3 VEBA ISTORIJA AREALARELIKTI Osnovni pojmovi Reliktna vrsta

3. VEŽBA. ISTORIJA AREALARELIKTI

Osnovni pojmovi Reliktna vrsta (lat. relictus = ostatak) je ona vrsta za koju postoje nesumnjivi dokazi da predstavlja ostatak neke drevne flore, odnosno da je u evolutivnom smislu nastala ili se na današnje stanište doselila u davnoj geološkoj prošlosti. Reliktna staništa = Refugijumi (lat. Refugium = pribežište, sklonište) predstavljaju ona staništa u kojima se nalazi veliki broj reliktnih vrsta, odnosno staništa na kojima su reliktne vrste preživele nepovoljne periode u toku duge geološke istorije.

Kriterijumi za utvrđivanje reliktnosti Dve grupe kriterijuma i dva pristupa - Istoricizam (fosili) - Aktualizam (savremene karakteristike)

Paleontološki nalazi (fosili)predstavljaju kalcifikovane ili karbonifikovane ostatke delova biljaka ili njihove otiske u različitim tipovima sedimentnih stena, kojima se različitim metodama može utvrditi apsolutna starost u godinama. S obzirom da predstavljaju materijalni dokaz , fosilni ostaci predstavljaju najpouzdaniji kriterijum za utvrđivanje reliktnosti. U isto vreme , s obzirom da je broj fosilnih nalaza u odnosu na broj postojećih biljnih vrsta izuzetno mali, ovaj kriterijum se za mnoge relikte ne može koristiti kao najbolji argument. Biljke Četinari Myrica Fagus

Taksonomska i morfološka izolovanost vrste u sistemu flore nekog područja (“ živi fosili “) Podrazumeva da reliktna vrsta ili takson nema bliskih srodnika u recentnoj flori konkretnog područja. Najdrastičniji primer predstavlja Gingko biloba, vrsta koja pripada monotipskom rodu (Gingko), familiji (Gikgkoaceae) redu (Gingkoales) i klasi Gingkopsida u okviru golosemenica. Nekada veoma širok areal ove vrste, o kome postoje fosilni dokazi iz doba Mezozoika danas je sveden na ograničena područja centralne Kine.

Disjunktnost areala – vrste koje imaju areale izdeljene na međusobno veoma udaljene i izdvojene delove (disjunkcije ) nesumnjivo predstavljaju reliktne vrste. Na pr. Arktoalpijske vrste sa jednim delom areala na krajnjem severu Evrope, Azije, Severne Amerike, a drugim delom areala na visokim planinama južne i jugoistočne Evrope ( Alpi, Pirineji, Balkansko poluostrvo).

Ekološka disproporcija vrste u odnosu na savremene ekološke uslove staništa Primer vrste Ostrya carpinifolia (harmoničnost sa sadašnjim uslovima) Primer vrste Aesculus hipocastaneum ( na svojim Ostrya carpinifolia prirodnim staništima pokazuje relativno slabu vitalnost, produktivnost i vijabilnost dok u uslovima gajenja to nije slučaj) Aesculus hipocastaneum

KLASIFIKACIJA RELIKATA Klasifikacija relikata se može izvršiti, s jedne strane, u odnosu na veličinu areala, a sa druge strane, u odnosu na starost, tj. u odnosu na geološko vreme kada su u evolutivnom smislu nastali, ili kada su na današnja staništa u procesima migracije dospeli.

A) U odnosu na veličinu areala relikte delimo na: RELIKTE SA ŠIROKIM RASPROSTRANJENJEM ENDEMORELIKTE Relikti sa širokim rasprostranjenjem- taksoni koji su i u dalekoj geološkoj prošlosti imali široko rasprostranjenje, ali su i danas zadržali relativno veliki areal. Endemorelikti (paleoendemiti) – taksoni koji su nekad imali široko rasprostranjenje, ali su zatim, u procesu geoloških promena, postepeno izumirali i iščezavali sa teritorije koji su nekada naseljavali.

