ODRIVI TURIZAM IX nedelja predavanje Turizam u zatienim

ODRŽIVI TURIZAM IX nedelja predavanje Turizam u zaštićenim područjima

Istorija • Američki kongres je 1. marta 1872. god. proglasio „Jelouston“ • 1874. zaštićena je Obedska bara u Sremu. Taj čin je obezbedio bari prestižnu odrednicu jednog od najstarijih zaštićenih područja u svetu. • Ideja o zaštiti prirodnih dobara i njena primena prilično se širila tokom XX veka i dosegla svoj vrh tokom sedamdesetih godina. Opadanje tokom osamdesetih godina odraz je saznanja da nerazvijene zemlje nisu u stanju da ispoštuju principe zaštite i podnesu njenu obavezu.

U svetu • U svetu je 2003. bilo 102 zaštićena prirodna dobra, koja su pokrivala površinu 18, 8 miliona km 2 (12, 65% od ukupnog Zemljinog kopna). • kopnena zaštićena područja zauzimaju površinu od 17, 1 miliona km 2 (11, 5 % od ukupne površine kopna) • Od ukupnog broja zaštićenih područja više od pola, preciznije, 68. 066 moguće je prepoznati na osnovu kategorizacije koju je formirao IUCN. • kao problem pojavljuje se mala površina zaštićenih područja marinskog tipa. Svega 1, 64 miliona ili 8, 7% od ukupne površine pripada ovom tipu zaštićenih prirodnih dobara (Chape i drugi, 2003).

Vrste ZPD IUCN, Međunarodna unija za zaštitu prirode (International Union for Conservation of Nature) Kategorija I Strogi prirodni rezervat/Područje Kategorija Ia Strogi rezervat prirode Kategorija Ib Područje divljine Kategorija II Nacionalni park Kategorija III Spomenik prirode Kategorija IV Područje upravljanja staništem ili vrstama Kategorija V Zaštićeni predeo ili marinski predeo Kategorija VI Zaštita područja za upravljanje resursima

Organizacija zaštićenih prostora Formiranje i veličina zaštićenih prirodnih dobara zavise od brojnih pitanja, a ključna su: • • • raspored naseljenih mesta, prirodni potencijali, politička podrška razvijena svest građana. Površinski najveća zaštićena područja nalaze se u regijama koje imaju malu naseljenost i mali obim privrednog razvoja (poljoprivreda, šumarstvo, urbanistički razvoj i slično).

Razlozi zbog kojih se upravlja ZPD (1) naučna istraživanja, (2) zaštita živog sveta, (3) očuvanje specijeske i genetičke raznovrsnosti, (4) obezbeđivanje usluga u životnoj sredini, (5) zaštita specifičnih prirodnih i kulturnih oblika, (6) turizam i rekreacija, (7) obrazovanje, (8) usaglašeno korišćenje resursa iz prirodnih ekosistema, (9) očuvanje kulturnih i tradicionalnih karakteristika.

Ciljevi upravljanja Naučna istraživanja Zaštita živog sveta Očuvanje specijske i genetičke raznovrsnosti Obezbeđivanje usluga u ž s Zaštita specifičnih prirodnih i kulturnih oblika Turizam i rekreacija Obrazovanje Usaglašeno korišćenje resursa iz prirodnih ekosistema Očuvanje kulturnih i tradicionalnih karakteristika Ia Ib II IV V VI 1 3 2 2 3 2 1 2 3 3 - 2 1 2 2 1 1 - 1 1 2 1 - - 2 1 1 - 1 2 3 3 2 1 3 2 3 - 3 3 - 2 2 1 - - - 1 2 broj 1 vrednost koja određuje primarni cilj, broj 2 označava sekundarni cilj, 3 označava moguće primenjivi cilj, dok crta označava neprimenjivost dotičnog cilja

• turizam i rekreacija kao ciljevi upravljanja u zaštićenim prirodnim dobrima. Kao primarni cilj prisutni su u nacionalnim parkovima, spomeniku prirode i zaštićenom predelu i marinskom predelu, dok su kao sekundarni cilj prisutni u području divljine, području upravljanja staništem ili vrstama i zaštiti područja za upravljanje resursima, dok kao cilj nisu prihvatljivi u strogom rezervatu prirode. • Konačno, turizam i rekreacija kao ciljevi upravljanja podrazumevaju primenu koncepta ekološki prihvatljivog turizma, koji neće degradirati prirodne resurse i koji će obezbediti kvalitetan kontakt turista sa iskonskim prirodnim vrednostima.

