WZROST I ROZWJ W EKONOMI KLASYCZNEJ EC OGLNA

WZROST I ROZWÓJ W EKONOMI KLASYCZNEJ (EC) – OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA • EC jako najważniejsza szkoła teoretyczna w okresie powstania ekonomii jako nauki (obok fizjokratyzmu i merkantylizmu): II poł. XVIII i I poł. XIX w. • EC jako pierwszy kierunek w historii ekonomii, który stworzył kompletny system ekonomii jako nauki teoretycznej (teoria wartości, teoria podziału i teoria wzrostu – dynamiki gospodarczej - jako jego główne elementy) • Filozofia utylitaryzmu, koncepcja naturalnego porządku ekonomicznego (naturalnych praw gospodarowania) i liberalizm gospodarczy jako „fundament” filozoficzny i ideologiczny EC 1

WZROST I ROZWÓJ W EC – OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA v v v 1. 2. Tożsamość kategorii wzrostu i rozwoju gospodarczego u klasyków ekonomii W okresie rewolucji przemysłowej i powstawania „przemysłowego (fabrycznego) kapitalizmu”(wypierającego „kapitalizm manufakturowy) rozwój gospodarczy, utożsamiany z postępem społecznym, łączono przede wszystkim ze wzrostem materialnej bazy wytwarzania Klasycy ekonomii krytykują czynniki wzrost ten bazy utrudniające Adam Smith: krytyka monopoli, nadmiernej ingerencji państwa w gospodarkę (krytyka merkantylizmu) i wszelkich form ograniczania swobody działania prywatnej własności David Ricardo, pośrednio także Robert Malthus: krytyka Corn Laws (krytyka wielkich właścicieli ziemskich)

WZROST I ROZWÓJ W EC – OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA v v v Szczególna rola pracy jako czynnika wzrostu (Smith – teoria pracy produkcyjnej) – podział pracy jako kluczowy warunek wzrostu produktywności pracy Kluczowa rola akumulacji i inwestycji w kapitał fizyczny dla wzrostu gospodarczego i wzrostu narodowego bogactwa (społecznego dobrobytu) i związana z tym ogólna krytyka feudalizmu (Ricardo) Rozważania klasyków ekonomii dotyczące wzrostu czy rozwoju gospodarczego nie przyjmują postaci sformalizowanych modeli wzrostu (jak we współczesnej ekonomii) 3

WZROST GOSPODARCZY W UJĘCIU A. SMITHA (PODSTAWOWE PROBLEMY) v v 1. 2. 3. Dwa kluczowe zagadnienia: (1) dynamiczna równowaga gospodarki, czyli równowaga wzrostu i (2) tendencja do stanu stacjonarnego Dynamiczna równowaga stan do którego zmierza w długim okresie system ekonomiczny pod wpływem sił konkurencji rynkowej Szczególna rola w osiąganiu tego stanu przypada tendencji do zrównywania się w różnych sektorach i gałęziach gospodarki stopu zysku Równowaga oznacza również dla Smitha równość rynkowych cen dóbr z ich cenami naturalnymi, czyli wartościami w ujęciu długookresowym. Ma to miejsce wówczas, gdy kapitał, praca i ziemia są wynagradzane zgodnie z naturalnymi stopami zysku, płacy i renty od własności ziemi (zasobów naturalnych). 4

WZROST GOSPODARCZY W UJĘCIU A. SMITHA (PODSTAWOWE PROBLEMY) v Rola pracy w procesie wzrostu/rozwoju gospodarczego wzrost gospodarczy, rozumiany jako wzrost bogactwa społecznego, zależy od rozmiarów dostępnej ilości pracy: wzrostu liczby zatrudnionych w produkcji i od wzrostu wydajności pracy W długim okresie czynnikiem decydującym jest wzrost wydajności pracy (produkcyjnej) związany z postępującym podziałem pracy „Mechanizm wzrostu” wydajności pracy: 1. Wrodzone (powszechne) dążenie do indywidualnego bogacenia się powoduje wzrost wymiany, czyli rozmiarów rynku 2. Wzrost rozmiarów rynku skutkuje pogłębianiem podziału pracy 3. Wzrost podziału pracy powoduje wzrost wydajności pracy 5

