NEUROBIOLOGICZNA WIEDZA O PRZYCZYNACH DYSLEKSJI A PRAKTYKA DIAGNOSTYCZNA
NEUROBIOLOGICZNA WIEDZA O PRZYCZYNACH DYSLEKSJI A PRAKTYKA DIAGNOSTYCZNA ■ dr hab. prof. UP Marta Korendo
Definicja ■ Przyjęta definicja warunkuje rozumienie problemu, a także…zakres prowadzonych badań naukowych.
Definicja ■ ■ Większość znanych definicji dysleksji pochodzi z lat 90 -tych i zaczyna się od słów „trudności w czytaniu i pisaniu…. ” Tymczasem…
Asymetria planum temporale
Aktywność: norma/dysleksja
bez trudności w czytaniu z dysleksją przed terapią z dysleksją po terapii
U wielu osób z dysleksją (70%) stwierdza się brak typowej asymetrii struktury zaangażowanej w procesy językowe – planum temporale (w korze skroniowej). (wg D. Bednarek)
Osoby z dysleksją cierpią na dyschronię. (Habib, 2000)
Neurobiologiczne podłoże dysleksji Powstaje w okresie prenatalnym/okołoporodowym Powoduje zaburzenia funkcji poznawczych, stopniowo ujawniające się na kolejnych etapach rozwoju Kończy się…wraz z życiem Dysleksja to problem życiowy, nie tylko szkolny…
John D. E. Gabrieli Yale University, Massachusetts Institute of Technology Science nr 325, 2009 Dysleksja: nowe efekty współdziałania edukacji i poznawczej neuronauki nioski z badań Dzieci z dysleksją: • mniejszy zasób słownictwa, • niska motywacja do nauki czytania, • norma intelektualna i trudności w opanowaniu umiejętności czytania, • niska świadomość fonologiczna, • deficyt wyłączania wizualnego i słuchowego „szumu informacyjnego”
John D. E. Gabrieli Yale University, Massachusetts Institute of Technology Science nr 325, 2009 Dysleksja: nowe efekty współdziałania edukacji i poznawczej neuronauki „Lewy skroniowo-ciemieniowy obszar mózgu odpowiada za intermodalne, wzrokowosłuchowe procesy przetwarzania zachodzące podczas czytania”. „Nietypowe zaangażowanie półkuli prawej do czytania obserwowane w badaniach neurooobrazowaia czynności mózgu”.
Czynniki dziedziczne Uwarunkowania genetyczne: 54 – 75 % 50% u osób mających rodziców lub krewnych z dysleksją 68% bliźniąt jednojajowych „dziś wiadomo, że najbardziej rozpowszechnioną psychologiczną przyczyną dysleksji (w krajach anglojęzycznych) jest słuchowe (fonologiczne) przetwarzanie dźwięków języka”
■ „Specjaliści zgodni są co do faktu, że dysleksję da się zauważyć u dzieci młodszych, zanim jeszcze przystąpią do właściwej nauki czytania. ”
Dzieci, poprawiające zdolność odczytywania pojedynczych wyrazów, nadal czytają teksty powoli i nie rozumieją tego, co czytają. „Jako studenci osoby te wciąż czytają na poziome dzieci ze szkoły podstawowej”.
„Interwencja prowadzona w typowych szkołach i centrach edukacji specjalnej na ogół raczej stabilizuje stopień opóźnienia techniki czytania, aniżeli wyrównuje zdolność do nabywania tej umiejętności”.
„Typowy rozwój umiejętności czytania charakteryzuje się obniżonym zaangażowaniem półkuli prawej i zwiększoną aktywnością lewej. ”
„Gdyby dzieci z ryzykiem dysleksji były identyfikowane zanim rozpoczną naukę czytania, to znaczy w okresie wieku niemowlęcego, to poprzez interwencję terapeutyczną można by nie dopuścić do porażki w czytaniu lub ją zminimalizować”.