UNESCO • Konvenciju o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine Generalna konferencija UNESCO-a je usvojila 1972. godine. Osnovni zadatak joj je utvrđivanje kako prirodne, tako i kulturne baštine, odnosno, sastavljanje popisa onih mesta za čiju zaštitu je zainteresovano čitavo čovečanstvo • Prirodne vrednosti na listama Čovek i biosfera i Svetska kulturna i prirodna baština značajan su resurs turističke ponude brojnih država. Sa dobijanjem ovih statusa prirodna dobra nezvanično ali automatski dobijaju poziciju turističke reprezentativnosti, jer na popisima se nalaze neki od turistički najatraktivnijih predela

U Srbiji • Rezervati biosfere i objekti Svetske baštine zauzimaju posebno mesto U Srbiji nalazi za sada jedino Golija. Studenica i Bačko podunavlje. Na UNESCO Listu svetske kulturne baštine iz Srbije su do sada upisani: Stari Ras sa Sopoćanima (1979) – celina koja uključuje manastire Sopoćani i Đurđevi Stupovi, Petrovu crkvu i ostatke tvrđava Ras i Gradina. Manastir Studenica (1986) Srednjovekovni spomenici na Kosovu i Metohiji (2004) – pored manastira Dečani, koji je pojedinačno upisan 2004. godine, listi su 2006. dodati manastiri Pećka patrijaršija i Gračanica, kao i crkva Bogorodica Ljeviška. Gamzigrad – Romulijana, Galerijeva palata (2007) Stećci - na listu Svetske baštine UNESCO je 2016. godine zvanično upisao i stećke iz Srbije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Hrvatske

• • Ø Ø Ø Kod definisanja vrsta zaštićenih prirodnih dobara turizam se spominje u dva navrata – nacionalni park prirode. Kod definisanja zona zaštite ističe se treći stepen kao onaj u kome je moguć razvoj infrastrukture namenjene razvoju ekološkog, ruralnog, zdravstvenog, sportsko-rekreativnog i drugih vidova turizma u skladu sa principima održivog razvoja (Službeni glasnik Republike Srbije, br. 36/2009). Osnovna podela nacionalnih parkova sprovodi se na osnovu funkcije, motiva zaštite i namene zaštićene teritorije. američki tip: u fokusu posetioci evropski tip: u fokusu konzervacija prirode kombinovani tip, realizovan kroz njihovu prostornu organizaciju

Perspektiva • Problem zaštite prirode može se posmatrati i sa stanovišta perspektive turističkog razvoja. S obzirom na sve masovnije uključivanje stanovništa u rekreativni turizam ili ekoturizam, koji traže predele dobro očuvane životne sredine, može se očekivati da ova delatnost u budućnosti pokaže sve veće interesovanje za zaštitu prirode. To je uostalom proces koji je već otpočeo i koji je poznat kao turistička zaštita prirode. Njene principe je posebno važno primenjivati kod prostornog planiranja i turističkog uređenja prostora.

Značaj turizma za zaštićena prirodna dobra • prvenstveno se ispoljava kroz snažne ekonomske prihode koje ova delatnost ostvaruje. Ovde se misli na snažan ekonomski potencijal turizma, koji od naplate turističkih usluga može da pomogne u finansiranju zaštite prirode. To zavisi od tipa i stepena dozvoljenih aktivnosti u tom zaštićenom prirodnom dobru i politike zaštite prirode u državi. • Prihodi od turističkog prometa u objektima zaštićene prirode realizuju se kroz naplatu ulaznica, usluge turističkog vodiča, iznajmljivanje raznovrsne rekreativne opreme, izradu i prodaju suvenira i davanje drugih turističkih i ugostiteljskih usluga.

