NSAN HAKLARI KONU IX NSAN HAKLARININ ULUSLARARASI ALANDA

İNSAN HAKLARI KONU IX İNSAN HAKLARININ ULUSLARARASI ALANDA KORUNMASI (Giriş – BM Örgütü – İHEB ve İkiz Sözleşmeler)

İNSAN HAKLARININ ULUSLARARASI DÜZEYE YÜKSELİŞİ İnsan haklarının gelişim sürecinde önemli iki adım: Birincisi, “olması gereken”den “olan”a geçiş: Ulusal düzeyde korumanın başlangıcı. İkincisi, ulusal düzeyden uluslararası düzeye geçiş: Uluslararası koruma. 2

Uluslararası Korumaya Geçiş Uluslararası alana geçişteki belirleyici olaylar; İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesi Birleşmiş Milletler’in kurulması (24 Ekim 1945) Öncü girişim: Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) kuruluşu (1919) (Uluslararası koruma ve denetim fikri) Devletlerin İnsan Haklarına Saygı Gösterme Yükümlülüğünün Kaynağı: İlgili uluslararası örgütün kuruluş belgesini kabul ederek üye devlet olmak ya da sözleşmeye taraf olup, varsa denetim organının yetkisini kabul etmek. 3

Uluslararası İnsan Hakları Koruma Rejimleri Birleşmiş Milletler Koruma Sistemi Bölgesel Koruma Sistemleri Amerika (Amerikan Devletleri Örgütü) Afrika (Afrika Birliği Örgütü) Avrupa (Avrupa Konseyi) 4

Avrupa Bölgesel Koruma Sistemi AGİK/AGİT): Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı/Teşkilatı Avrupa Birliği (AB) (Önceki adlarıyla AET ve AT) Avrupa Konseyi Bu üç yapı içinde Avrupa’da ayrı insan hakları standartları oluşturma çabasından söz edilebilir. 5

Birleşmiş Milletler (BM) Sistemi 25 Nisan 1945: San Francisco Toplantısı (BM kuruluş müzakerelerinin başlangıcı) 26 Haziran 1945: BM Antlaşması/Şartı’nın imzalanması 24 Ekim 1945: BM Antlaşması/Şartı’nın yürürlüğe girmesi (U. Adalet Divanı Statüsü tamamlayıcı bölüm) II. Dünya Savaşı’nda Almanya’ya savaş ilan etmiş devletlerce kuruldu. Türkiye’nin de aralarında bulunduğu 51 ülke tarafından. 6

BM Öncesi Dönemin Özellikleri Bu dönemde insan hakları kural olarak uluslararası hukukun konusu değildir. Uluslararası hukukun tek hak öznesi, devletlerdir. İnsan hakları sorunları, tümüyle devletlerin iç hukuk sorunu olarak görülmektedir. BM insan hakları sistemi bunu değiştirmiş; birey uluslararası hukukta hak sahibi özne olarak görülmeye başlanmıştır. 7

BM’nin Örgüt Yapısı Genel Kurul Güvenlik Konseyi Ekonomik ve Sosyal Konsey Vesayet Konseyi Genel Sekreterlik Uluslararası Adalet Divanı (UAD) 8

BM GENEL KURULU Tüm üye devletlerin temsilcilerinden oluşur. Günümüzde 200’e yakın BM üyesi devlet bulunmaktadır. Tüm bildiri, karar ve sözleşmelerin görüşülüp oylandığı yerdir. 9

Güvenlik Konseyi 5 Daimi (ABD, Çin, İngiltere, Fransa ve Rusya) ve 10 Geçici(iki yıl için seçilir) olmak üzere 15 üye devletin temsilcilerinden oluşur. Siyasal alanda bir yürütme organıdır. Devletler üzerinde yaptırım yetkisine sahiptir. Büyük güçleri kollayan antidemokratik yapısından dolayı çok eleştirilir. 10

Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC) 55 üyeden oluşur. BM’nin ekonomik ve sosyal alanlardaki çalışmalarını yürütür. Uluslararası ekonomik, sosyal ve kültürel konularda raporlar hazırlar. İnsan haklarıyla ilgili konularla da ilgilenir. 11

BM Genel Sekreterliği BM’nin diğer organlarının çalışmaları için gerekli ortamı ve koşulları sağlar. BM’nin oluşturduğu program ve politikaları uygular. Uluslararası barış ve güvenliği bozucu olaylar hakkında raporlar hazırlayarak Güvenlik Konseyi’ne sunar. 12

Uluslararası Adalet Divanı (UAD) BM’ni yargı organı olup devletler arasındaki anlaşmazlıkları çözer. Doğrudan bir insan hakları organı değildir. Ancak önüne gelen sorunlarda bazen doğrudan bir insan hakları sözleşmesini yorumlamıştır. La Haye (Lahey) kentinde görev yapar. Görev süreleri dokuz yıl olan 15 yargıçtan oluşur. Divan’da aynı devletten birden fazla yargıç bulunamaz. 13

BM İnsan Hakları Koruma Sistemi BM Antlaşması Çerçevesinde Kurulan Sistem (Sözleşme Dışı) Sözleşmeler Çerçevesinde Kurulan Sistem (Sözleşme İçi) Hukuki dayanak: BM Antlaşması Hukuki dayanak: BM insan hakları sözleşmeleri 14

BM Antlaşması Çerçevesinde Kurulan Sistem ORGANLAR: İnsan Hakları Konseyi İnsan Hakları Komisyonu BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği Uluslararası Ceza Mahkemesi (Soykırım, savaş suçları, insanlığa karşı suçlar) 15

BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği 1993’de kurulmasına karar verilmiştir. 1997 yılında kurulmuştur. (Cenevre) Görevleri: -İnsan haklarının ileriye götürülmesi, korunması için çalışmak -BM çatısı altındaki insan haklarına ilişkin organların sekretaryasını yürütmek - BM çatısı altındaki insan haklarına ilişkin organların eşgüdümünü sağlamak 16

Uluslararası Ceza Mahkemesi 1998’de kurulmuştur. (Roma Statüsü) Mahkeme Hollanda’nın La Haye şehrinde bulunmaktadır. Uluslararası boyutlu SOYKIRIM SUÇLARI, SAVAŞ SUÇLARI, İNSANLIĞA KARŞI SUÇLAR ve SALDIRI SUÇLARI konularında yargılama yapmaya yetkilidir. BM’nin kurulması ile birey uluslararası hukukun konusu değil “hak öznesi” durumuna gelmiştir. Daha önceden devletlerin iç meselesi olarak algılanan insan hakları “uluslararası boyut” kazanmıştır. 17

Sözleşmeler Çerçevesinde Kurulan Sistem BM bünyesinde çeşitli tarihlerde kabul edilmiş olan insan hakları sözleşmelerine dayanan koruma sistemidir. İnsan Hakları Evrensel Bildirisi (İHEB) (10 Aralık 1948) bu sözleşmelerin habercisi olmuştur. 18

İnsan Hakları Evrensel Bildirisi Kabul Tarihi: 10 Aralık 1948 Kabul Yeri: BM Genel Kurulu İçeriği: Başlangıç ve 30 maddeden ibarettir. Düzenlediği Haklar: I. ve II. kuşak haklar 19

İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin İçeriği BM Genel Kurulu tarafından 8 çekimser oya karşın 48 oyla kabul edilmiştir. Çekimserler: Sosyalist ülkeler, Suudi Arabistan ve G. Afrika Cumhuriyeti. Başlangıç bölümünde, “insanlık ailesi”nden, bu ailenin üyelerinin sahip olduğu “onur”un ve eşit ve devredilmez haklarının tanınmasının, dünyada özgürlüğün, adaletin ve barışın kendini oluşturduğundan söz edilir. 20

İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin İçeriği İnsanın zulüm ve baskıya karşı son çare olarak direnmek zorunda kalmaması için “insan haklarının hukukun üstünlüğü yoluyla korunması” zorunluluğunu vurgular. 21

İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin İçeriği Birinci ve ikinci kuşak haklar birlikte düzenlenmiştir. 3 -21. maddeler arası I. kuşak; (Yaşam hakkı, ifade özgürlüğü, işkence yasağı, dinvicdan özgürlüğü, adil yargılanma hakkı, kişi güvenliği, konut dokunulmazlığı vb. ) 22 -27. maddeler arası II. kuşak haklar düzenlenmiştir. (sosyal güvenlik hakkı, çalışma hakkı, eşit işe eşit ücret, sendika hakkı, sağlık hakkı vb. ) Son iki madde, bu özgürlüklerin hangi nedenlerle ve hangi ölçüde sınırlanabileceği konularını düzenler. 22

İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin İçeriği Md. 29: herkesin kişiliğinin özgür ve tam gelişmesini olanaklı kılan topluma karşı ödevleri vardır (haklar ve ödevler bir arada anılmaktadır böylece). . . 23

İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin İçeriği Hak ve Özgürlüklerin Sınırı Haklar; Demokratik bir toplumda, Genel ahlaka, kamu düzenine ve genel refaha ilişkin meşru gereklerin karşılanması amacıyla Yasa ile belirlenmiş sınırlamalara tabi tutulabilir. Md. 29 24

İHEB’in Özellikleri İHEB’in belirgin özellikleri, şu biçimde sıralanabilir: Birinci ve ikinci kuşak haklar Bildiride bir arada düzenlenmiştir. Bildiri ayrıca, genellikle ulusal bildirilerde ve anayasalarda yer almayan birtakım hakları da uluslararası açıdan ele alarak formüle etmiştir. (Örneğin herkesin herhangi bir devletin ülkesinde serbestçe gidip gelme ve yerleşme hakkı, başka ülkelere sığınma ve mülteci olma hakkı gibi). Bildirinin bir başka özelliği, uluslararası alanda insan haklarını bir liste halinde açıklayan ilk belge olmasıdır. (ideal haklar listesi) Bildirinin hukuksal niteliği: Bildiri, bir anlaşma ya da sözleşme değildir. Bildiri, bir BM Genel Kurulu kararıdır. Bu nedenle de, hukuksal yönden bir bağlayıcılığa sahip değildir ve bu anlamda onu tanıyan devletlere hiçbir yükümlülük yüklemez. 25

İHEB’in açtığı çığır… İHEB’in bir başlangıcını oluşturduğu ve günümüze dek ulaşan süreçte, uluslararası alanda bir de “Uluslararası İnsan Hakları Hukuku” doğmuş, birey de bu hukuk aracılığıyla uluslararası hukukta suje konumuna yükselmiştir. Uluslararası insan hakları hukuku alanında daha sonra kabul edilecek olan belgeler, hep bu Bildiriyi esas almışlardır. Ayrıca bu belgenin, daha sonra bazı anayasaların hazırlanışında esin kaynağı olduğu, hatta bazı anayasalarda Bildiriye doğrudan atıf yapıldığı görülmektedir. 26

Uluslararası İnsan Hakları Manzumesi İHEB’in hukuksal bağlayıcılığı yoktur. Ancak etkilidir. Bu nedenle daha sonraki tarihlerde hukuksal bağlayıcılığa sahip sözleşmeler hazırlanmıştır. Bu sözleşmelerden en önemli ikisi 1966 tarihli İkiz Sözleşmelerdir: -Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi (KSHS) -Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi (ESKHS) İşte İHEB, KSHS ve ESKHS birlikte İnsan Hakları Manzumesi olarak adlandırılır. 27

İKİZ SÖZLEŞMELER 1966 tarihli KSHS ve ESKHS İkiz Sözleşmeler olarak adlandırılır. Bu Sözleşmeler 1976 yılında yürürlüğe girmiştir. Türkiye bu sözleşmeleri 2000 yılında imzalamış, 2003 yılında onaylamıştır. 28