kierunku zachodnim i rozszerzenia wpływów dynastii Qing na Tybet, co stało się momentem przełomowym, oznaczając początek chińskiej ingerencji w sprawy Tybetu przez następnych 200 lat.

Problemy z Mongołami i Dżungarami – pierwsze interwencje mandżurskie w Tybecie • W 1713 r. Kangxi zainicjował częstą później praktykę rozgrywania przez Pekin panczenlamów przeciwko dalajlamom: zaproszonemu wówczas do Pekinu Panczenlamie V, Losangowi Yeshe / Blo-bzang Ye-shes / བ་བཟང་ཡ་ཤས་ zgotował równie ceremonialne przyjęcie jak jego poprzednik Shunzhi Dalajlamie V, potwierdził formalnie władzę Panczenlamy nad rejonem Shigatse, a ponadto nadał mu tytuł Erdeni (mong. ‘klejnot; sanskr. ratna, odpowiednik w tytulaturze tybetańskiej – rinpocze / rin-po-che / རན་པ་ཆ་ ). W optyce historyków i propagandzistów chińskich dopiero takie „nadanie” legalizowało tytuł panczenlamy. • Na rozkaz Kangxi między 1708 a 1716 r. gromadzono dane topograficzne, a w 1717 r. na ich podstawie jezuici, odpowiedzialni na dworze Qing za służbę kartograficzną, sporządzili pierwszą mapę Tybetu, złożoną z 28 arkuszy. Bardziej szczegółowa i większa (32 arkusze) mapa powstała w 1721 r. Mapy te arbitralnie ujmowały Tybet jako część imperium qingowskiego i były później wykorzystywane jako argument, mający uzasadnić roszczenia Qingów i Chin do kontroli nad Tybetem. Natomiast w samym Tybecie panowała niezmiennie świadomość odrębności terytorialnej, co wyraźnie podkreśla Sumpa Khenpo Yeshe Paljor / Sum-pa Khan-po Ye-shes d. Pal-‘byor / སམ་པ་མཁན་པ་ཡ་ཤས་དཔལ་འབར་ - autor pierwszego tybetańskiego opracowania geograficznego pt. 'Dzam gling spyi bshad / འདཛམ་གང་ས་བཤད་, gdzie wyraźnie przeprowadzone jest rozróżnienie między Chinami, Amdo (wraz z Kokonur) jako terenem zamieszkanym przez Mongołów oraz Ü-Tsangiem (Centralnym Tybetem).

Problemy z Mongołami i Dżungarami – pierwsze interwencje mandżurskie w Tybecie • Pierwsza ekspedycja mandżurska pod wodzą Erentaia i Selenga, wysłana do Tybetu w celu usunięcia stamtąd Mongołów, po utracie linii aprowizacyjnych poniosła sromotną porażkę w sierpniu 1718 r. pod Nagczuka / Nag-chu-kha / ནག་ཆ་ཁ་ w Niecce Tarymskiej w starciu z połączonymi siłami tybetańsko-dżungarskimi. Klęska pierwszej ekspedycji wywołała burzliwe dyskusje w kręgach władzy w Pekinie, bowiem wielu dostojników było zdania, że nie należy więcej podejmować podobnych operacji wobec Tybetu. Kangxi uznał jednak, że Tybet stanowi „tarczę dla Qinghaiu, Sichuanu i Yunnanu” i nakazał przygotowanie kolejnej ekspedycji. • Wysłany w 1719 r. z jego rozkazu w ramach kolejnej interwencji 2 -tysięczny kontyngent wojskowy pod dowództwem jednego z synów, Yunti (niedoszłego następcy Kangxi i brata późniejszego cesarza Yongzhenga), liczący wraz z armią mongolskich Choszutów ok. 10 tys. żołnierzy, w 1720 r. wprowadził nowego Dalajlamę VII do Lhasy, skąd wcześniej już ewakuowało się w pośpiechu ok. 500 żołnierzy dżungarskich pod dowództwem Tserendondowa (tyb. Tsering dondub / Tshe-ring don-grub / ཚ་རང་དན་གབ � ). Tylu tylko ostało się z 6 -tysięcznej armii, która w 1717 r. wdarła się do Lhasy, kładąc kres panowaniu Lhasang-chana i trwających przez 75 lat (od 1642 r. ) formalnych rządów rodu wywodzącego się od Gushri-chana.