Turizam u nacionalnim parkovima Korist Šteta Zaštita predela, divljine i ekosistema. Loše vođen menadžment rekreaciju i turizam može preobraziti u opasnost po predele i živi svet, . Obezbeđivanje mesta za rekreaciju. Takođe, od naplate usluga mogu se finansirati zaštita. Davanjem statusa NP skreće se pažnja na njegov prostor. To privlači preveliki broj posetilaca Mogućnost zaposlenja za lokalno stanovništvo i uključivanje u zaštitu Lokalno stanovništvo može biti isključeno iz brojnih aktivnosti na njihovoj tradicionalnoj teritoriji, pa tako i iz zaštite.

Kraljevac • Aktivnosti poput šetnje, kampovanja, biciklizma i jahanja, moraju strogo biti kontrolisane i rezervisane samo za određena područja unutar zaštićenog prirodnog dobra. Ispostavilo se da je to izazov za menadžere zaštićenih prirodnih dobara • Da bi se problemi sa posetiocima i lokalnim stanovništvom na vreme rešili neophodno je da sastavni deo menadžment plana bude i akcioni plan za razvoj turizma. Usaglašavanje ovih planova u velikoj meri pomaže rešavanje pitanja turističkog razvoja i zaštite, pogotovo kod onih zaštićenih prirodnih dobara u čijem je razvoju turizam prioritet (npr. nacionalni parkovi).

Simbiotička veza Turizam <->NP<-> lokalna zajednica Ø veza između turizma i nacionalnih parkova rezultira uticajima na promene u ekosistemima koji su posledica čovekovog delovanja; Ø veza između turizma i lokalnih zajednica utiče na lokalnu dobit i zaradu; Ø veza između nacionalnih parkova i lokalnih zajednica vodi ka partnerskom odnosu u zaštiti i utiče na politiku donošenja odluka, a akcije rezultiraju promenama u predelu (što može biti dodatna prednost ili izazov za menadžment nacionalnih parkova); Ø veza između turizma, parkova i lokalnih zajednica vodi ka raznovrsnim formama razvoja, interesa i povlastica.

Dobitak – dobitak • u kome svi učesnici imaju zajedničku korist. Po ovom scenariju turizam uvećava mogućnosti korišćenja parka. Odlične mogućnosti za turizam otvaraju nove šanse. Lokalne zajednice ostvaruju dobit od nacionalnog parka i ohrabrene su da podrže zaštitu. Turizam unapređuje lokalne zajednice i zato je stav prema turizmu i turistima povoljan

Dobitak – dobitak – gubitak • samo jedan ili dva učesnika imaju dobit i to na štetu trećeg. Po ovom scenariju moguća je realizacija nekoliko različitih situacija. • Turizam realizuje dohodak, ali degradira vrednosti nacionalnog parka. Uprava parka podržava razvoj turizma, ali bez mogućnosti da tako bude i u budućnosti. • Slično, turizam može pozitivno odgovoriti na napore u zaštiti nacionalnog parka, ali uticaj na lokalne zajednice može biti negativan. Posetioci uživaju u resursima nacionalnog parka, ali ne pomažu lokalno stanovništvo. Turizam ostvaruje dobit, ali na štetu nacionalnog parka i lokalnog stanovništva. • Lokalne zajednice nemaju korist od turizma, a turizam ne pomaže proces zaštite ili degradira vrednosti parka

Gubitak – gubitak • kada sva tri velika učesnika deluju negativno. • Po ovom scenariju stanje životne sredine se degradira. • Turisti nemaju satisfakciju, a lokalno stanovništvo nema koristi od turizma i zaštite. • Nacionalni park, kao i turizam nisu sposobni da odgovore na potrebe lokalnih zajednica. • Stanovništvo postaje neprijateljski nastrojeno prema turistima i utiče na dedradiranje prirodnih vrednosti u nacionalnom parku (Nepal, 2000).