Koncepcje etiologiczne dysleksji ■ ■ ■ Genetyczna – dziedziczenie Organiczna – uszkodzenie CUN Hormonalna – nadprodukcja testosteronu Opóźnione dojrzewanie CUN (migracje komórek – ektopie i blizny korowe) Wzajemne oddziaływanie predyspozycji dyslektycznych i metod nauczania Uszkodzenie szlaków wielkokomórkowych (neuronów odpowiedzialnych za detekcję ruchu)
Genetyka populacyjna: Ryzyko wystąpienia zależy: - od płci dziecka, - oraz od tego, które z rodziców cierpi na zaburzenia czytania. (D. Bednarek)
Ryzyko wystąpienia dysleksji jest większe u chłopców niż u dziewczynek. (D. Bednarek)
Istmus
� Różnice strukturalne i biochemiczne powodują odmienność funkcjonalną
Aktywacja prawej lub lewej półkuli
Test aktywności prawej półkuli
Definicja - konsekwencje ■ Przyjęcie definicji zaczynających się od „trudności w czytaniu i pisaniu…” powoduje, że systemowo diagnozowane są dzieci, które nie nauczyły się czytać (wtórnie pisać).
Nasza odpowiedzialność ■ Najpierw dziecko musi nie nauczyć się czytać, następnie dostaje potwierdzenie tego faktu w postaci opinii
Skutki późnej diagnozy ■ ■ ■ Utrwalenie błędnych technik nauki Utrata motywacji/niska samoocena Spadek poczucia własnej wartości Fobie szkolne Problemy z samodzielnym działaniem Zaburzenia zachowania (spektrum: błazen klasowy – szkolny niebyt)
Dwie rzeczywistości ■ ■ Usankcjonowana prawnie diagnoza po 3 klasie szkoły podstawowej (najczęściej w 5/6 klasie) Uargumentowana naukowo potrzeba wczesnej diagnozy i terapii
DYSLEKSJA ? ?
Obserwowane trudności klasy 1 -3 ■ ■ ■ Obniżenie sprawności manualnej Problem z nauką czytania Problem z nauką pisania Problem z nauką tabliczki mnożenia Mylenie kierunków/stron Trudności ze słuchowym skupianiem się na języku
Obserwowane trudności klasy 1 -3 ■ ■ ■ Problemy organizacyjne Nadreaktywność/nadruchliwość Problemy z przetwarzaniem czasu/organizacją czasową Obniżenie sprawności motorycznej Problemy z budowaniem wypowiedzi Wyłączenia percepcji
DIAGNOZA WEDŁUG TEJ KONCEPCJI DIAGNOZA NASTAWIONA JEST NA OCENĘ SKUTKÓW DO SKUTECZNEJ WALKI Z DYSLEKSJĄ POTRZEBNA JEST DIAGNOZA PRZYCZYN
Pytania diagnostyczne „Dziecko nie rozumie poleceń” DLACZEGO? ? „Dziecko pisze żeka zamiast rzeka” DLACZEGO? ? ? Czy jeśli dzieci piszą „żeka” i „jesiene słoce” to z tych samych powodów? ?
DIAGNOZA ■ ■ ■ ■ Lateralizacja Analiza i synteza wzrokowa Analiza i synteza słuchowa Procesy myślenia – kategoryzacja, analogie Przetwarzanie linearne; kierunek od lewej do prawej Grafopercepcja Język (system fonetyczno-fonologiczny, fleksja, językowa wiedza o świecie)
Dzieci z zaburzeniami mowy Dzieci bez zaburzeń mowy Lateralizacja prawostronna 22, 9% 65, 7% Lateralizacja lewostronna 1, 4% Lateralizacja skrzyżowana 71, 4% 32, 9% Lateralizacja nieustalona 4, 3% 0%
Skutki lewoooczności ■ ■ ■ Odwracanie kierunku analizowania przestrzeni (w przyszłości – czytania i pisania) Odwracanie kierunku stawiania znaków (np. rysowanie od dołu do góry) Pomijanie lewej strony przestrzeni Trudności z koncentracją wzroku na materiale zadaniowym Niechęć do rysowania
Skutki lewouszności ■ ■ ■ Zaburzenia słuchu fonemowego – trudności z różnicowaniem dźwięków mowy Dłuższy czas potrzebny na rozumienie treści werbalnych Skłonność do negatywnych emocji Trudności z rozumieniem czytanego tekstu Niepłynność mowy Wady wymowy
Rozmowa ■ ■ Ojciec: Ciekawe, jak oni rozwiązują kwestię praw patentowych Dziecko: Pytałeś, co to znaczy ‘podaj to’ po angielsku? Ziemniak.
