Stratejik evresel Deerlendirme Uygulamalarnn Etkinlii ve Trkiyede SDnin

Stratejik Çevresel Değerlendirme Uygulamalarının Etkinliği ve Türkiye’de SÇD’nin Gelişimi Nihan ŞAHİN HAMAMCI (Şube Md. V. ) Aysun BOŞÇA (Uzman) ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI 8 -10 Kasım 2013 İstanbul

İÇERİK q Sürdürülebilir kalkınma ve çevresel değerlendirme q Karar verme hiyerarşisine göre uygulanan çevresel değerlendirme araçları q SÇD Aşamaları q Avrupa Birliği Çevresel Değerlendirme q Türkiye’de Stratejik Çevresel Değerlendirme q SÇD Direktifi’nin uygulanmasının etkinliği ve verimliliği q Kaliteli ve Etkin SÇD Uygulamaları için Tavsiyeler 2

Sürdürülebilir Kalkınma ve Çevresel Değerlendirme Sürdürülebilir kalkınma modeli, çevre politikalarını sosyal ve ekonomik politikalarla birlikte ele alınmasını gerektirmektedir. sosyal mekansal çevresel kültürel ekonomik Sürdürülebilir Kalkınma • 1969 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde çıkan Ulusal Çevre Politikası Kanunu • 40 yılı aşkın süredir gerek ABD gerek AB ülkeleri, gerekse diğer dünya ülkelerinde uygulanmakta olan ÇED, halen en etkin çevre yönetim araçlarından biridir. 3

Çevresel Etki Değerlendirmesi 1980’li yıllarda çevresel değerlendirme sistemleri belirli faaliyetler (projelerin) için karar verme sürecinde kullanılmaktaydı. Ancak, çevresel değerlendirmenin sadece proje ölçeğiyle sınırlandırılması daha sürdürülebilir çıktıları ortaya çıkarabilecek stratejik seçeneklerin belirlenmesi için fırsatları sınırlandırmaktadır. 1980’lerin sonlarında birçok ülke tarafından stratejik dokümanlara (planlar, programlar, stratejiler, politikalar, mevzuatlar) çevresel değerlendirme yürütülmesine dair özel prosedürler ve yasalar geliştirilmeye başlanmıştır. 4

Karar Verme Hiyerarşisine Göre Uygulanan Çevresel Değerlendirme Araçları 1990’ların başında projeler düzeyinde gerçekleştirilen ÇED’in daha önceki safhalarda ve stratejik düzeylerde alınan kararları işaret etmede ve etkilemede yetersiz olduğu görülmüştür. Planlanmış bir faaliyetin alternatiflerini tanımlama ancak proje yeri veya faaliyetin niteliği düzeyinde olabiliyordu. Bu ihtiyaçlar doğrultusunda çevresel değerlendirmenin politika, program ve planlara da uygulanması görüşü savunulmaya başladı. Bu temel düşünce ile birlikte pek çok SÇD yaklaşımları ortaya çıkmıştır. 5

Stratejik Çevresel Değerlendirme Nedir? ÇED ve SÇD • SÇD, planlama ve programlama sürecini güçlendirici bir araç ve standartlar bütünüdür. • Her sektördeki planlama süreçlerine halkın ve ilgili çevresel otoritelerin katılımının etkin bir şekilde dahil edilmesini sağlamaktadır. • SÇD ile planlama ve programlama süreçlerinin eşzamanlı ve eşgüdümlü olarak yürütülmesi çevre duyarlı bir gelişim için önemlidir. ÇED SÇD Projelere uygulanır. Politika, plan ve programlara uygulanır. Çok detaylı Geniş ölçekli değerlendirme bakış, detay (Teknik, seviyesi düşük sayısal ve detaylı)

SÇD AŞAMALARI Eleme: SÇD’ye tabi stratejik kararların belirlenmesi, Kapsamlaştırma: Planlama sürecindeki paydaşların belirlenmesi ve sürecin başlangıcında duyurunun yapılması, Çevresel problemler, hedefler ve alternatifler konusunda tüm paydaşlarla birlikte ortak bir vizyonun belirlenmesi, Değerlendirme: Değerlendirmenin yapılması, sonuçlarının belirlenmesi ve ulaşılabilir hale getirilmesi, SÇD bilgileri ve sürecine dair bağımsız bir kalite yönetiminin organizasyonu, Karar verme: Karar verme süreci için SÇD sonuçlarının ilgili paydaşlarla paylaşılarak, tartışılması, Kabul edilen politika ya da planda yapılan yazılı tercihlerin (politik) gerekçelendirilmesi. İzleme: Onaylanarak kabul edilen politika ya planların uygulamalarının izlenmesi, sonuçlarının paydaşlarla tartışılması ve öngörülemeyen etkilerin azaltılmasına yönelik eylemlerin belirlenmesi. 7