Problemy z Mongołami i Dżungarami – pierwsze interwencje mandżurskie w Tybecie • Dla cesarza Kangxi ewentualna kontrola nad Tybetem liczyła się w dużej mierze ze względu na wpływy i oddziaływanie tybetańskiego buddyzmu na niedawno (w 1691 r. ) podporządkowaną cesarstwu Mongolię. Cesarz obawiał się uzależnienia Tybetu, a przede wszystkim Dalajlamy, od Dżungarów i wzrostu nastrojów antymandżurskich wśród dopiero co zhołdowanych Mongołów, dlatego też potrzebował tybetańskich duchownych do kontrolowania społeczności buddyjskiej w Mongolii. Poczynając od trzeciego zwierzchnika hierarchii buddyjskiej w Mongolii, tj. od trzeciej inkarnacji bogd gegena, wszyscy ci dostojnicy byli Tybetańczykami. • Między 1652 a 1720 r. Qingowie korzystali z silnych wpływów tybetańskich w Azji Środkowej i nie widzieli potrzeby rozciągania bezpośredniej kontroli nad Tybetem, ale zbliżenie między Tybetem a Dżungarią zmieniło sytuację. Kontakty regenta Sangye Gyatso z Dżungarami równały się dla Kangxi niemal otwartej wrogości wobec dynastii Qing, natomiast za udzielenie pomocy tytularnemu królowi Tybetu, mongolskiemu Lhasang-chanowi, cesarz zażądał odeń płacenia regularnego trybutu, co oznaczało jego personalne podporządkowanie się monarsze mandżurskiemu i zarazem pierwszy przypadek wnoszenia takiej daniny ze strony władcy tybetańskiego. Ta interwencja nie miała mimo wszystko na celu podbicia Tybetu, lecz jedynie osadzenie nowego Dalajlamy na tronie.

Problemy z Mongołami i Dżungarami – pierwsze interwencje mandżurskie w Tybecie • Podobnie jak w przypadku Mongolii, postępowanie dynastii Qing wobec Tybetu – wówczas i prawie do końca jej panowania – stanowiło niejako zaprzeczenie klasycznej polityki kolonialnej, bowiem nie miało na celu eksploatacji ekonomicznej, lecz wręcz odwrotnie – było ukierunkowane na maksymalne zapobieżenie penetracji gospodarczej oraz rozwojowi kontaktów z zagranicą i chińskim interiorem, a także na utrzymanie istniejącego porządku politycznego, społecznego i gospodarczego, co ideologicznie można by zdefiniować jako „reakcyjny konserwatyzm. • W stosunku Mandżurów do dalajlamów przejawiały się zatem na przemian elementy czci na płaszczyźnie religijnej i groźby na płaszczyźnie politycznej, widoczne szczególnie w momentach kulminacji napięć w kontaktach cesarstwa z Tybetem. • Protektorat mandżurski: od czasu tej pierwszej skutecznej interwencji mandżurskiej w Tybecie w 1720 r. (choć spotyka się też datę 1721 r. ) datuje się forma sprawowanego przez dynastię Qing nad Tybetem protektoratu, jednostronnie ogłoszonego na mocy wyrytego na steli u wrót do Potali edyktu cesarskiego (Píngdìng Xīzàng bēiwén - 平定 西藏碑文 – Inskrypcja o pacyfikacji Tybetu). Edykt ten bezpodstawnie dowodził, jakoby Tybet wówczas już od 80 lat pozostawał w wasalnej zależności od Chin (czego dowodem miały być wspomniane poselstwa stronnictw tybetańskich do Mukdenu z 1644 r. , tj. sprzed dokonania przez Mandżurów podboju Chin). Od tej daty historiografia chińska rozpoczyna periodyzację rządów mandżurskich nad Tybetem, datując pierwszy okres na lata 1644 -1720, drugi – 1720 -1750, trzeci - 1751 -1840 i czwarty - 1840 -1911.