WZROST GOSPODARCZY W UJĘCIU A. SMITHA (PODSTAWOWE PROBLEMY) v 1. 2. 3. 4. Wzrost gospodarczy a akumulacja kapitału Głębokość i ekonomiczna użyteczność podziału pracy zależą przede wszystkim od rozmiaru rynku. Rozmiar rynku jest funkcją wielkości istniejącego kapitału. Stopa akumulacji kapitału – stopa inwestycji - jest determinowana stopą oszczędności Stopa inwestycji (równa stopie oszczędności), czyli przyrost kapitału w czasie (d. K/dt) zależy od zyskowności kapitału, konkretnie zaś od rozbieżności między faktyczną stopą zysku (r) w czasie t, a pewnym minimalnym jej akceptowanym poziomem r*, poziomem rekompensującym ryzyko podejmowania wszelkiej działalności produkcyjnej. Oznaczając przez Y poziom dochodu społecznego, można symbolicznie zapisać, że dynamika akumulacji kapitału wyniesie: d. K/dt = f(r – r*; Y) 6

WZROST GOSPODARCZY W UJĘCIU A. SMITHA (PODSTAWOWE PROBLEMY) v Tendencja do stanu stacjonarnego (powszechnie łączona z D. Ricardo, ale wyraźnie antycypowana już przez A. Smitha) v Po pierwsze wynika ona z faktu, że wzrost ilości kapitału wywołuje konkurencję między kapitalistami, co samo w sobie prowadzi jego zdaniem do spadku stopy zysku. Po drugie, wzrost ilości kapitału prowadzi do konkurencji w zakresie dostępu do relatywnie coraz rzadszej siły roboczej, co w efekcie wywołuje wzrost płac, a więc także tą drogą negatywnie oddziałuje na poziom zysków v v Wzrostu ilości kapitału będzie trwał tak długo, aż dany kraj osiągnie ten poziom bogactwa, który przy jego wyposażenia w zasoby naturalne, glebę, klimat, a także ze względu na jego sytuację ekonomiczną względem innych krajów, jest możliwy do osiągnięcia. Stopa zysku spada wówczas do poziomu niezbędnego dla pokrycia naturalnego ryzyka r*, a akumulacja netto zamiera. Na stałym poziomie ustala się liczba ludności (antycypacja przez A. Smitha rozwiniętej później przez D. Ricardo, ekonomicznej wersji prawa ludności T. Malthusa. Gospodarka osiąga stan stacjonarny. 7

WZROST GOSPODARCZY W UJĘCIU A. SMITHA (PODSTAWOWE PROBLEMY) v W kraju, który osiągnął pełnię bogactw, na jaką mu zezwala natura, jego gleby, klimat oraz położenie względem innych krajów, który więc nie może czynić dalszych postępów, lecz także się nie cofa, zarówno płaca robocza, jak i zyski od kapitału byłyby prawdopodobnie bardzo niskie. W kraju gęsto zaludnionym, w stosunku do tego, ile ludzi, obszar jego może wyżywić, lub jego kapitał zatrudnić, współzawodnictwo o pracę byłoby tak wielkie, że zredukowałoby płace robocze do tego, co zaledwie wystarczałoby na to, by utrzymać dotychczasową liczbę robotników; a ponieważ kraj byłby całkowicie zaludniony, liczba ta nie mogłaby dalej wzrastać. W kraju zaopatrzonym w taką ilość kapitału, która odpowiada całej działalności gospodarczej, który kraj ten może prowadzić, ilość kapitałów użytych w każdej poszczególnej gałęzi byłaby taka, na jaką zezwala natura i rozmiar tej gałęzi. Współzawodnictwo byłoby przeto wszędzie tak wielkie, a więc zyski tak małe, jak to jest tylko możliwe (A. Smith, badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, s. 122) 8

TEORIA WZROSTU (ROZWOJU) GOSPODARCZEGO RICARDO Charakterystyka ogólna 1. 2. 3. TWG Ricardo jako rozwinięcie – dynamiczna wersja – teorii podziału funkcjonalnego Ahistoryczny charakter (utożsamianie wzrostu z rozwojem) Pesymistyczny wniosek końcowy – teoria stagnacji sekularnej 9