Analityczne podejście do diagnozy ■ ■ ■ Dysleksja Dysortografia Dysgrafia
Terapia nastawiona na eliminowanie skutków ■ Dysleksja – więcej czytać ■ Dysortografia – ćwiczenia ortograficzne ■ Dysgrafia - kaligrafia
Definicja wg prof. Jagody Cieszyńskiej Dysleksja - trudności w linearnym opracowaniu informacji językowych, którym towarzyszą problemy w linearnym przetwarzaniu informacji symbolicznych, czasowych, motorycznych. (prof. J. Cieszyńska) Wysoki poziom funkcjonowania językowego ułatwia przezwyciężenie innych problemów w linearnych porządkach.
Językowe mechanizmy paradygmatyczne i syntagmatyczne ■ Według Romana Jakobsona: „Mówienie implikuje wybór pewnych jednostek językowych i ich połączenie w jednostki językowe wyższego stopnia złożoności. ”
Dekodowanie/produkowanie wypowiedzi Dziecko musi posiadać: ■ ■ Zdolność dokonywania wyboru Zdolność linearnego ułożenia
Błędy ■ ■ Żeka – błąd wyboru Diziś – błąd linearnego porządku Myamya – błąd linearnego porządku Ćemno – błąd wyboru
Zaburzenia paradygmatyczne (wyboru) obserwujemy, gdy dziecko: • • • Ma problemy z obrotami w przestrzeni Ma trudności z analizą i syntezą wzrokową Ma zaburzenia słuchowe – np. zaburzony słuch fonemowy Ma kłopoty z ustalaniem relacji Ma zaburzone mechanizmy globalnego postrzegania Ma problemy z zauważaniem i abstrahowaniem reguł
Zaburzenia syntagmatyczne (porządku linearnego) obserwujemy, gdy dziecko: ■ ■ Ma zaburzenia sekwencji wzrokowych, słuchowych i ruchowych Ma zaburzenia kierunkowości – np. jest lewooczne
Błędy typu paradygmatycznego (według prof. Jagody Cieszyńskiej) mylenie liter podobnych (np. b: p, b: d, p: g, l: ł, m: n, z: ż, a: o) pomijanie znaków diakrytycznych (spi – śpi, piatek – piątek, sokow – soków) domyślanie się treści z kontekstu lub na podstawie podobieństwa formy brak rozumienia przeczytanego tekstu
Błędy typu syntagmatycznego (według prof. Jagody Cieszyńskiej) metatezy cech artykulacyjnych głosek (sztapka – czapka, stebula – cebula, szptka - czapka) dodawanie liter (myamya – mama) kłopoty z odczytywaniem wyrazów jednosylabowych opuszczanie liter (nart – narty) pomijanie interpunkcji metatezy liter, sylab, wyrazów brak rozumienia tekstu
Na co zwrócić uwagę ■ ■ ■ ■ ■ Różne typy błędów Przewagę błędów słuchowych Pismo Zaburzenia linearnych porządków wypowiedzi Błędy także w języku angielskim Narrację Lateralizację Organizację czasową Organizację działania
Różnice Większy problem z diagnozą – dwujęzyczność „zabiera” dzieciom za granicą prawo do dysleksji. Najczęściej za jedyną przyczynę problemów dziecka uznaje się dwujęzyczność
Różnice Trudności z terapią – brak odpowiednich metod Stymulacja językowa w każdym z języków jest niepełna (kompetencje częściowe)
Problemy nieuwzględniane w diagnozie dysleksji ■ ■ ■ Przetwarzanie czasowe (dyschronia) Linearność/organizacja działania Motoryka duża Zdolność linearnego przetwarzania języka (słuchowo i wzrokowo) Kierunek działania w przestrzeni Inne niż czytanie i pisanie problemy językowe
Czas…. ■ „Czymże więc jest czas? Jeśli nikt mnie o to nie pyta, wiem. Jeśli pytającemu usiłuję wytłumaczyć, nie wiem…” św. Augustyn Na pewno nie był dyslektykiem…
Czas w człowieku ■ ■ biologiczny/genetyczny kulturowy
Orientacja temporalna Dojrzała percepcja czasu, stała świadomość, jaki jest dzień, która jest godzina… Prawdopodobnie lokalizujemy się temporalnie dzięki „czasowym punktom orientacyjnym” A. Burdick, Po co człowiekowi czas, 2019
Efekt braku kotwic czasowych – zmiany!!!