Problemy z Mongołami i Dżungarami – pierwsze interwencje mandżurskie w Tybecie • Narzucenie protektoratu – aczkolwiek wielu historyków kwestionuje zasadność takiego określenia, podobnie jak stosowania europejskich terminów „suweren” i „suzeren” (zwierzchnik) - formalnie ograniczało samodzielność Tybetu i nastąpiło bez oporu ze strony Tybetańczyków, ale też bez żadnych dokumentów, mogących nadać temu wydarzeniu wymiar prawny. • W oficjalnym ujęciu chińskim rok 1720 oznaczał „punkt zwrotny o historycznym znaczeniu w sprawowaniu przez dynastię Qing rządów w Tybecie” i „umocnieniu bezpośredniej administracji w rejonie tybetańskim”. • Tym niemniej nawet nastanie relacji mocarstwo – protektorat czy mocarstwo – satelita w ramach swoistego Pax Manchurica i wejście Tybetu w orbitę wpływów Chin nie implikuje kresu niepodległości Tybetu. Protektorat najwyraźniej nie był efektem zamierzonego działania ze strony dynastii Qing wobec Tybetu, ale w dużym stopniu stanowił „produkt uboczny” mandżurskiej rozprawy z Dżurdżenami.

Problemy z Mongołami i Dżungarami – pierwsze interwencje mandżurskie w Tybecie • Kangxi osiągnął za jednym zamachem dwa cele: wprowadzając nowy system administracyjny, uzyskał punkt oparcia w Tybecie i zapewnił sobie możliwość kontrolowania Mongolii pod względem wyznaniowym, a więc najważniejszym. Szef narzuconego przez Dżungarów tybetańskiego rządu, Tagtsepa / s. Tag-rtse-pa / སག་ར་པ་ i dwaj jego ministrowie zostali przez Mandżurów skazani na karę śmierci. Zniesiono urząd desi (diba), a Dalajlamę powołano na nominalnego zwierzchnika administracji tybetańskiej, której najwyższym organem stał się utworzony w 1721 r. rząd tybetański - Kaszag / b. Ka’-shag / བའ་ཤག་ złożony z 7 kalönów / b. Ka’-blon / བཀའ་བན་ , tj. ministrów, w tym 3 Tybetańczyków, 2 Mongołów i 2 Mandżurów); w 1721 r. jeden z Mongołów stanął na czele urzędu ds. armii, a drugi otrzymał nominację na cesarskiego przedstawiciela w Tybecie. • Armia tybetańska została zreorganizowana na wzór mandżurski, w Lhasie rozlokował się mandżurski garnizon liczący 1900 żołnierzy. Niewielkie garnizony stacjonowały także w Czamdo i Lithangu, a południowej drogi z Tybetu do Chin właściwych (przez Darcendo, Lithang i Bathang) i 65 stacji pocztowych pilnowały mandżurskie posterunki. Łącznie dynastia Qing osadziła w Tybecie ok. 3 tys. swoich ludzi, zarówno urzędników cywilnych, jak i wojska.

