Joanna WarmuziskaRog TEORIA I PRAKTYKA PRZEKADU II rok

Joanna Warmuzińska-Rogóż TEORIA I PRAKTYKA PRZEKŁADU II rok filologii romańskiej i języka francuskiego PROBLEM NIEPRZEKŁADALNOŚCI SOSNOWIEC 2005 1

Spis treści I Nieprzekładalność w teorii przekładu. 1) Co to jest nieprzekładalność? (3 -10). 2) Najczęściej spotykane rodzaje nieprzekładalności (11 -13) 3) Jak radzić sobie z nieprzekładalnością? (14 -17). * Dodatek dla dociekliwych (18). II Nieprzekładalność w praktyce, czyli kilka wprawek przekładowych. 1) Sprawdzenie wiadomości z teorii przekładu (19). 2) Ćwiczenia tłumaczeniowe (20). * Bibliografia (21) 2

I NIEPRZEKŁADALNOŚĆ W TEORII PRZEKŁADU Co to jest nieprzekładalność? (1) n Problem istnienia nieprzekładalności od dawna budzi zażarte dyskusje pomiędzy zwolennikami tezy, iż języki są nieprzekładalne, gdyż ludzie nimi mówiący żyją w dwóch różnych światach, trudno więc mówić o zrozumieniu między nimi (Sapir, Whorf), a tymi, którzy twierdzą, iż przetłumaczyć można każdy tekst. 3

Co to jest nieprzekładalność? (2) K. Lipiński (2000: 171) dzieli poglądy na nieprzetłumaczalność według dwóch pojęć obrazujących ekstremalne stanowiska: Dosłowność jeśli przyjmiemy, że dobry przekład opierać się powinien na adekwatności obu tekstów na poziomie struktur powierzchniowych, to okaże się, iż wielu tekstów nie można przetłumaczyć. Uniwersalia Jest to pogląd głoszący, iż istnieje pewien ogół pojęć, zjawisk, doświadczeń, problemów wspólnych dla wszystkich ludzi, niezależnie od kultury i języka. 4

Co to jest nieprzekładalność? (3) O. Wojtasiewicz zauważa , iż „nieprzekładalność może dotyczyć jedynie pewnych wypadków szczególnych, może nawet bardzo licznych, ale dających się zinterpretować jako wyjątki od ogólnej zasady przekładalności z jednego języka na drugi” (Wojtasiewicz, 1992: 28). *** n 5

Oto kilka możliwych definicji nieprzekładalności: (1) a) W „Terminologii tłumaczenia” (2004: 66) nieprzekładalność (tożsama z nieprzetłumaczalnością) zdefiniowana jest następująco: „Charakter jakiejś wypowiedzi, której nie możemy przypisać ekwiwalentnej wypowiedzi w innym języku”. Zwraca się uwagę na fakt, iż nieprzekładalność całkowita jest zjawiskiem wyjątkowym, z którym można sobie poradzić stosując adekwatne strategie. Nie należy natomiast utożsamiać z nieprzekładalnością sytuacji, gdy jakieś słowo nie ma swojego odpowiednika w języku docelowym. 6

Oto kilka możliwych definicji nieprzekładalności: (2) b) H. Lebiedziński (Lebiedziński, 1981: 114) dzieli rodzaje nieprzekładalności następująco: Nieprzekładalność elementu obiektywnego Jak stwierdza Lebiedziński (1981: 117), „nieprzetłumaczalne bywają nie słowa, ale behawioralna, sensoryczna rzeczywistość człowieka 1) jako okaz mentalności określonej zbiorowości i 2) jako zbiorowości”. elementu dla konkretnego tłumacza 7

Oto kilka możliwych definicji nieprzekładalności: (3) n n c) Dla M. Pernier (Pernier, 1993) operacja przekładu odbywa się na poziomie tekstów, a nie na poziomie języków. Stąd wynika stwierdzenie, iż ewentualne trudności w tłumaczeniu wynikają nie z różnic językowych, ale z niemożności znalezienia wyrażeń ekwiwalentnych sensowi poszczególnych fragmentów tekstu. 8

