Rttarvenja Heiar sberg Atlason stundakennari Lagadeild Hskla slands

Réttarvenja Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Réttarvenja - venjuréttur • Hvenær geta óskráðar venjur orðið grundvöllur réttarreglu? • E. k. venjuréttur myndast yfirleitt upphaflega í öllum lagakerfum • Þ. e. óskráðar reglur sem fylgt hefur verið að meginstefnu til eins og lögum og hefur þá yfirleitt verið fylgt svo um langan tíma Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Frh. • Réttarvenja er vafalaust elsta réttarheimildin í íslenskum rétti - e. k. skráning laga hefst ekki fyrr en í lok 11. aldar eða í upphafi þeirrar 12. sbr. frásögn Íslendingabókar um fyrstu skráningu laga hérlendis árin 1118 -1119 • Tilteknar venjur hafa mikið vægi sem réttarheimildir en með aukinni skráningu laga dregur þó almennt úr þýðingu venjuréttar sem aðferðar Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Hugtök - venja og venjuréttur • Venja – Hvers kyns reglubundin háttsemi • Venjuréttur/ réttarvenja – reglubundin háttsemi sem er til marks um eða stjórnast af sannfæringu um að mönnum beri að haga sér á einhvern nákvæmlega tiltekinn hátt” (vani sem felur í sér e. k. lagareglu) • Ath. mun á venju og vana Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Frh. • Venjuréttur felur því í sér e. k. reglu sem mælir fyrir um háttsemi að lögum sem ber þá að fylgja svo sem lög væru • Viðurkennt er í íslenskum rétti að háttsemi sem menn hafa fylgt um tiltekið tímabil og að fullnægðum vissum skilyrðum geti orðið grundvöllur að réttarvenju Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Þróun venjuréttar • Venja er eldri réttarheimild en sett lög • Tilurð venjuréttar eru fyrstu viðbrögð samfélagsins til að bregðast við hagsmunaárekstrum manna með e. k. lagareglum • Venjuréttur stuðlar að samkvæmni og fyrirsjáanleika í samskiptum og rennir þannig stoðum undir réttarríki (umgjörð um ýmiss réttarsvið) og jafnvel lýðræði (vernd gegn ofríki valdhafa) Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Staða og eðli venjuréttar • Venjuréttur enn til staðar þrátt fyrir aukna virkni löggjafans • Venjuréttur hefur þó almennt mesta þýðingu í frumstæðari lagakerfum þar sem e. k. miðstjórnarvald er veikara. – T. d. þjóðaréttur þar sem venjuréttur hefur mikið vægi og víxlverkar við samninga ríkja með margvíslegum hætti • Í landsrétti ríkja svo sem í íslenskum rétti fer hlutur venjuréttar stöðugt minnkandi • Venjuréttur er íhaldssamur að eðli til – Breytingar á venjurétti eru hægfara Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Rök fyrir venjurétti • Venjur eru ein uppspretta reglna – æskilegt er að samfélagið lúti e. k. bindandi reglum en ekki óreiðu • Ekki verða allar reglur skráðar og löghelgun venjuréttar er ein aðferðin til að fylla lagatóm settra laga • Lýðræðisleg sjónarmið – venjur verða til fyrir sammæli í samfélaginu • Venjur eru sveigjanlegar, hagkvæmar og breytast gjarnan hægt og bítandi til samræmis við tíðaranda Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Rök gegn venjurétti • Venjur þróast almennt hægt en æskilegt getur verið að reglur séu settar án tafar • Venja getur mögulega mælt fyrir um óskynsamlega reglu og því æskilegt að unnt sé að setja reglu annars efnis • Venjur geta verið óskýrar og óvissar að efni til • Venjurétti hefur gjarnan verið hafnað af þeim sem telja lögin aðeins