B) U odnosu na vreme kada su nastali, kao i u odnosu na sadašnje klimatske uslove pri kojima takve biljke danas opstaju, relikte delimo na: MEZOZOJSKE RELIKTE TERCIJARNE RELIKTE LEDENOG DOBA – GLACIJALNI RELIKTE LEDENOG DOBA- BOREALNI RELIKTE KSEROTERMNA - STEPSKE

Mezozojski relikti Biljke čije je poreklo vezano za period Mezozoika (Trijas, Jura, Kreda). Mezozojska starost ovih biljaka utvrđena je ili na osnovu foslinih podataka, ili na osnovu filogenetske primitivnosti i izolovanosti u sistemu flore. Relikti mezozojske starosti uglavnom su geografski vezani za područje tropa i subtropa, a u našoj recentnoj flori se danas ne mogu naći preživeli predstavnici. Primer: Predstavnici rodova Gingko, Cycas, Welwitchia, Araucaria, Agathis, Liriodendron, Magnolia i dr. Liriodendron tulipifera Magnolia

Tercijarni relikti Biljke koje su se očuvale od tercijarnog perioda do danas i koje se mogu grupisati u dva tipa. U prvi tip ubrajaju se vrste čija se reliktna staništa nalaze u regionima gde su se zahvaljujući specifičnim fizičkogeografskim uslovima, relativno očuvale klimatske karakteristike tercijarnog perioda u toku kojeg je data vrsta imala znatno veći areal. Zahvaljujući tome takva staništa stvaraju vrstama koje se na njima nalaze, uslove koji su u izvesnoj meri malo promenjeni u odnosu na vreme tercijarnog perioda. Primer: žbun pontski rododendron (Rhododenrdon ponticum), gradi običnu šikaru u šumama jugoistočnog dela zapadnog Zakavkazja, u kojima se zbog specifične klime (kolhidijska klima) koja je veoma slična uslovima koji su vladali u tercijaru, do danas očuvao čitav niz drevnih reliktnih šumskih vrsta.

Drugi tip tercijarnih relikata, predstavljaju vrste čije je postojanje u većini slučajeva uslovljeno čisto slučajnim okolnostima ili naročito povoljnim uslovima staništa koje je datu vrstu sačuvalo od izumiranja na ovim ograničenim i izolovanim mestima. Primer: pančićeva omorika (Picea omorika), Pinus peuce, Dioscorea balcanica, Ramonda serbica, Ramonda nathaliae, Haberlea rhodopensis, Jankea heldreichii idr. Tercijarni relikti u Srbiji nastanjuju pre svega klisure i kanjone i šumska staništa. Picea omorika

Relikti ledenog doba (glacijalni relikti) Drugu grupu klimatskih relikata predstavljaju vrste koje su ostatak flore ledenih doba rasprostranjene u najvišim regionima planina na refugijalnim i hladnim staništima u vegetaciji oko snežanika, sipara i rudina. Dryas octopetala Primeri: Dryas octopetala, Salix reticulata, Salix retusa. Salix herbaceae, Saxifraga aizoides, Sellaginela selaginoides, Aster alpinus. . . Salix herbacea

Relikti ledenog doba (borealni relikti) Treću grupu klimatskih relikata predstavljaju vrste koje su ostatak flore tamnih četinarskih šuma i tresetišta iz perioda glacije i određenih faza interglacija. Bolje uslove za očuvanje ledničkih relikata borealnog tipa stvaraju tresetne močvare, zahvaljujući njihovom svojstvenom hladnijem mikroklimatu. Primeri: Listera cordata, Goodyera repens, Corallorhiza trifida, Cypripedium calceolus, Parnassia palustris, Drosera rotundifolia i dr. Listera cordata Parnassia palustris

Relikti kseroterma (stepski relikti) Četvrtu grupu relikata obrazuju tzv. stepski relikti ili pontski ili kserotermni relikti koji su ostatak stepske flore koja je za vreme relativno toplog i suvog postglacijalnog perioda, označenog kao kseroterm, dospela na područje Panonske nizije i istočnih delova Srbije. Primeri: Paeonia tenuifolia, Adonis vernalis, Pulsatilla grandis, Prunus fruticosa, Prunus tenella Bulbocodium vernum, Ranunculus illyricus. . . Adonis vernalis Paeonia tenuifolia