Problemy z Mongołami i Dżungarami – pierwsze interwencje mandżurskie w Tybecie • Armia tybetańska została zreorganizowana na wzór mandżurski, w Lhasie rozlokował się mandżurski garnizon liczący 1900 żołnierzy. Niewielkie garnizony stacjonowały także w Czamdo i Lithangu, a południowej drogi z Tybetu do Chin właściwych (przez Darcendo, Lithang i Bathang) i 65 stacji pocztowych pilnowały mandżurskie posterunki. Łącznie dynastia Qing osadziła w Tybecie ok. 3 tys. swoich ludzi, zarówno urzędników cywilnych, jak i wojska. • W sumie Qingowie wprowadzili system własnej kontroli w podstawowych dziedzinach: zainstalowali swoich rezydentów (odpowiednio dla Ü i Cangu), zreorganizowali administrację, zmienili strukturę i zasady stacjonowania sił zbrojnych - zarówno własnych, jak i tybetańskich, uściślili reguły funkcjonowania poczty na 3 głównych trasach – do Qinghaiu, Yunnanu i Khamu (przesyłka zwykła musiała pokonać dystans 300 li/mil, tj. 150 km dziennie, express - nawet do 600 li, a pocztę urzędową z Lhasy do Pekinu należało - pod rygorem kar dostarczyć w ciągu najdalej miesiąca).

Problemy z Mongołami i Dżungarami – pierwsze interwencje mandżurskie w Tybecie • „Od tamtej pory – pisze Wolfram Eberhard – Tybet pozostał do dzisiaj pod swego rodzaju kolonialną władzą Chin”, aczkolwiek głównym motywem tych działań dynastii mandżurskiej pozostała potrzeba przeciwstawienia się odrodzeniu potęgi mongolskiej, czego bardzo obawiał się dwór Qing. To właśnie uzasadniało rozbudowę garnizonów chińskich i rozmieszczenie ich od 1720 r. w Lithangu / Lithang / ལ་ཐང་རང་། , Bathangu / ’Ba’-thang / འབའ་ཐང་, Derge / s. De-ge / ས་དག་ , i Chamdo / Chab-mdo / ཆབ་མད་ ; wcześniej, od 1700 r. , taki garnizon stacjonował już w anketowanej przez wojska Qing w 1696 r. twierdzy Dajianlu, górującej nad północną drogą z Chengdu do Lhasy. • Po 1720 r. nastał w Tybecie 30 -letni okres względnego spokoju, przerwanego dwukrotnie – w 1727 i 1750 r. – konfliktami wewnętrznymi. Niekiedy podsycali je Mandżurowie dla ugruntowania swoich wpływów i dominacji. Konflikty te przede wszystkim okazały się brzemiennymi w dalekosiężne skutki dla statusu Tybetu. Wkroczywszy do Tybetu, Mandżurowie ani myśleli się stamtąd wycofywać, aczkolwiek przez wiele lat zadowalali się sprawowaniem biernego zwierzchnictwa.

Problemy z Mongołami i Dżungarami – pierwsze interwencje mandżurskie w Tybecie • Z punktu widzenia Mandżurów kontrolowanie szkoły Gelugpa wraz z dalajlamą było niezwykle istotne dla panowania w świeżo podporządkowanej (1691 r. ) Mongolii i chociaż wojska mongolskie dawno już wycofały się z Lhasy, to jednostki mandżurskie na rozkaz Kangxi i tak ustanowiły w tybetańskiej stolicy garnizon i pozostały tam pod pretekstem „utrzymania pokoju”. Gdy obecność garnizonu wywołała najpierw napięcia rynkowe ze względu na zwiększone potrzeby aprowizacyjne, potem inflację, a w końcu bunt ludności, to następca Kangxi, cesarz Yongzheng / 雍 正 (Shizong, panował w latach 1722 -1735) w 1723 r. wycofał żołnierzy mandżurskich i gubernatora wojskowego, pozostawiając administrację samym Tybetańczykom i mianując w 1726 r. swojego cywilnego doradcę przy władzach tybetańskich. • Cesarz Yongzheng w liście do Dalajlamy VII z 1726 r. wspomina o wymianie wizyt między oficjelami z „naszych” (tj. qingowskich) przygranicznych prowincji Sichuan i Yunnan oraz ich odpowiednikami z „ziem zachodnich”, pod którym to pojęciem występuje Tybet, wyraźnie postrzegany przez samego władcę jako osobny kraj i w żaden sposób nie identyfikowany z obszarami cesarstwa.