Czas… ■ Czy czas zegarowy i subiektywny jest tym samym? „czas subiektywny to konstrukt wytwarzany przez mózg. Poza czaszką nie istnieje” D. Buonomano, Mózg władca czasu, s. 28
Poczucie czasu ■ Jest konstruktem umysłowym, „Który zdaje się mieć także różne ustawienia tempa. ” (s. 108)
CZAS ■ ■ ■ CYKLICZNY (AGRARNY, SAKRALNY) SPIRALNY LINEARNY (Świecki, historyczny)
Czas – prosta, linia
Czas względem ciała przeszłość teraźniejszość przyszłość
Język: ■ ■ ■ ■ Patrzymy w przyszłość Oglądamy się za siebie Cofamy się w czasie Życie jest przed nami Wracamy do przeszłości/wspomnie ń Chcemy mieć to już za sobą Robimy krok w tył
Problemy obserwowane w terapii ■ ■ Zaburzenia, w których obserwujemy problemy z przetwarzaniem, odczuwaniem, rozumieniem czasu to na przykład dysleksja i zespół Aspergera W dysleksji często występują: dyschronia i chronostaza
Dyschronia ■ Problemy z określaniem czasu, nieprawidłowości w odczuwaniu upływu czasu, trudności w przetwarzaniu informacji czasowych
Chronostaza ■ Poczucie, że czas się zatrzymał, stoi w miejscu
Zaburzenia poczucia czasu Niezgodność wskazań zegara wewnętrznego i zewnętrznego Ujęcie językowe: czas się wlecze, czas się zatrzymał, dłuży się nam czekanie
Przetwarzanie czasowe - dysleksja ■ Badania wykazały u osób z dysleksją deficyty w opracowaniu czasowej informacji w percepcji słuchowej, wzrokowej, a nawet dotykowej, a także w zakresie motoryki i uwagi ■ Np. w badaniach na rozpoznawanie bodźca wzrokowego dyslektycy potrzebowali czterokrotnie dłuższego czasu!!!! Podobnie, zarówno w percepcji słuchowej, jak i wzrokowej, dyslektycy potrzebują znacząco dłuższego czasu, aby rozpoznać dwa bodźce i ustalić ich kolejność ■
dysleksja Dla dyslektyka językowe określenia czasu mogą być semantycznie puste (np. za 5 minut będzie przerwa) Dyslektycy muszą mieć zewnętrzne odmierzacze czasu Trzeba ich uczyć organizacji czasowej – np. zadania wypisane na kartkach, po wykonaniu zadania kartkę można zgnieść i wyrzucić do kosza.
Pismo Przyczyny obniżenia jakości pisma: • • problemy np. z napięciem mięśniowym/planowaniem ruchu wysokie technologie utrwalające oburęczność brak prawidłowej stymulacji na etapie przedszkolnym organizacja nauki pisania w szkole (struktura ćwiczeń i podręczników)
Ćwiczenie pisma ■ Pismo może wyćwiczyć tylko…używanie ołówka/kredki/pióra ■ Ale nie musi być to pisanie liter ■ Systematyczność/regularność
Mózgowe ośrodki pisania ■ ■ Ośrodek ruchowy Exnera (ruch ręki) – sąsiaduje z korową reprezentacją ręki. Odbywa się tam kojarzenie symboli słownych z czynnością pisania Ośrodek czuciowy Dejérine – informacja ortograficzna
Możliwe przyczyny trudności ortograficznych ■ ■ Problem z zapamiętywaniem wzrokowym (informacja ortograficzna) Problem z przetwarzaniem fonologicznym Problem z brakiem utrwalenia ruchu ręki!!!!!!! Wtórnie: problem z rozumieniem/zapamiętywaniem reguł
Przykłady nie reguły � „W miarę doświadczeń wynikających z uczenia się zmienia się siła połączeń synaptycznych, dochodzi do tego, że mózg zna zasadę. Wie o istnieniu reguły równie mało jak dzieci. Ta wiedza jest jednak dla umiejętności całkowicie bez znaczenia. Do wykonania określonej czynności umysłowej wystarczy, by siła połączeń synaptycznych między setkami neuronów była optymalnie ustawiona. ” (M. Spitzer, Jak uczy się mózg, 2008)
■ Uczenie reguł Literę ó pisz: - jeżeli wymienia się na o, e, a (np. mówić – mowa, siódmy- siedem, wrócić – wracać. . . ); Rysónek, bo rysować
Hierarchia terapii ■ ■ Czytanie Organizacja wypowiedzi/narracja Linearność działania/organizacja czasowa Ortografia
Mechanizmy kompensacyjne ■ ■ Uczenie pamięciowe, całościowe, BEZ ROZUMIENIA Mechanizm „totolotka” (często w ćwiczeniach ortograficznych) Czytanie przez domyślanie/podobieństwo/”z obrazka” Domyślanie się poleceń/wyników
Tekst – kl. III ■ Ale robot potrafił nie tylko poruszać rękami i głową, potrafił także odpowiadać na pytania. Oczywiście, tylko na te pytania, które, opatrzone numerami, wisiały obok niego na ścianie. Ludzie odczytywali kolejno pytania i czekali, co zrobi robot.