TEORIA WZROSTU (ROZWOJU) GOSPODARCZEGO RICARDO Podstawowe założenia 1. 2. 3. Prawo malejącej urodzajności/przychodów (PMP) Prawo płacy Ricardo jako ekonomiczna wersja prawa ludności Malthusa (wahania płac rynkowych wokół poziomu plac rynkowych jako determinanta zmian w długim okresie: Popytu na pracę Podaży pracy Dynamiki ludności robotniczej Równość (podobnie jak w neoklasycznej teorii wzrostu, czy wcześniej u A. Smitha): a) zysków z oszczędnościami 10 b) oszczędności z inwestycjami

TEORIA WZROSTU (ROZWOJU) GOSPODARCZEGO RICARDO SKUTKI PRAWA MALEJĄCYCH PRZYCHODÓW Rolnictwo (górnictwo) v Produkt rośnie wolniej niż zatrudnienie i koszty v Rośnie poziom rent gruntowych i ich udział w produkcie v Postęp techniczny nie rekompensuje skutków PMP ani w krótkim ani w długim okresie Przemysł (przetwórstwo, usługi) Skutki PMP równoważone przez postęp techniczny i korzyści skali Cała gospodarka W długim okresie (tendencja sekularna) przewaga malejących przychodów spadek tempa wzrostu produktu społecznego 11

Teoria wzrostu gospodarczego Ricardo Przyczyny wzrostu płac naturalnych (w długim okresie) 1. PMP wzrost rent gruntowych, wzrost cen produktów rolnych, wzrost „funduszu utrzymania" robotników 2. czynnik kulturowo-instytucjonalny Skutki wzrostu płac naturalnych (w długim okresie) spadek zysków spadek akumulacji spadek stopy wzrostu 12

TEORIA WZROSTU GOSPODARCZEGO RICARDO Popyt na pracę zależy także od akumulacji kapitału: K – kapitał, q- parametr zmienny w czasie (zależny głownie od rentowności kapitału) Stopa akumulacji zależy od 1. poziomu „czystego dochodu” (różnicy między dochodem całkowitym a funduszem utrzymania robotników) 2. Skłonności kapitalistów do oszczędzania (zależnej z kolei od różnicy między rzeczywistą a „minimalną” stopą zysku) 13

TEORIA WZROSTU GOSPODARCZEGO RICARDO v v v v „MECHANIZM” TENDENCJI DO STAGNACJI SEKULARNEJ Warunki produkcji na działkach najgorszych (renta gruntowa = 0) określają płace naturalne PMP prowadzi do wzrostu rent jak i płac naturalnych Następuje redukcja „czystego dochodu” (potencjalnej akumulacji) Stopa zysku spada do poziomu minimalnego Spada akumulacja Spada stopa zysku (teoretycznie do poziomu zerowego) 14

TEORIA WZROSTU GOSPODARCZEGO RICARDO CECHY STANU STACJONARNEGO (WZROST ZEROWY) v Brak akumulacji netto (stały zasób kapitału), inwestycje jedynie „odtwarzające” zużycie kapitału v Maksymalny możliwy poziom ludności (podobnie jak u Smitha) v Stałe płace (choć nie równe, ale wyższe od minimum egzystencji) v Zyski wystarczające jedynie na kompensację „naturalnego ryzyka’ (minimalne) 15

TEORIA WZROSTU GOSPODARCZEGO RICARDO Ocena teorii wzrostu Ricardo, wnioski i porównania 1. Tendencja do wzrostu zerowego (stagnacji sekularnej) jest wspólna dla teorii Ricardo i Smitha 2. Inne są u nich przyczyny stagnacji sekularnej Smith: absolutna ograniczoność zasobów naturalnych (naturalna granica/bariera wzrostu) oraz wzrost płac wywołany stabilizacją liczby ludności i rosnącą konkurencją o pracę) Ricardo: PMP (rolnictwo i przemysł wydobywczy) wzrost cen i płac 16