Problemy z Mongołami i Dżungarami – pierwsze interwencje mandżurskie w Tybecie • W Tybecie nie zdawano sobie wtedy sprawy z tego, że kraj znalazł się w strefie silnego oddziaływania dynastii Qing, a tym bardziej nie uświadamiano sobie ogromu konsekwencji tego procesu. Właśnie podczas tybetańskiej wojny domowej w latach 1727 - 1728 pojawiły się zalążki późniejszych częstych kontrowersji między dalajlamami a panczenlamami. • Yongzheng mianował Panczenlamę wielkorządcą Tsangu i Tybetu Zachodniego, ale Panczenlama propozycji tej nie przyjął i zadowolił się jedynie miastem i regionem Shigatse, tzn. przejął władzę tylko nad częścią tego przyznanego mu obszaru Zarządzanie całym Zachodnim Tybetem oznaczałoby wykluczenie tego regionu spod rządów Dalajlamy. Tym niemniej dwór cesarski powołał w Shigatse specjalny urząd administracyjny (tyb. czidzong / spyi-rdzong / ས་རང་ ) do zarządzania 16 dystryktami Tybetu Zachodniego i sporządził liczne zbiory przepisów odnoszących się do zarządzania tymi obszarami Tybetu i teoretycznych kompetencji Panczenlamy, chociaż on z nich nie korzystał. • W ten sposób kwestia zachodniej części kraju stała się kością niezgody między tybetańskimi hierarchami a wydarzenia te dały początek podsycanej i wykorzystywanej przez Chiny w późniejszych latach i wiekach rywalizacji oraz konfliktów między dalajlamami a panczenlamami.

Dalajlama VII - Kelzang Gyatso (བསལ་ བཟང་ར་མཚ ་)

Kolejne interwencje mandżurskie w Tybecie • Przez następnych prawie 200 lat Mandżurowie co pewien czas interweniowali i ingerowali w sprawy Tybetu, a przynajmniej wywierali lub usiłowali wywierać wpływ na bieg niektórych tamtejszych wydarzeń. Należy odnotować, iż dynastia Qing nigdy nie wystąpiła wobec Tybetu nawet z projektem traktatu bądź innego dokumentu, który w jakikolwiek sposób legitymizowałby jej supremację - czy to poprzez narzucenie i inkorporację, czy kompromis i unię, czy też dobrowolny akces Tybetu do imperium. Nie wprowadziła też do Tybetu swojej administracji. Wbrew twierdzeniom chińskiej propagandy i niektórych „politycznie poprawnych” naukowców chińskich wpływy kultury chińskiej w Tybecie za Qingów, aczkolwiek oczywiste i dostrzegalne, nie były jednak na tyle głębokie, aby można było mówić o „stopniowym wchłanianiu” kultur mniejszych społeczności etnicznych - w tym kultury tybetańskiej - przez dominującą kulturę chińską. Osiadli w Tybecie Chińczycy najczęściej albo pozostawali we własnym kręgu etnicznym, albo ulegali stopniowej asymilacji, wtapiając się w tybetańskie otoczenie. • Niepokoje polityczne i wojna domowa, która wybuchła w Tybecie w 1727 r. , dostarczyły dynastii Qing kolejnych okazji do interwencji. Do niesnasek między tybetańskimi ministrami niespodziewanie doszedł element religijny, gdy cesarz przysłał w lecie 1726 r. dekret zakazujący nauczania buddyzmu według reguł szkoły Ńingmapa / r. Nyings-ma-pa / རང་མ་པ་. Dalajlama VII i jego rodzina nie kryli niechęci lub wręcz wrogości wobec Qingów. Główny minister Kanchene Sönam Gyelpo / Khang-chen-nas bsod-nams rgyal-po / ཁང་ཆན་ནས་བསད་ནམས་རལ་པ �odnosił się dynastii mandżurskiej ugodowo i przystąpił do wykonywania poleceń dotyczących szkoły Nyingmapa. Trzej pozostali ministrowie antymandżursko nastawieni Ngapöpa Dorje Gyälpo / Nga-phod-pa rdo-rje-rgyal-po / ང་ཕད་པ་ར་ར་རལ་པ་ , Lumpane Tashi Gyälpo / Lum-pa-nas bkra-shis rgyal-po / ལམ་པ་ནས་བ་ཤས་རལ་པ་ i Jarane Lodro Gyälpo / s. Byar-ra-nas blo-gros rgyal-po/