eiga uppsprettu hjá e. k. fullvalda ríkisvaldi – Sbr. kenningar John Austin um lögin sem afneita venjum) Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Lögfestar reglur og ólögfestar - vísbendingar um venjurétt • Almennt gerður greinarmunur í öllum réttarkerfum á: – Settur réttur – Aðrar reglur sem ekki hafa verið lögfestar formlega í slíkum búningi • Næsta auðvelt er að greina settan rétt en öðru máli gildir um venjurétt – A) Hvað er til marks um tilvist venjuréttar? – B) Hvernig er háttað löghelgan slíkra reglna sem bindandi lagareglna – C) Hvernig er unnt að öðlast vitneskju um efni venja einkum ef skoðanir eru skiptar? – D) Hvernig er leyst úr ágreiningi um gildi slíkrar reglu? Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Hvaða venjur geta verið réttarvenjur? • 1. Vísað til venjuréttar í settum lögum - lögvenja • 2. Handhafar ríkisvalds móta réttarvenju - stjórnvenja – Stjórnskipunarvenja – Stjórnsýsluvenja – Dómvenja • 3. Annars konar réttarvenjur sem almennar réttarreglur almannavenja – Almannavenjur – Staðbundnar venjur – Viðskiptavenjur Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Lög vísa til venju - lögvenja • Lagaákvæði vísa til venju – 30. gr. stjskr. - “hingað til” = “fyrir 1874” – 7. gr. vatnalaga nr. 15/1923 -“vötn öll skulu renna sem að fornu hafa runnið” – 8. gr. hjúalaga nr. 22/1928 - vísað til sveitarvenju um kaup hjúa – 8. gr. laga um lax og silungsveiði - forn venja um veiðirétt • Lög víkja fyrir venju – Sjá t. d. 3. gr. núg. kpl. nr. 50/2000 – 1. gr. samningalaga nr. 7/1936 um frávíkjanleika 1. kafla þeirra laga Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Stjórnstofnanir móta venjur - stjórnvenja • Stjórnarstofnanir sem hafa með höndum lagaframkvæmd móta venjurétt í skjóli valdheimilda sinna eða stjórnvenjur. Þannig verða til stjórnvenjur á sviði: – stjórnskipunar - (stjórnskipunarvenjur) – stjórnsýslu - (stjórnsýsluvenjur) – réttarfars - (dómvenjur) Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Stjórnskipunarvenjur • Átt við venjur, sem myndast á sviði stjórnskipunar vegna athafna handhafa ríkisvalds (löggjafans, framkvæmdavalds eða dómsvalds) – 1. gr. stjskr. “Ísland er lýðveldi með þingbundinni stjórn” (er hvergi skýrt nánar en hefur í framkvæmd verið túlkað sem þingræðisfyrirkomulag) – 40. gr. stjskr. – hefur verið skýrð þrengjandi m. v. til langrar og athugasemdalausrar venju löggjafans um framsal skattlagningarvalds (t. d. að framkvæmdavaldshafar ákveði innheimtu skatta innan marka laga, sbr. H-1985 -1544, Kjarnfóðurgjaldsdómur) – 41. gr. stjskr. - tíðkaðist um langan aldur að þingsályktanir hafi verið samþykktar um greiðslu fjár úr ríkissjóði (notaðar sem fjárlagaheimild) – Endurskoðunarvald dómstóla á stjsk. gildi laga Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Stjórnsýsluvenjur • Þ. e. starfsvenjur sem handhafar framkvæmdavalds móta um það svið - Sjá, t. d. 2. gr. laga nr. 85/1997 um umboðsmann Alþingis - (“stjórnsýsluhættir”) – Stjórnsýsluvenja að ráðuneytisstjórar og starfsmenn stjórnsýslu undirriti ýmislegt f. h. ráðherra sem ber þó einn ráðherraábyrgð, sbr. 14. gr. stjskr. – Ákvæði í eldri lögum á vettvangi sifjaréttar (29. gr. laga 39/1921) sagði – “prestar þjóðkirkjunnar annast kirkjulega vígslu innan kirkju sinnar” – sjá H-1968 -428 – f. v. prestur annaðist hjónavígslu og var lögmæti slíks