TEORIA WZROSTU GOSPODARCZEGO RICARDO Ocena teorii wzrostu Ricardo, wnioski i porównania 3. Ricardo: stan stacjonarny może być osiągnięty przy różnym poziomie dobrobytu (zależnie od dynamiki wzrostu płac) Wg D. Ricardo poziom utrzymania (w*(t)) to nie wielkość określona wyłącznie biologicznie, ale również zjawisko socjo-kulturowe, zdeterminowane nie tylko kosztami reprodukcji pracy, ale także koniecznością zaspakajania potrzeb wynikających z rozwoju kulturowego, czy cywilizacyjnego. W konsekwencji, dwa kraje, które osiągnęły już stan stacjonarny mogą różnić się w zakresie wysokości w*(t). Kraj, w którym w*(t) jest wyższe, przy tej samej wielkości akumulacji niż w kraju porównywalnym, osiągnie prędzej stan stacjonarny i to przy mniejszej wielkości populacji. Taki stan stacjonarny jest oceniany jako społecznie (politycznie) bardziej pożądany przez D. Ricardo, gdyż oznacza wyższy poziom dobrobytu 17

TEORIA WZROSTU GOSPODARCZEGO RICARDO Ocena teorii wzrostu Ricardo, wnioski i porównania 3. Przyczyny braku „zgodności zewnętrznej” teorii Ricardo Postęp techniczny w rolnictwie (osłabiający negatywne skutki PMP) Zmiany w strukturze konsumpcji robotników (malejący udział żywności (wolniejszy wzrost płac naturalnych nawet w warunkach działania PMP) 5. Współczesne koncepcje wzrostu zerowego (charakter postulatywno-normatywny w odróżnieniu od pozytywnego charakteru teorii Ricardo) 6. Prawo (tendencja) malejącej stopy zysku (jednostkowego wynagrodzenia kapitału) a udział zysków w dochodzie społecznym w świetle neoklasycznej teorii produkcji i podziału 18

WZROST GOSPODARCZY A DYNAMIKA LUDNOŚCI W UJĘCIU RICARDO I T. MALTHUSA v v v Dynamika ludności jest kluczowa w teorii wzrostu/rozwoju EC Prawo płacy Ricardo jest ekonomicznym odpowiednikiem prawa wzrostu ludności Malthusa (R. Malthus, Essay on the Principle of Population, 1798): wzrost ludności jest reakcją na wzrost plac powyżej kosztów utrzymania robotników (rise of wages above subsistence) Prawo to mogło mieć pewne uzasadnienie w czasach I Rewolucji Przemysłowej, ale jest mało prawdopodobne, aby w długim okresie taka czysto biologiczno-demograficzna bariera wzrostu populacji i podaży pracy (Smith, Ricardo) była rzeczywistą barierą dla wzrostu akumulacji i produkcji, powodowała sekularną stagnację („pesymizm wzrostowy” klasyków ekonomii skutkował poglądem o ekonomii jako „ponurej (dismal) nauce” (poł. XIX w. , Thomas Carlyle, szkocki pisarz i filozof) 19

WZROST GOSPODARCZY A DYNAMIKA LUDNOŚCI W UJĘCIU RICARDO I T. MALTHUSA 1. 2. 3. Nawet gdyby wzrost populacji istotnie reagował na wzrost płac, to nie musi się to przekładać w istotny sposób na wzrost podaży pracy, zwłaszcza w krótkim czy średnim okresie (wzrost płac może zmniejszać chęć do podejmowania pracy, czy ograniczania jej oferowanej ilości przez już pracujących) Akumulacja kapitału może też skutkować (wiek XIX był z tego punktu widzenia klastycznym okresem) powstawaniem tzw. rezerwowej armii pracy (K. Marx) wskutek ograniczania wzrostu zatrudnienia przez mechanizację/automatyzację pracy i zmian strukturalnych, czyli że sam proces akumulacji tworzy mechanizm przeciwdziałania wzrostowi plac Wysokie płace mogą skutkować eksportem kapitału (inwestycje zagraniczne) i/lub przyśpieszać pracooszczędny postęp techniczny 20