Polhane – list do cesarza Yongzhenga; nominacja dla Gyurme Namgyela

Kolejne interwencje mandżurskie w Tybecie • W tej sytuacji skłócony na tle religijnym i politycznym ze wszystkimi innymi ministrami Kaszagu Pholhane Sö-nam Tob-gyä / Pho-lha-nas b. Sod-nams s. Tobs rgyas / ཕ་ལ་ནས་བསད་ནམས་སབས་རས � , który wcześniej podał się do dymisji, zwrócił się do cesarza Yongzhenga z prośbą o pomoc. Zanim pomoc nadeszła, Polhane zdążył już wygrać konfrontację ze swoimi przeciwnikami, ale owej prośby do cesarza nie cofnął. W lipcu 1728 roku pod wodzą Mailu i Jalanga weszły do Lhasy oddziały mandżurskie w sile 11 400 ludzi, w tym 8 tys. żołnierzy z prow. Shaanxi (Shănxī - 陕西), 3 tys. z Yunnanu i 400 z jednostki mandżurskiej z Xi'anu, ale do tej liczby trzeba jeszcze dodać 4 tys. żołnierzy z Sichuanu, co razem podnosi łączny stan armii interwencyjnej do 15 400 ludzi. • Mimo ubiegania się przez Pholhane o łaskę dla buntowniczych ministrów i członków ich rodzin Mandżurowie (ww. generałowie Jalang i Mailu oraz ambanowie Senge i Mala) sięgnęli po własny zestaw stosownych kar: wobec głównych winowajców, Ngapöpa, Jarane i Lumpane orzeczono publiczne ćwiartowanie żywcem i wypatroszenie (chiń. língchí – 凌尺), a wobec pozostałych 14 współoskarżonych – duszenie (2 lamów) lub ścięcie (12 pozostałych). Niepełnoletniego Dalajlamę VII „zaproszono” do Pekinu „w celu zapewnienia mu bezpieczeństwa”, ale de facto nigdy on tam nie dotarł - zanim powrócił do Lhasy w 1735 r. , spędził 7 lat na faktycznym wygnaniu w Lithangu.

Ambanowie • Była to polityczna cena, jaką zgodził się zapłacić dwór Qing, aby zaprowadzić w Tybecie spokój pod jednoosobowymi rządami Pholhane, bowiem taki model władzy wykluczał interwencje ze strony wpływowych oligarchów, w tym nadzwyczaj skłonnego do intryg, a przy tym antymandżursko i antychińsko nastawionego ojca Dalajlamy VII, którego cesarz ugłaskał tytułem książęcym - od tamtego momentu tytuł taki przyznawano krewnym dalajlamów. Z kolei Pholhane w 1730 r. otrzymał od cesarza mandżurski tytuł książęcy beile ( ‘Beile’ - mandż. doroi beile - ‘pan’, ‘książę z domu panującego’ (chiń. bèilè – 贝勒) lub beise (chiń. bèizĭ – 贝子) – najpierw jako liczba mnoga od beile, potem osobny tytuł arystokratyczny), roztaczając władzę nad Ü i Chamdo oraz 14 dystryktami Khamu, oddanymi przez Pekin Tybetowi. 13 dystryktów pozostało pod zarządem prow. Sichuan, podczas gdy Tsang i Ngari decyzją cesarza przypadły panczenlamie. • Wraz z jednostkami mandżurskimi w 1728 r. przybyli i na stałe osiedli w Lhasie owi cesarscy namiestnicy, zwani z mandżurska ambanami (mandż. amban, l. mn. ambasa – „wysoki urzędnik”; tyb. pōszung amben / Bod-bzhugs-am-ban / བད་བཞགས་ཨམ་བན་ ; rzadko stosowany fonetyczny zapis chiński - ānbān – 安班, właściwa nazwa chiń. 驻藏办事大 臣 - zhùZàng bànshì dàchén - dosł. „wielki minister rezydujący w Tybecie”, zhùzhá dàchén - 驻 劄 大 臣 – „stacjonujący wielki minister” lub zhèngdàchén - 正 大 臣 „właściwy wielki minister”, pleno titulo: mandż. seremšeme tehe amban, chiń. Qīnchāi zhùZàng bànshì dàchén (钦差驻藏办事大臣) lub Qīnmìng zŏnglĭ Xīzàng shìwù dàchén ( 钦 命 总 理 西 藏 事 务 大 臣 ), w skrócie: Qīnchāi dàchén – 钦 差 大 臣 ) oraz „amban pomocniczy” (bāngbàn dàchén - 帮办大臣) lub „wiceamban” (fùdàchén - 副大臣).