SÇD AŞAMALARI 8

AB ÇEVRESEL DEĞERLENDİRME MEVZUATI 2011/92/AB sayılı Çevresel Etki Değerlendirmesi Direktifi münferit projeler (baraj, karayolu, havaalanı vb. ) 2001/42/AT sayılı Stratejik Çevresel Değerlendirme Direktifi kamu plan ya da programları Çevresel değerlendirme Direktiflerinin amacı Karar verme sürecine halkın katılımının sağlanması ile kararların kalitesinin arttırılmasını hedeflediği için Çevresel Değerlendirme Direktifleri sürdürülebilir kalkınmanın çok önemli araçlarıdır. 9

AB ÇED DİREKTİFİ - 85/337/AET sayılı ÇED Direktifi 1985 yılından beri yürürlüktedir. - 97/11/AT sayılı Direktif ile Sınıraşan Bağlamda ÇED Sözleşmesi (Espoo Sözleşmesi) ile uyumlu hale getirilmiştir. Eleme sürecine dair eleme kriterlerinde düzenlemeler yapılmış, Ek listelerinde bulunan projeler ve türlerinin kapsamı genişletilmiştir. - 2003/35/AT sayılı Direktif ile karar verme sürecine halkın katılımı ve çevresel konularda yargıya erişime dair Aarhus Sözleşmesi’ndeki halkın katılımı hükümleri uyumlu hale getirilmiştir. - 2009/31/AT sayılı Direktif ile ÇED Direktifinin Ek 1 ve Ek II listelerine ulaştırma ve karbondioksit depolama tesisleri eklenerek listelerde değişiklik yapılmıştır. - 1985 yılında yayımlanan ÇED Direktifi ve üç değişikliği 2011/92/AB sayılı Direktif ile kodifiye edilmiştir. 10

AB SÇD DİREKTİFİ 2001/42/EC sayılı SÇD Direktifi yayımlanmış ve üye ülkelerin 21 Temmuz 2004 tarihine kadar bu direktif doğrultusunda kendi yönetmeliklerini çıkartmasını istemiştir. Plan ve programlara çevresel unsurların entegre edilmesini hedefleyen SÇD Direktifi politikaları kapsamamaktadır. SÇD SEKTÖRLERİ enerji ormancılık sanayi Arazi kullanımı tarım SÇD sektörleri Atık yönetimi turizm Su yönetimi telekomünikasyon ulaştırma balıkçılık 11

TÜRKİYE’DE SÇD ÇALIŞMALARI DAYANAK: 9/8/1983 tarihli ve 2872 sayılı Çevre Kanununun 2’nci ve 10’uncu maddesinde “Stratejik Çevresel Değerlendirmeye tâbi plân ve programlar ve konuya ilişkin usul ve esaslar Bakanlıkça çıkarılacak yönetmeliklerle belirlenir. ” hükmü yer almaktadır. 04/07/2011 tarihli ve 644 sayılı Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’nin 9. maddesinin 1. fıkrasının (a) bendinde “Çevresel etki değerlendirmesi ve stratejik çevresel değerlendirme çalışmalarını yapmak ve bu konuda gerekli kararları almak, izlemek ve denetlemek” görevi ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü’nün görevleri arasında tanımlanmaktadır. 12

TÜRKİYE’DE STRATEJİK ÇEVRESEL DEĞERLENDİRME AB Stratejik Çevresel Değerlendirme Yönetmeliğinin Türkiye İçin Uyumlaştırılması Ve Uygulanması Projesi (2003 -2005) Türkiye’nin Stratejik Çevresel Değerlendirme Uygulama Kapasitesinin Arttırılması Projesi (2008 -2009) - Taslak SÇD Yönetmeliği - Turizm sektöründe pilot proje - SÇD El Kitabı Türkiye’de Stratejik Çevresel Değerlendirme - Çevre Düzeni Planı Yönetmeliği’nin Desteklenmesi Projesi SÇD pilot çalışması (2014 -2016) - Sektörel Rehber Uygulama Takvimi 4 farklı sektör için - Eğitim takımı pilot proje - Kurumsal kapasitenin geliştirme geliştirilmesi çalışmalarının -SÇD farkındalığının tamamlanması arttırılması sonrasında Yönetmeliğin -Taslak mevzuatın yürürlüğe girmesi revizyonu 13

TÜRKİYE’DE STRATEJİK ÇEVRESEL DEĞERLENDİRME SÇD; - ülkemizde üst ölçekte uygulanacak ilk çevresel değerlendirme aracı olacağı, ÇED’den önceki aşamada yer seçiminin yapılabilmesine olanak sağlaması, şeffaf ve uzlaşıya dayalı bir planlama süreci ve kaliteli bilgiyi sağlaması, daha kaliteli plan ve programların hazırlanmasını sağlaması, planlama sürecinde ilgili tarafları bir araya getiren, yönetişimin güçlendirilmesini sağlamak için uygulanan bir araçtır. ÇED daha iyi projeleri amaçlarken, SÇD daha iyi stratejileri amaçlamaktadır. 14

