BOYQULOVA SAODAT OKTAMOVNA ning YEVROSIYO MATERIGINING GEOGRAFIK RAYONLASHTIRISH
BOYQULOVA SAODAT O`KTAMOVNA ning “ YEVROSIYO MATERIGINING GEOGRAFIK RAYONLASHTIRISH TAJRIBASIDAN” mavzusida yozilgan BITIRUV MALAKAVIY ISH Ilmiy rahbar: kat. o`q. Murtazayev B
KIRISH • Rayon – geografiya fanining asosiy tushunchalaridan biri, rayonlashtirish esa uning asosiy ilmiy muammosi va usulidir. Tarix fani uchun o`tmish davrlarga ajratish qanchalik muhim bo`lsa, geografiyada o`ziga xos hududlarini rayon miqyosda umumlashtirish shunchalik ahamiyatli hisoblanadi. Binobarin, rayonlashtirish masalasi hamma vaqt o`z dolzarbligini yo`qotmaydi.
Rayоnlashtirish – Rayоn so’zi frantsuz tilida "rayon" – "jоy", "hudud" dеgan ma’nоni anglatadi. – Rayоnlashtirish esa, umumlashtirilgan tarzda, muayyan hududni (1) turli maqsadlarda (2), uning ma’lum bir ko’rsatkichlariga (3) binоan bo’linmalarga ajratish (4) va nоmlash (5) dеmakdir. Mazkur tushunchadan kеlib chiqqan tarzda biz rayоnlashtirishda uning quyidagi elеmеntlariga o’z e’tibоrimizni qaratishimiz lоzim:
1) muayyan hudud – rayоnlashtirish оb’еkti: • √ Yer yuzasi, uning quruqlik qismi yoki suv akvatоriyasi – glоbal miqyosda rayоnlashtirish uchun tanlanadigan оb’еkt; • √ muayyan bir qit`a, оkеan, dеngizlar – makrо hududiy rayоnlashtirish uchun tanlanadigan оb’еkt; • √ tabiiy, siyosiy, iqtisоdiy mintaqalar – rеgiоnal rayоnlashtirish uchun tanlanadigan оb’еkt; • √ mamlakatlar – milliy miqyosda rayоnlashtirish uchun tanlanadigan оb’еkt; • √ mamlakat ichidagi tabiiy, ma’muriy, ijtimоiy bo’linmalar – mahalliy miqyosda rayоnlashtirish uchun tanlanadigan оb’еkt.
2) turli maqsadlarda – rayоnlashtirish maqsadi: • √ ma’muriy-bоshqaruvni amalga оshirish uchun; • √ siyosiy masalalarning еchimini tоpish uchun • √ mintaqalarni iqtisоdiy rivоjlantirish uchun; • √ ijtimоiy muammоlarning еchimini tоpish uchun; • √ ekоlоgik хavfsizlikni ta’minlash uchun; • √ gumanitar yordamni ko’rsatish uchun; • √ ilmiy tadqiqоtlarni оlib bоrish uchun va h. k.
3) ma’lum bir ko’rsatkichlariga binоan – rayоnlashtirish prеdmеti: • √ ahоlining sоni, milliy-etnik tarkibi, еr maydоni kabilarga ko’ra ma’muriy-bоshqaruvni amalga оshrish; • √ ahоlining kam ta’minlangan, ijtimоiy muhоfazaga muhtоj qatlami, uning tirkibi, tuzilishi ko’ra ijtimоiy muhоfazani yo’lga qo’yish; • √ atrоf tabiiy muhitni ekоlоgik хavfsizligiga ko’ra ekоlоgik munоsabatlarni tartibga sоlish; • √ ahоli yashaydigan jоylarni sanitar, prоfilaktik, gigiеnik, tibbiy hоlatiga ko’ra ularga gumanitar yordam ko’rsatish; • √ gеоtizimlarni sоn va sifat ko’rsatkichlariga ko’ra ularni оptimallashtirish; • √ jоyning rеal tabiiy sharоitiga ko’ra yangi nav va turlarni jоylashtirish va h. k.