hjónabands talið helgast af venju þrátt fyrir orðalag lagaákvæðisins Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Dómvenjur • Dómstólar móta venjur er kunna að varða það hvernig komast eigi að lögfræðilegri niðurstöðu í máli af vissu tagi – Dómstólar móta venju = ítrekað fordæmi (sbr. síðari umfjöllun) • Stundum skírskotað til “dómvenju” í dómum (sjá dæmi á bls. 166 í kb) – Sjá t. d. H-1995: 304 Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Horfið frá dómvenju • H-25. okt. 2001 (mál nr. 129/2001) – Far með ölvuðum ökumanni Með þessum dómi var breytt dómvenju um að sá sem tæki sér vísvitandi far með ölvuðum ökumanni teldist hafa fyrirgert öllum bótarétti vegna áhættutöku. Er nú litið svo á að viðkomandi kunni að eiga bótarétt en beri eigin sök (hluta af tjóni sínu) skv. 88. gr. 2. mgr. umfl. 50/1987 Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Réttarvenjur sem almennar réttarreglur – Almannavenjur – Staðbundnar venjur – Viðskiptavenjur Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Almannavenjur • Þ. e. venjur sem stafa frá almenningi en ekki stjórnvöldum – slíkt skiptir gjarnan máli en einkum við túlkun settra laga H-1988: 1326 (málskostnaður vegna lögtaks) - sjá bls. 169 -170 í kb. H-1938: 59 (heimilisiðnaður) - sjá bls. 170 í kb. Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Dómar varðandi almannavenjur • H-1938: 295 – Mjólkurbúðir G seldi sælgæti o. fl. í mjólkurbúð og var ákærður fyrir brot á lögum 52/1925 um verslunaratvinnu þar sem þessar vörur voru ekki sérstaklega undanþegnar í 1. gr. laganna. G var þó sýknaður í héraði með vísan til þeirrar venju að ríkisvaldið hefði um langt skeið látið slíka sölu án verslunarleyfis óátalda. • H-1946: 737 – Þóknun vegna starfa í undirkjörstjórn Undirkjörstjórnarmenn við alþingiskosningar kröfðust þóknunar fyrir störfin. Var í Hæstarétti talið þegnkvöð að taka við tilnefningu í slíkt starf og ekkert kveðið á um þóknun í lögum um kosningar til alþingis. Hefði þögn laganna í framkvæmd verið skilin svo að ekki væri lögvarin krafa til þóknunar vegna starfans sem ætti sér langan aldur sem þegnkvöð - sýkna. Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Staðbundnar venjur • Þ. e. venja sem gildir á afmörkuðu svæði þeirra gætir almennt lítt og á þeim eru þeir annmarkar að þær kunna að skapa réttaróvissu. Eiga þó á stundum rétt á sér vegna aðstæðna • Ýmist svo að lög vísi til staðbundinnar venju (sbr. bls. 172 í kb. ) eða að dómstólar fjalli um þær (bls. 173 -174). • H-1939: 319 - Árekstur á sjó Hér dugðu mótbárur um sérstakar venjur síldveiðimanna ekki til að þoka almennum siglingareglum • Staðbundnar viðskiptavenjur geta einkum skipt máli sem og venjur varðandi það hvað telst tíðkanleg háttsemi við tilteknar aðstæður tengt skaðabótarétti Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Viðskiptavenjur • Skipta einna mestu máli réttarvenja þar sem á þær reynir oft í framkvæmd - eru með vissum hætti löghelgaðar með ákvæðum smnl. – (l. 7/1936 - 1. gr. sjá og 36. gr. ósanngjarnanr viðskiptavenjur) og kpl. (l. 5/2000 3. gr. ) - skipta almennt miklu við túlkun samninga, o. s. frv. • Þær geta jafnframt staðið sjálfstætt án tilvísunar í lögum eða samningum, sbr. H-1950: 438 (Vikublaðið Fálkinn) – þar var talin almenn venja í slíkum viðskiptum að þau teldust umsýslusala sem þýddi að krafa blaðsins á smásala