Ambanowie • W Shigatse rezydował amban pomocniczy, nadzorujący Tybet południowy, w tym granicę z Indiami i Nepalem. Z kolei Tybet północno-wschodni i Amdo podlegały osobnemu ambanowi z siedzibą w Xiningu. W Zbiorach praw i przepisów, pochodzących z czasów panowania cesrzy Kangxi i Yongzhenga (Kāngxī hùidiăn – 康熙会典 oraz Yōngzhèng hùidiăn - 雍正会典) na listach hołdowników – podobnie jak za dynastii Ming - widnieją klasztory położone na wschodnim pograniczu Tybetu, ale nie Tybet jako całość. • Do dziś trwają spory co do roli ambanów i konkretnej daty inauguracji tego urzędu: podawane są co najmniej trzy daty z okresu panowania Kangxi - 1705, 1709 i 1720 oraz 6 kolejnych lat z epoki Yongzhenga - od 1724 do 1729 r. , przy czym rok 1725 dotyczy zainstalowania ambana w Xiningu, a 1727 – podjęcia decyzji o nominacji ambanów w Tybecie). Jest to o tyle istotne, że od wyjaśnienia roli i pozycji ambanów zależy określenie ówczesnego i późniejszego - do końca monarchii w Chinach - statusu Tybetu. Jeśli ambanowie byli wysłannikami dyplomatycznymi cesarza mandżurskiego, to znaczy, że przybywali do Tybetu jako obcego, a zatem suwerennego państwa; jeśli natomiast byli tylko namiestnikami cesarskimi, to znaczy, że reprezentowali władze centralne w jednym z regionów imperium. Sami Tybetańczycy często traktowali ambanów bardziej w kategoriach duchowych niż doczesnych - jako obrońców buddyzmu z uwagi na ich szacunek dla dalajlamy i innych hierarchów lamajskich oraz reprezentowanie cesarza, uznawanego za wcielenie bóstwa. Jeśli odnosili się do ambanów jako urzędników, to widzieli w nich „ambasadorów dobrej woli”, a nie zarządców bądź nadzorców.

Ambanowie • Zadaniem ambanów było teoretycznie zapewnienie kontaktu między władzami Tybetu a dworem Qing, co wskazywałoby raczej na status dyplomatyczny; z drugiej strony obecność towarzyszącej im wojskowej eskorty chińskiej (po 1 tys. żołnierzy w Lhasie i Shigatse) nadawała ich misji charakter wewnętrzny. W początkowym okresie ambanowie byli w większym stopniu obserwatorami i żywymi symbolami dalekiej władzy cesarskiej niż bezpośrednimi uczestnikami i animatorami wydarzeń w Tybecie. Ich obowiązki sprowadzały się do dowodzenia mandżurskim garnizonem, utrzymywania łączności z Pekinem oraz składania cesarzowi regularnych raportów o sytuacji w Tybecie. • W oficjalnym zakresie zadań ambanów, wymienianym przez źródła chińskie, leżało m. in. nadzorowanie finansów, w tym zwłaszcza systemu podatkowego, kontrolowanie wymiaru sprawiedliwości, rejestracji ludności i wypełniania obowiązku służby wojskowej, dowodzenie lokalnymi wojskami, załatwianie wszelkich spraw zagranicznych Tybetu, odpowiedzialność za zmiany personalne na stanowiskach w administracji tybetańskiej, łącznie z przejmowaniem godności przez kolejne wcielenia dalajlamów, panczenlamów, „żywych buddów” (tyb. tulku /. sprul-sku / སལ་ས་ ) etc. Teoria ta rzadko znajdowała odzwierciedlenie w praktyce.