Tekst – mylenie liter podobnych � Ale rodot dotrafił nie tylko pornsać rękami i głowa, botrafit także opdowiabać na dytania. Oczymlście, tyiko ua te gytania, które, odatrzone numarami, misiały odok niebo na ściania. Ludie ogczytywali kolajno pytania i cekali, co zrodi rogot.
Domyślanie się znaczenia przez podobieństwo w polu formalnym lub znaczeniowym ■ Ale robot potrafił nie tylko poruszać rękami i głową, potrafił także poruszać na pytania. Oczywiście, tylko na te pytania, które, o patrzyły numerami, wisiały obok niego na ścianie. Ludzie odczytywali kolejność pytania i czytali, co zrobi.
Metatezy ■ Ela rboot potarfił nie tyolk poszurać miręka i gołwą, optrafił także dopowiadać na tapynia. Ociewiczyś, tyklo na te pytania, które, poatrzone numerami, …
Opuszczanie linijek ■ Ale robot potrafił nie tylko poruszać rękami i Oczywiście, tylko na te pytania, które, opatrzone numerami, wisiały obok niego na ścianie. Ludzie robot.
Dysleksja – problem życiowy ü ü ü ü Zapominanie, gubienie, zostawianie Kłopoty z organizacją czasu Mylenie dat/klas/numerów stron Mylenie drogi/kierunków Ogólna nieporadność/niechlujny wygląd Brak sprawności motorycznej Gafy językowe, przekręcanie nazw Mylenie numerów autobusów, cyfr Problemy z odróżnianiem strony prawej od lewej Trudności z czytaniem map, orientowaniem się w nieznanym terenie Kłopoty z posługiwaniem się pieniędzmi, przeliczaniem Problemy ze znajomością zegara, nazywaniem pór dnia, dni, miesięcy, pór roku Organizacja działania, linearność!!!
Problemy – język polski ■ ■ ■ ■ ■ kłopoty z czytaniem i pisaniem problemy z przyimkami i spójnikami kłopoty z chronologią ortografia problemy z zapamiętywaniem terminów (przymiotnik/przysłówek) różnica między wiedzą a poziomem tekstów problemy z zapamiętywaniem nazwisk pisarzy, poetów rozumienie metafor, zagadek, idiomów, kalamburów, dowcipów trudności z rozumieniem poleceń
Problemy - matematyka ■ ■ ■ ■ ■ mylenie cyfr (przestawianie) problemy z odczytywaniem liczb wielocyfrowych (miejsca po przecinku, ułamki, długie liczby) kłopoty z dodawaniem w pamięci problemy z przekształcaniem wzorów (kłopoty z zapisem) problemy z myleniem znaków, np. nierówności kłopoty z czytaniem i rozumieniem treści zadań tekstowych problemy z wykonywaniem wykresów funkcji niski poziom wykresów i rysunków problemy z wyobraźnią przestrzenną (geometria)
Problemy - biologia ■ ■ problemy z czytaniem kłopoty z terminologią (np. nazwy i symbole pierwiastków i związków chemicznych) kłopoty z zapamiętaniem i zapisem reakcji biochemicznych kłopoty z opanowaniem systematyki (hierarchiczny układ informacji)
Problemy - chemia ■ ■ ■ problem z zapisem i odczytywaniem reakcji chemicznych terminologia (nazwy i symbole pierwiastków i związków chemicznych) kłopoty z danymi zorganizowanymi przestrzennie (tablica Mendelejewa)
Problemy - geografia ■ ■ ■ mapa – kierunki, rysowanie, czytanie trudności z orientacją w czasie i przestrzeni (wskazywanie kierunków na mapie, obliczanie stref czasowych, klimatycznych (np. w górach), położenia geograficznego, kąta padania słońca) problemy z zapamiętywaniem nazw geograficznych