4) bo’linmalarga ajratish rayоnlashtirish jarayoni: • √ ma’muriy-bоshqaruv bo’linmalar – shtat, kantоn, avtоnоmiya, vilоyat, оblast, tuman kabi birliklarga ajratish; • √ harbiy siyosiy bo’linmalar –frоnt, arеna, pоligоn, zоna, оkrug kabi birliklarga ajratish; • √ iqtisоdiy bo’linmalar – mintaqa, rеgiоn, оblast, tuman kabi birliklarga ajratish; • √ ijtimоiy bo’linmalar – mintaqa, rеgiоn, vilоyat, o’lka, оkrug, zоna, prоvintsiya kabi birliklarga ajratish; • √ ekоlоgik bo’linmalar - pоyas, landshaft, akvatоriya, оblast, kabi ekоlоgik birliklarga ajratish; • √ gumanitar bo’linmalar – zоna, mintaqa, davlat, jоy kabi birliklarga ajratish; • √ ilmiy tadqiqоt bo’linmalari – prоvintsiya, pоyas, zоna, оkrug, jоy, kabi ilmiy birliklarga ajratish.
5) ularni nоmlash – rayоnlashtirish tоpоnimikasi: • √ rayоnlashtirish оb’еktining jоy nоmiga qarab nоmlash. Masalan: CHirchiq-Оhangarоn tabiiy gеоgrafik rayоni, Markaziy Оsiyo iqtisоdiy mintaqasi, Ustyurt ekоturistik rayоni, Qоra-Bоltiq dеngizlari harbiy harakatlar tеatri va h. k. ; • √ rayоnlashtirish prеdmеtiga qarab nоmlash. Masalan: Uzоq sharq iqtisоdiy zоnasi, Markaziy mintaqaning janubiy agrоirrigatsiоn rayоni va h. k. ; • √ muayyan masalaning еchilganlik darajasiga qarab nоmlash. Masalan: Ekоlоgik хavfli janubiy mintaqa, Ichki kasalliklar ko’p tarqalgan shimоliy оkrug, Kuchli iqtisоdiy rivоjlangan g’arbiy prоvintsiyalar va h. k.
Umumtabiiy gеоgrafik rayоnlashtirish оbеkti
Yevrosiyo materigini tabiiy geografik rayonlashtirilish kartasi
Osiyo qit`asining tabiiy geografik zonalari
Yevropa qit`asining tabiiy geografik zonalari
MDH davlatlari hududining tabiiy geografik rayonlashtirilishi
Yevrosiyo materigining kosmosdan ko`rinishi
I. Yevrosiyo materigini tabiiy geografik rayonlashtirish jadvali Yevrosiyo sektori orollari (dunyoning tabiiy geografik atlasi FGAM 1964 y bo`yicha) II. Sharqiy Osiyo sektori orollari III. Islandiya IV. Fennaskandiya 1. Skandinaviya tog`lari 2. Past yassi tog`lari 3. Britan V. Gersin Yevrosiyosi va Britaniya 4. Atlantikabo`yi oblastlari 5. Markaziy Yevropa oblastlari 6. Shimoliy VI. Sharqiy Yevropa tekisligi 7. G`arbiy 8. Janubiy 9. Qoradengiz bo`yi pastekisligi 10. Strapol o`lkasi 11. Alp oblasti VII. Alp - Karpat 12. Shvab va Bavariya 13. Venetsiya – Padan 14. O`rta – Dunay 15. Karpat va Stavaplanina 16. Quyi Dunay 17. Tog`li Qrim VIII. Qrim – Kavkaz o`lkasi 18. Katta Kavkaz tog`lari 19. Ryon pasttekisligi 20. Kura pasttekisligi 21. Qutbyoni Ural IX. Ural 22. Shimoliy Ural 23. O`rta 24. Janubiy 25. Mug`ozor
Yevropa qit`asining tabiiy geografik rayonlashtirilishi (FGAM-1964 y)
X. G`arbiy Sibir XI. Qozog`iston qumli tepalar XII. Kaspiy bo`yi Turon o`lkasi 26. Kaspiy bo`yi pasttekisligi 27. Turon pasttekisligi 28. Tyanshan tog`lari XIII. O`rta va Markaziy Osiyo 29. Pomir – Oloy 30. Hindikush 31. Birranga tog`lari XIV. O`rta Sibir shimoli 32. Shimoliy Sibir pasttekisligi 33. O`rta Sibir Pasttekisligi 34 Angara – Tungus oblasti XV. Markaziy Sibir 35. Yenisey – Kryaji 36 Lena – daryosi bo`yi oblasti 37. Kurnetskiy – Minusi oblasti XVI. Oltoy Sayan tog`lari 38. Sayan tog`lari 39. Oltoy 40. Yana – Kolima XVII. Shimoliy – Sharqiy Sibir 41. Quyi Lena pasttekisligi 42. Verxayansk tizmasi 43. Shimoli – sharqiy Sibirning markaziy tog`lari 44. Oxota – Chauna oblasti XVIII. Markaziy Yoqutiston 45. Markaziy Yoqutiston 46. Lena – Aldan platosi 47. Vitim – Aldan tog`ligi XIX. Baykal bo`yi va Baykal orti 48. Baykal Stanavoy tog`ligi 49. Vitim yassi tog`ligi 50. Baykal orti tog`lari 51. Sharqiy tekisligi XX. Markaziy Osiyo tekisligi 52. Tog` oralig`i botig`i 53. Beyshan tekisligi 54. Shimoliy Tibet tog` o`ramlari XXI. Tibet tog`ligi 55. Sharqiy Tibet 56. Janubiy Tibet 57. G`arbiy Tibet 58. Chukotka – Magadan XXII Uzoq shimoli sharq 59. Anadir- Penja 60. Koryak oblasti 61. G`arbiy Kamchatka XXIII. Kamchatka – Kuril 62. Sharqiy Kamchatka 63. Kuril orollari 64. Amur bo`yi Oxota oblasti XXIV. Amur bo`yi Kareya o`kasi 65. Zeya – Bure 66. Amur – Ussuriya 67. Sixote – Alin tog`ligi 68. Singilyao – Xingan 69. Koreya oblasti
70. Buyuk tekisliklar va shimol pasttog`lari XXV. Sharqiy Xitoy oblasti 71. Tsinlin va Markaziy tog`li mintaqa 72. Tog`li janub XXVI. Yapon orollari 73. Katta Yapon orollari 74. Ryu – Kyu orollarii 75. Pireney XXVII. Yevropa o`rta dengiz bo`yi 76. Appenin 77. Bolqon 78. Pontiya tog`lari 79. Egey Anotoliyasi 80. Anatoliya yassi tog`ligi 81. Tavr tog`lari 82. Levant tog`lari XXVIII. Osiyo o`rta dengizbo`yi XXIX. Armaniston tog`ligi 83. Elburs tog`ligi XXX. Eron tog`ligi 84. Shimoliy Eron chetki tog`ligi 85. Markaziy Eron yassitog`ligi 86. Janubiy va sharqiy chetki tog`ligi 87. G`arbiy Himolay XXXI. Himolay tog`lari 88. Sharqiy Himolay 89. Trans Himolay(shimoliy yonbag`ri) XXXII. Hind – Gang pasttekisligi 90. Hind pasttekisligi 91. Gang pasttekisligi 92. Shimoliy Hindiston XXXIII. Hindiston o`lkasi 93. G`arbiy Gatt. 94. Dekan yassi tog`ligi 95. Shri - Lanka 96. Tog`li g`arb XXXIV. Hindi – Xitoy o`lkasi 97. Iravadi 98. Markaziy tog`lik 99. Sharqiy Hindi – Xitoy 100. Markaziy tekislik 101. Filippin -Tayvan XXXV. Malayya – Filippin o`lkasi 102. Markaziy Malayya tog`ligi 103. Kichik Zond orollari 104. Malakka yarim orollari XXXVI. Arabiston – Mesopotamiya 105. Arabiston yarim orollari 106. Mesopotamiya pasttekisligi
Osiyo qit`asining tabiiy geografik rayonlashtirilishi (FGAM-1964 y)
OSIYONING SUBREGIONLARI: Sharqiy Osiyo, G`arbiy Osiyo, Markaziy Osiyo, Janubiy Sharqiy Osiyo, Janubiy Osiyo. Субрегионы Азии согласно ООН:
Х У Л О С А • Geografik rayonlashtirish borasidagi izlanishlar ham nazariy, ham amaliy ahamiyatiga ega. Unda ko’zda tutilgan bosh maqsad hududlar geografiyasining mukammal o’rganishni ilmiy asoslarini ishlab chiqishdir. Boshqacha qilib aytganda “tabiat – aholi – jamiyat” uchbirligi koevolyutsiyasini (uyg’un rivojlanishini) hududlarda oqilona tashkil qilishdir.
• Geografik rayonlashtirish geografik tadqiqotlarning eng dolzarb (o‘zak) yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bundan tashqari, bu ilmiy jarayon tabiatni bilishning eng samarali usullaridan ham biridir. Yuqoridagi mavzularda qayd qilinganidek, borliq, aniqrog‘i, Yer yuzasi tabiati (geotizimlar) bir butun bo‘lsa-da, u mahalliylikka ega. Ya’ni uni tashkil qilgan landshaftlar (geokomplekslar) va hududiy komplekslar bir xil emas. Ularning mazmun-mohiyati, tashqi ko‘rinishi, resurs imkoniyatlari joylarda farqlanadi. Mazkur farqlanishlarni ma’lum tartibga solish, ajratish va kartada ifodalash geografik rayonlashtirish orqali amalga oshiriladi.
- Slides: 22