taldist ekki fyrnd skv. alm. reglum. • Ófrávíkjanleg lög ryðja ávallt viðskiptavenju en frávíkjanleg lög víkja almennt fyrir slíkri sannaðri venju en dómstólar kunna að hafa nokkuð svigrúm í þeim efnum Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Hvað gerir venju bindandi? - löghelgan venju • Helstu áhrifaþættir til að venja teljist almennt geta orðið grundvöllur bindandi réttarreglu eru taldir vera: – – – – Aldur venjunnar Stöðugleiki venjunnar Venjan nýtur lágmarks-útbreiðslu Afstaða manna til venjunnar Að venjan teljist sanngjörn, réttlát og haganleg Að venjan hafi mótast friðsamlega Að venjunni sé almennt fylgt í allra augsýn Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Aldur venju • Því eldri og fastmótaðri sem réttarvenja er því traustari grundvöllur er hún almennt talin undir réttarreglu – Allmörg dæmi þess að dómstólar hafi skírskotað til aldurs venju (fjöldi dæma í kennslubók á bls 176 -179) • H-1988: 104 (Bjórlíkismálið) G var ákærður fyrir að blanda áfengi við óáfengan bjór á vegum bjórsamlags sem tók við áfenginu keyptu frá ÁTVR og blandaði því við bjórinn gegn þóknun. Var ákært fyrir brot gegn 1. mgr. 7. gr. áfengislaga nr 82/1969 er varðaði brugg. Var í Hæstarétti talið að með þessu hafi áfengur drykkur verið búinn til og fengi ekki hnekkt þeirri niðurstöðu að ýmis konar vínblöndun yrði ekki felld undir hið sama ákvæði. Ákærði hefði fengist við að búa til áfengan drykk í atvinnuskyni, en ekki á þann hátt sem bersýnilega eftir eðli máls og langri lagaframkvæmd félli utan ákvæðisins. Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Stöðugleiki venju • Mikilvægt að venju sé fylgt stöðugt og af samkvæmni (regluleg háttsemi) - en endurtekin og óátalin frávik grafa almennt undan venju • H-1972: 920 (Ólögmæt uppsögn ríkisstarfsmanns) Þ var ráðinn ríkisstarfsmaður 1. okt. 1963 án skriflegs samnings. Var Þ vikið úr starfi 10. maí 1967. Hann krafði ríkissjóð um bætur þar sem hann hefði átt rétt á starfinu til 70 ára aldurs. Ríkið taldi uppsögn heimila þar sem Þ hafi verið ráðinn en ekki skipaður. Við túlkun starfsmannalaga nr. 38/1954 var talin óglöggur munur á þessu tvennu í reynd og að ekki væri við traustar stjórnsýsluvenjur að styðjast. Þóttu lögin því taka til réttar Þ og uppsögn hans var því metin ólögmæt. Hér skorti því á samkvæmni í framkvæmd sem grundvöll íþyngjandi túlkunarvenju gagnvart Þ. Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Lágmarks útbreiðsla venju • Almennt mikilvægt að venja hafi vissa lágmarksútbreiðslu svo teljist almenn venja • H-1985: 563 (Gámur á þilfari) Gámur var fluttur á þilfari skips sem fékk á sig brotsjó og gámurinn féll í hafið. Eigandi vöru krafði farmflytjanda bóta. Í dómi Hæstaréttar var tekið fram að farmflytjandi hefði ekki geta stutt nægilegum rökum að honum hefði verið heimilt að flytja gáminn á þilfari vegna almennrar venju sem hefði myndast um vöruflutninga á sjó til íslenskra hafna þá vörur voru fluttar í gámum Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Afstaða manna til venjunnar - (opinio juris sive necessitatis) • Þ. e. máli skiptir sá huglægi þáttur að menn fylgi almennt háttsemi af þeirri sannfæringu að lagaleg nauðsyn eða skylda standi til þess að breyta með þeim hætti sem um ræðir • Í þjóðarétti er þetta t. d. almennt talið algert skilyrði fyrir tilvist bindandi þjóðréttarvenju • Í reynd er almennt erfitt að sýna fram á slíka huglæga afstöðu þeirra gerenda sem máli skipta Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Venja sanngjörn, réttlát og haganleg • Þ. e. að venja sé í takt við “almenna réttarvitund” og að hún sé hagkvæm, skynsamleg og siðferðilega tæk sem regla þessu sjónarmiði verður þó að beita að varfærni því ella kann venja í reynd að þoka fyrir sjónarmiðum dómara tengdum mati á eðli máls • H-1977: 972 (uppsagnarfrestur) Hæstarétti þótti ósannað í málinu réttur til rýmri uppsagnarfrests en 3 mánaða. Ekki hafi greint á um að viðkomandi slökkviliðsmaður hafi notið 3 mánaða uppsagnarfrests og þótti lengd hans eins og hér stóð á eðlilega ákveðin skv. íslenskum lagavenjum Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Venja á að mótast friðsamlega • Þ. e. ekki fer vel á að venja komi til fyrir valdníðslu • Ef ágreiningur er um reglur eru því meiri líkindi til þess að þar til bærar stofnanir skerist með einhverjum hætti í leikinn en þá um að að ræða “þegjandi samkomulag” þegnanna um skipan mála • Lítt fjallað um þetta í dómum sbr. þó tilvísun til “athugasemdalausrar venju” í H-1985 -1544 (kjarnfóðurgjaldsdómur) Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Venju fylgt í allra augsýn • Viðlíka réttarpólitísk rök og fyrir birtingu laga almennt • Venja veður að vera nægilega kunngerð þeim sem henni er ætlað að taka til • Tengist almennum sjónarmiðum um réttarríki Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Flokkun réttarvenju • Þrír meginflokkar venja eftir afstöðu þeirra til settra laga: • a) Réttarvenja myndast þar sem engin sett lög eru fyrir • b) Vísað til venju í settum lögum - venjan er þá til skýringar og fyllingar einstökum greinum settra laga, eykur við efni ákvæðanna eða gengur jafnvel framar þeim • c) Réttarvenja andstæð settri réttarreglu og i) þá kann að myndast ný venjuregla sem jafnvel þokar settum lögum ii) eða jafnvel þannig að sett ákvæði venst úr lögum Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Réttarvenja myndast þar sem engin lög eru fyrir • Eftir því sem hlutur settra laga eykst í samfélagi þá minnkar almennt svigrúm fyrir venjurétt • Venjuréttur verður þá almennt fremur til fyllingar eða skiptir máli við túlkun laga sbr. t. d. þingræðisregluna sem menn lesa út úr 1. gr. stjskr. sem mælir fyrir um að Ísland skuli vera lýðveldi með “þingbundinni stjórn”. Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Vísað er til venju í settum lögum • Um þetta er fjölmörg dæmi og má segja að löggjafinn hafi með því löghelgað venjuna • Venjur eru þá til fyllingar lagaákvæðum og auka við merkingu þeirra • Þá er jafnvel til að gengið sé lengra í lögum og mælt fyrir um að venja skuli ganga framar settum lögum, sbr. 3. gr. kpl. nr. 50/2000 og 1. gr. smnl. nr. 7/1936 Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Réttarvenja andstæð settri réttarreglu • Venjur eru almennt taldar réttlægri heimild en sett lög (nema stjórnskipunarvenjur) og þeim verður því almennt breytt með settum lögum. Miklar kröfur verður því að gera til venju sem gengur í berhögg við settan rétt • Venja getur þó á stundum staðið til þess að móta nýja réttarreglu eða fellt brott reglu án þess að önnur komi í hennar stað – Dæmi eru um lagaákvæði sem aldrei náðu fótfestu að segja má sbr. 2. mgr. 3. gr. laga nr. 54/1925 um mannanöfn sem stóð til að “útrýma” ættarnöfnum - ættarnöfn héldust engu að síður í ættum í framkvæmd. Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Frh. • Geta venjur orkað á túlkun grundvallarlaga? venjur um að ákvarða greiðslu úr ríkissjóði með þingsályktun og að framkvæmdavaldið hafi haft heimildir upp að vissu marki að ákvarða skattheimtu þrátt fyrir orðalag 40. og 41. gr. stjskr. • Til er að hvikað sé frá slíkri venju og til framkvæmdar í samræmi við sett lög, sbr. H-1934936 (fasteignagjald) og H-1983 -574 (laun fyrirfram) - sjá bls. 186 -187 í kb. Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Lög falla úr gildi fyrir fyrningu (desvetudo derogatoria) • Þ. e. ákvæði “venst úr lögum” án þess að nokkrar reglur komi í þeirra stað - (sjá dóma um þau efni á bls. 188 -191 í kb. ) - ákvæði hefur þá almennt ekki verið beitt um langt skeið, eru gleymd, úr takt við tímann eða almenna réttavitund - athugið þó að það að ekki reynir lengi á lagaákvæði leiðir alls ekki sjálfkrafa til fyrningar ákvæðisins • H-1956: 702 (slys á sjó) Skipverji slasaðist um borð í skipi og fór í skaðabótamál við útgerðina en slysið mátti rekja til mistaka skipstjórnarmanna. Útgerð bar fyrir sig ákvæði 225. gr. siglingarlaga nr. 56/1914 er mælti fyrir um hámarksbætur. Í héraðsdómi kom fram að ákvæðið miðaði við verðlag 1890 og eðlilegt að telja það úrelt og dómstóla ekki við það bundna. Með vísan til þessa og að ákvæðið hafi verið einskorðað við árekstur skipa var ekki litið til þess við úrlausn þessa máls. Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

H-1999 -1916 (Boxaradómur) • Fjórir menn ákærðir fyrir að hafa brotið lög nr. 29/1956 um bann við hnefaleikum með hnefaleikakennslu (keppni og sýning). Báru við að lögin væru fallin úr gildi fyrir notkunarleysi. Í héraðsdómi var litið til þess að lögin væru ekki mjög gömul, ákært var skv. þeim 1994 og 1995 og á þingi árin 1993 -1995 hefði ítrekað verið vísað til ríkisstjórnar þingsályktunartillögu um að skipa nefnd til að endurskoða bannið (leyfa ólympíska hnefaleika). Hæstiréttur lætur í það skýna að lagaumhverfi hafi breyst m. a. vegna MSE og breytinga á stjskr. en það leiddi þó ekki til breytinga á dómsorði í þessu máli og var héraðsdómur staðfestur að því leyti. Vísbending um að bannlögin væru a. m. k. undir nokkrum “þrýstingi” m. t. t. þjóðfélagsþróunar. • Sjá nú lög um áhugamannahnefaleika nr. 9/2002 Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Hvernig móta venjur réttarreglur? • Telst formlega bindandi réttarheimild en er í eðli sínu oft sveigjanleg • Skoða ber í samhengi þá þætti sem standa til þess að löghelga venju almennt • Skiptir gjarnan máli að aðilar máls hafi vitað eða a. m. k. mátt vita um venjuna Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands

Sönnunarbyrði um venjur - réttarfarsleg atriði • 44. gr. eml. - um sönnunarbyrði fyrir dómi – 1. mgr. Dómari sker úr því hverju sinni eftir mati á þeim gögnum, sem hafa komið fram í máli, hvort staðhæfing um umdeild atvik teljist sönnuð, enda bindi fyrirmæli laga hann ekki sérstaklega um mat í þessum efnum. – 2. mgr. Sá sem ber fyrir sig venju…verður að leiða tilvist og efni hennar í ljós – 3. mgr. Ekki þarf að sanna það sem er alkunnugt á þeim stað og tíma sem dómur eða úrskurður gengur – Sjá t. d. H-1988: 254 Heiðar Ásberg Atlason, stundakennari Lagadeild Háskóla Íslands