Problemy - historia ■ ■ ■ ■ kłopoty z zapamiętywaniem nazw i nazwisk cyfry rzymskie/arabskie zła orientacja w czasie (chronologia, daty) kłopoty z czytaniem osi czasu rozumienie tekstów – chronologia!!! kłopoty z czytaniem map historycznych problemy z myśleniem przyczynowo-skutkowym, wnioskowaniem
Problemy - muzyka ■ ■ ■ ■ czytanie nut na pięciolinii metatezy wzrokowe i słuchowe problemy z sekwencją ruchów instrumenty strunowe problem lewej ręki – słabszej motorycznie kłopoty z zapamiętywaniem sekwencji dźwięków
Problemy - wf ■ ■ ■ układy gimnastyczne (sekwencje ruchów w czasie i przestrzeni) kłopoty w bieganiu, ćwiczeniach równoważnych kłopoty z grami z piłką problemy ze sportami potrzebującymi dobrego poczucia równowagi ubranie/rozebranie/przyniesienie stroju
Pomoc ze strony szkoły ■ ■ miejsce zajmowane przez ucznia – blisko nauczyciela/tablicy, jeśli z boku – nauczyciel po stronie ucha dominującego wyłączenia percepcji – włączenie poprzez działanie (dotknięcie, postukanie w ławkę)
Pomoc ze strony szkoły ■ ■ Podpowiedź systemu organizacyjnego, np. kolorowe karteczki w zeszytach; linearne rozpisanie działań; podpowiedź organizacji na/po lekcjach System motywacyjny – rzeczywisty!!!!
WYSOKIE TECHNOLOGIE ■ ■ ■ Wyeliminowanie/ograniczenie wysokich technologii z nauczania Brak zgody na używanie telefonów bez próby przywołania informacji Ograniczenie używania telefonów w czasie wspólnego spędzania czasu w grupie
Polecenia ■ ■ Polecenia dzielone na etapy, podawane w pojedynczych zdaniach Jeśli jest możliwość – uczeń powinien powtórzyć polecenie (także w domu). Werbalizacja ułatwia zapamiętywanie!!!
Zajęcia dodatkowe ■ ■ Ćwiczenia funkcji poznawczych, nie tylko problematycznego materiału KONIECZNIE ćwiczenia autokontroli (umiejętności sprawdzania, poprawiania błędów). Początki nie mogą być na własnych tekstach.
Nadruchliwość/nadreaktywność ■ ■ ■ Ruch pojawia się tam, gdzie kończy się uwaga…. W młodszych klasach – częste wychodzenie do toalety Nadreaaktywność może mieć postać werbalną
Dostosowanie materiału ■ ■ ■ Dostosowanie jakościowe – nie tylko MNIEJ Bardzo źle działa presja czasu – kartkówki pięciominutówki Lektury – audiobooki (często przez słuchawki) lub fragmenty wyznaczone przez nauczyciela.
Dostosowanie materiału ■ ■ Ocenianie – zaznaczony progres, np. podczas sprawdzianów ortograficznych. Zawsze musi znaleźć się informacja, jeśli błędów jest mniej. Rezygnacja z czerwonego koloru sprawdzania/zaznaczania błędów
Terminy ■ Rezygnacja z terminów jednorazowych ■ Nacisk na terminy istotne ■ Typ pamięci: słuchowy/wzrokowy ■ Nauka w działaniu
Współpraca z rodzicami ■ ■ ■ Wczesna sugestia diagnozy Uświadomienie spektrum dysleksji Podpowiedź zajęć ruchowych w przypadku unikania ich przez dziecko Uświadomienie konieczności terapii indywidulanej Obserwacja samodzielności dziecka – eliminowanie nadopiekuńczości rodziców
Współpraca z rodzicami ■ ■ Edukacja w kwestii wysokich technologii – warunki do nauki Współdziałanie w procesie ćwiczenia ortografii
Przykłady pomocy do wykorzystania w terapii:
- Slides: 111