Oto kilka możliwych definicji nieprzekładalności: (4) n n d) A. Pisarska, T. Tomaszkiewicz (1996: 127) stwierdzają, iż „problem nieprzekładalności polega na istnieniu lub nie w kulturze docelowej fragmentu rzeczywistości, do której to słowo czy pojęcie odsyła w języku źródła”. n Ilustracją takiego sposobu postrzegania problemu nieprzekładalności może być występowanie takich zjawisk, jak różnice kulturowe (potrawy, zwyczaje), różnice historyczne, systemy społeczne, prawne itd. 9

Oto kilka możliwych definicji nieprzekładalności: (5) n e) Wpływ modelu kultury, w obrębie której powstało dzieło literackie, na istnienie nieprzekładalności podkreśla także M. Krysztofiak (1996: 79) mówiąc o kanonach myślenia wynikających z historii danego narodu (kanonie kultury chłopskiej, mieszczańskiej czy szlacheckiej) zakorzenionych w świadomości zbiorowej społeczności danego kręgu kulturowego, „świadomość zaś przejawia się w szczególnym sposobie myślenia, w specyficznych, psychologicznie uwarunkowanych reakcjach i zachowaniach, wreszcie w estetyce wyrażającej się w organizacji przestrzeni (urbanistyka, architektura, malarstwo), w sferze akustyki (muzyka, intonacja, wymowa) i w sposobie relacjonowania rzeczywistości (narracja, słownictwo, symbolika)” (s. 79 -80). 10

2) Najczęściej spotykane rodzaje nieprzekładalności: (1) a) elementy emocjonalne, opierające się na skojarzeniach, głęboko osadzone w kulturze wyjściowej, np. : bocian, który w utworach Słowackiego czy Broniewskiego nie jest tylko zwykłym ptakiem, ale niesie za sobą całą warstwę emocjonalną nie do oddania w innych językach (Lebiedziński, 1981: 120). K. Lipiński mówi w tym wypadku o znaczeniu pragmatycznym, czyli opierającym się na relacji między znakiem a jego użytkownikiem (Lipiński, 2000: 54). 11

2) Najczęściej spotykane rodzaje nieprzekładalności: (2) b) elementy kulturowe, takie jak: imiona własne, nazwy i zwroty związane z organizacją życia w kraju kultury wyjściowej, obyczaje i przyzwyczajenia, cytaty, aluzje do kultury, literatury, historii kraju wyjściowego (K. Hejwowski, 2004: 72 -73). d) różnice w podzielności, np. francuskie le neveu może zostać przetłumaczone zarówno jako bratanek jak i siostrzeniec, jeśli nie pojawia się w tekście oryginału doprecyzowanie, o jakie koligacje rodzinne chodzi. 12

2) Najczęściej spotykane rodzaje nieprzekładalności: (3) e) wszelkie gry słów, żarty językowe i rymowanki, które opierają się na znaczeniach intralingwalnych (Lipiński, 2000: 74). Z. Wawrzyniak mówi w tym wypadku o niepowtarzalności tekstu artystycznego, która skłania teoretyków przekładu do formułowania twierdzeń o nieprzekładalności tego rodzaju tekstów na drugi język. (cyt. za: K. Lipiński, 2004: 48). f) przysłowia, w których przypadku należy poszukać ekwiwalentu w języku docelowym, uważając przy tym, by wybrane w tłumaczeniu przysłowie nie było zbyt związane z kulturą języka docelowego. Przykładem może być przysłowie: „wyszedł jak Zabłocki na mydle”, które trudno byłoby wykorzystać w tekście będącym tłumaczeniem. *** 13

2) Jak radzić sobie z nieprzekładalnością? (1) A. Pisarska T. Tomaszkiewicz(1996, s. 127 -140) proponują następujące strategie tłumaczeniowe: n I Rozwinięcie definicyjne n n n Definicja przypisy tłumacza II Konwersja n n Konwersja intralingwalna Konwersja interlingwalna 14