SÇD DİREKTİFİ’NİN UYGULANMASININ ETKİNLİĞİ VE VERİMLİLİĞİ AB üye ülkeleri için plan ve program hazırlama süreçlerinde SÇD gerekliliklerinin herhangi bir değişikliğe neden olup olmadığı, olduysa ne yönde bir değişiklik yapıldığına dair bir çalışma yapılmıştır. Çalışmanın neticesinde, 12 Üye Devlet tarafından, olumlu yönde katkı sağladığını ifade edilmiştir. Planlama sürecine katkısı; kapsamlaştırma, çevresel rapor, halkla konsültasyon olmak üzere yeni aşamalar Örn. Almanya, İngiltere, Polonya SÇD Direktifinin planlama sürecini daha etkin kıldığı Örn. Belçika, Bulgaristan, Finlandiya Halkın katılımı ve otoritelerle konsültasyonların planlama sürecine olumlu katkısı Örn. Bulgaristan, İngiltere - 15

Kaliteli ve Etkin SÇD Uygulamaları için Tavsiyeler SÇD süreci esnek bir yapıya sahiptir ve süreçteki aşamalar, planlama süreci ve kaynakların mevcudiyetine göre değişiklik gösterebilmektedir. SÇD hazırlık sürecinde; 1. Değerlendirme süreci çevre için üst seviyede korumayı 2. sağlamalı 2. SÇD’ye plan hazırlama sürecinin en erken aşamasında başlanmalı 3. SÇD teknikleri, plan sektörü ve coğrafi alan konusunda bilgi sahibi bir takım oluşturulmalı 16

Kaliteli ve Etkin SÇD Uygulamaları için Tavsiyeler Değerlendirme sürecinin yürütülmesinde; SÇD ve planlama grubu arasındaki iletişimin düzenlenmeli Kapsamlaştırma aşamasında ilgili taraflara danışılması Çevresel hususların tam ve doğru bir şekilde değerlendirilmesi için profesyonellerin sürece dahil edilmesi Plancılar tarafından birden çok alternatifin geliştirilerek SÇD’nin bir parçası haline getirilmeli 17

STRATEJİK ÇEVRESEL DEĞERLENDİRME PERFORMANS KRİTERLERİ bütünleşiklik hesap verilebilirlik odaklılık katılımcılık sürdürülebilirlik SÇD tekrarlayıcılık SÇD uygulamalarının etkinliğinin değerlendirilmesi oldukça zordur. Uluslararası Etki Değerlendirme Birliği’nce geliştirilen SÇD Performans Kriterleri, SÇD etkinliğinin büyük ölçüde farklı yönlerini ortaya koymaktadır. 18

Planlama ve SÇD Entegrasyonu Stratejik Çevresel Değerlendirme alanında uygulamalar arttıkça; Odak: SÇD uygulamalarının etkinliğinin arttırılmasına kaymıştır. • hem karmaşık hem de ölçülmesi çok da basit değildir. SÇD’NİN ETKİNLİĞİ = SÇD kılavuz ve mevzuatlarını doğru uygulama + SÇD’nin planlama ile bağlantısı (yeter şart değil) + SÇD sürecinin sahipliliği 19

KALİTELİ VE ETKİN SÇD UYGULAMALARI İÇİN TAVSİYELER Uygulayıcı bürokratlar (street level bureaucrats): Planlama sürecinde görev alan plancılar stratejik karar alma sürecine aktif bir şekilde müdahil olmaktadır. Dolayısıyla, plancılar uygulama düzeyindeki bürokratlar (SLBs) olarak tanımlanmaktadır (Stoeglehner, Brown et al, 2009). * Plancılar, SÇD değerleri, süreçleri, teknikleri ve sonuçlarına dair sahiplilik konusunda yaygınlaştırıcı ve uygulayıcı bir sorumluluğa sahip olmalıdır. * Bu çerçevede, Planlama sürecinde SÇD etkinliğinin geleceği, plancıların algıları ve bu konudaki duyarlılıklarına bağlıdır. 20

SONUÇ • Stratejik Çevresel Değerlendirme uygulamaları, dünyada giderek yaygınlaşmakta ve kabul gören bir çevresel değerlendirme aracı olarak benimsenmektedir. Uygulamalarla birlikte SÇD’nin daha etkin ve verimli bir duruma geçmesi için ihtiyaç duyulan hususlar tartışılmaya devam etmektedir. • Özellikle, SÇD’nin etkin uygulanabilirliği, planlama ve değerlendirme süreçleri arasındaki bağın güçlendirilmesini gerektirdiğinden, plancıların SÇD konusunda yaygınlaştırıcı ve uygulayıcı bir sorumluluğa sahip olması gerekmektedir. • Bu bağlamda, ülkemizde de hazırlıkları henüz devam etmekte olan ulusal SÇD sisteminin geliştirilmesini destekleyici çalışmaların gerçekleştirilmesi büyük önem arz etmektedir. 21

8 -10 KASIM 2013