Ambanowie • Działania ambanów sprowadzały się do prób narzucania Tybetowi kontroli mandżurskiej, a zrównanie ich w prawach z tybetańskimi ministrami przeczyło statusowi dyplomatycznemu. Zdarzały się oczywiście wyjątki, np. w osobie Sönam Topgyäla, który w latach 1728 -1747 był ambanem i zarazem regentem sprawującym władzę najpierw w imieniu niepełnoletniego, a potem zesłanego do wschodniej części Tybetu Dalajlamy VII. • Do końca panowania dynastii Qing, tj. do 1911 r. , urzędowało w Tybecie 148 ambanów. Jeśli natomiast za początkową datę uznać rok 1728, to ambanów było 136. Początkowo długość ich kadencji nie była sprecyzowana i trwała od 2 do 6 lat (najkrótszy odnotowany okres sprawowania tego urzędu to 14 dni, a najdłuższy – 7 lat). Dopiero od 1731 r. wprowadzono kadencje 3 -letnie, a także określono zasady rotacji i przekazywania obowiązków, zakres zadań, a nawet liczbę ambanów, która oscylowała między minimum 1 a maximum 5~6. Niektórzy ambanowie piastowali swój urząd 2 - lub 3 -krotnie (odpowiednio 14 osób i 1 osoba), co w sumie zwiększa ich liczbę do 182, chociaż przy uwzględnieniu tego kryterium pojawiają się też inne liczby – np. 173 ambanów głównych i 90 pomocniczych. Wśród nich tylko 2 było narodowości chińskiej, 15 było Mongołami, natomiast większość pozostałych stanowili Mandżurowie, w tym 7 członków cesarskiego rodu mandżurskiego Aisin Gioro, przy czym liczba ta obejmuje również tzw. ambanów pomocniczych, wspomagających głównego rezydenta cesarskiego. Jak zauważa Dawa Norbu, w ciągu 182 lat istnienia urzędu ambanów ich status ewoluował od konsultanta do nadzorcy i następnie do faktycznego wielkorządcy Tybetu.

Ambanowie • Był to początek bezpośredniej ingerencji ze strony mandżurskiej dynastii Qing a tym samym Chin - w wewnętrzne sprawy Tybetu. Podczas gdy w początkowym okresie władzy dynastii mandżurskiej w Chinach polityka wobec Tybetu koncentrowała się na pozyskiwaniu przychylności tybetańskich hierarchów, umacnianiu pozycji szkoły Gelugpa oraz utrwalaniu władzy cesarskiej nad Mongolią, to pod koniec panowania Kangxi Pekin generalnie nastawił się na ograniczenie władzy arystokratów tybetańskich i zapobieganie niepokojom. • Od tego momentu datuje się trwała, coraz wyraźniejsza i coraz silniejsza obecność Qingów i Chin w Tybecie oraz wprowadzanie własnej tam władzy, co przedtem - jak podkreślają historycy - nie miało miejsca. Nieobecność Dalajlamy VII w Lhasie zapoczątkowała qingowską politykę wygrywania panczenlamów przeciwko dalajlamom, gdy ówczesny Panczen Erdeni otrzymał od cesarza nominację na tymczasowego zarządcę Tsangu i Ngari.