2) Jak radzić sobie z nieprzekładalnością? (2) A. Pisarska T. Tomaszkiewicz(1996, s. 127 -140) proponują następujące strategie tłumaczeniowe: n III Zastąpienie referencji kulturowej referencją wypowiedzeniową n IV Adaptacja n V Brak tłumaczenia Zapożyczenie Kalka Opuszczenia Kompensacja 15

2) Jak radzić sobie z nieprzekładalnością? (3) H. Lebiedziński (1981: 138 -142) proponuje następujące strategie tłumaczeniowe: n n n I Nietłumaczenie II Transformacja (również opis, rozwinięcie) III Modyfikacja IV Ekwiwalent V Przekład kompleksowy VI Dodatki pozatekstowe 16

2) Jak radzić sobie z nieprzekładalnością? (4) n K. Hejwowski grupuje techniki tłumaczeniowe następująco (Hejwowski, 2004: 7685): n n n n I Reprodukcja bez objaśnień II Reprodukcja z objaśnieniem III Tłumaczenie syntagmatyczne bez objaśnień IV Tłumaczenie syntagmatyczne z objaśnieniem V Uznany ekwiwalent VI Ekwiwalent funkcjonalny VII Hiperonim VIII Ekwiwalent opisowy IX Opuszczenie *** 17

Dodatek dla dociekliwych: n n O micie nieprzekładalności i innych mitach przekładoznawstwa: K. Lipiński: Mity przekładoznawstwa. O możliwościach tłumaczenia imion własnych: K. Hejwowski: Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu, str. 85 -99. O możliwości przekładalności stylu i tropów artystycznych: M. Krysztofiak: Przekład literacki we współczesnej translatoryce, str. 83 i nast. Problem tropizacji – detropizacji: H. Lebiedziński: Elementy przekładoznawstwa ogólnego, str. 146 -150. *** 18

II Nieprzekładalność w praktyce, czyli kilka wprawek przekładowych 1) Sprawdzenie wiadomości z teorii przekładu n n n a) Na podstawie przedstawionych w pierwszej części prezentacji definicji proszę wymienić najważniejsze elementy charakteryzujące nieprzekładalność. b) Proszę podać konkretne przykłady do zacytowanych w części I punkcie 3 możliwych strategii przekładowych. c) Proszę podać przykłady do wymienionych w części I punkcie 2 rodzajów nieprzekładalności. *** 19

II Nieprzekładalność w praktyce, czyli kilka wprawek przekładowych 2) Nieprzetłumaczalność w praktyce n n n a) Proszę zaznaczyć w zacytowanym poniżej tekście elementy, które mogą stać się podstawą nieprzetłumaczalności i wskazać możliwe strategie tłumaczeniowe: Pour un indice TH. htm b) Po dokonaniu tłumaczenia wymienionych niżej tekstów proszę zaznaczyć elementy, które mogły zostać potraktowane jako nieprzetłumaczalne oraz omówić zastosowane metody radzenia sobie z nieprzetłumaczalnością: Raymond Queneau - Exercices de style : Composition de mots; Anagrammes; Distinguo; Onomatopees; Apocopes; Permutations par groupes de deux, trois, quatre et cinq lettres. *** 20

Bibliografia: n n n n Hejwowski Krzysztof, 2004: Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu. Warszawa: Wydawnictwo PWN. Krysztofiak Maria, 1996: Przekład literacki we współczesnej translatoryce. Poznań: Wydawnictwo naukowe UAM. Lebiedziński Henryk, 1981: Elementy przekładoznawstwa ogólnego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Lipiński Krzysztof, 2004: Mity przekładoznawstwa. Kraków: Wydawnictwo EGIS. Lipiński Krzysztof, 2000: Vademecum tłumacza. Kraków: Wydawnictwo Idea. Pisarska Alicja, Tomaszkiewicz Teresa, 1996: Współczesne tendencje przekładoznawcze. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Terminologia tłumaczenia. Red. nauk. : J. Delisle, H. Lee-Jahnke, M. C. Cormier. 2004, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Wojtasiewicz Olgierd, 1992: Wstęp do teorii tłumaczenia. Warszawa: TEPIS. *** 21