Kriterijumi održivosti turizma u NP Principi podrazumevaju nepristrasnost, etiku, korišćenje nosećeg kapaciteta i promociju zaštite Planiranje: dugoročno; proaktivno, odnosno, sa jasno naglašenim aktivnostima u procesu promena Integralno; uključivanje lokalnog stanovništva Menadžment: stepen odgovornosti menadžera, predviđanje ostalih pristupa, spremnost na integrisanje turizma sa ostalim korisnicima prostora. ( interdisciplinaran i kompatibilan)

Vizitorski centri • opremljeni: salom za projekciju filmova i fotografija ekološkog sadržaja o samom zaštićenom prirodnom dobru; • učionicama i laboratorijama za ekološku edukaciju; • izložbenim prostorom za fotografije i eventualno adekvatne eksponate iz zaštićenog prirodnog dobra; • informativnim šalterom, unutar koga se turisti snabdevaju turističkim kartama i propagandnim materijalom • prodajnim štandom, gde je moguće kupiti suvenire, knjige i druge neophodne rekvizite vezane za zaštićeno prirodno dobro

STARA PLANINA ZASAVICA ŠARGAN- MOKRA GOLUBAC

Vlažni ekosistemi • Vlažna područja sa barama, močvarama, vodenim površinama na tresetnim zemljištima, prirodna i veštačka, stalna i povremena, stajaće i tekuće vode, priobalni delovi mora i okeana, ostrva i ljudskim radom stvoreni predeli poput ribnjaka, poljoprivrednih površina (pirinčana polja) i irigacionih sistema. • Konvencija o zaštiti vlažnih staništa od međunarodnog značaja potpisana je 2. februara 1971. godine u iranskom gradu Ramsaru, po kome i nosi ime Ramsarska konvencija

Funkcije obezbeđuju ekonomsku i društvenu korist, kroz snabdevanje vodom, ribolov, poljoprivredu, proizvodnju drvne građe, korišćenje energetskih resursa (treset i biogorivo), korišćenje proizvoda od biljaka i životinja, saobraćaj razvoj turizma. imaju i određenu kulturnu funkciju, jer su u vezi sa istorijskim dešavanjima, lokalnom kulturom, tradicijom i običajima.

„mudro korišćenje“ predstavlja održivu upotrebu za dobrobit ljudi, na način koji je saglasan sa podrškom prirodnom prosperitetu unutar ekosistema. Trenutno korišćenje ne sme dovesti u opasnost mogućnost korišćenja kod dolazećih generacija i u tome je sadržana ideja njihovog održivog korišćenja. Da bi se principi održivog korišćenja realizovali neophodno je: – usvajanje nacionalne politike o vlažnim staništima, (strategije i planovi); – usvajanje razvojnih programa, koji obuhvataju inventarizaciju resursa, monitoring, istraživanje, praksu, obrazovanje i podizanje javne svesti o značaju; – preuzimanje adekvatnih akcija, uključujući menadžment plan, saglasan sa svim aspektima korišćenja prostora.

Turizam u vlažnim staništima • Marinski park Veliki koralni greben u Australiji poseti 1, 6 miliona posetilaca, od čega je 1997. godine ostvareno 540 miliona dolara. • U Nacionalnom parku Bonaire na Holandskim Antilima novcem od ulaznica, u pojedinačnoj vrednosti od deset dolara, finansiraju se troškovi njegovog održavanja. • Malo zaštićeno prirodno dobro marinskog karaktera na Kajman ostrvima privlači 168. 000 posetilaca godišnje, koji potroše ovde 35 miliona dolara. • Florida Kejs zaradi od turizma godišnje 800 miliona dolara.

Aktivnosti • Sportski ribolov na slatkim vodama direktno zavisi od vlažnih staništa. Takođe, postoji procena da polovina ulovljenih morskih riba u SAD zavisi od vlažnih staništa. Prema statističkim podacima u ovoj državi više od 45 miliona ljudi učestvuje u rekreativnom ribolovu. Na ovaj hobi ribolovci godišnje potroše 24 milijarde dolara. • niz drugih turističko-rekreativnih aktivnosti. One su od posebnog značaja za lokalne i nacionalne ekonomije. • Više od 60 miliona ljudi posmatra ptice u migraciji, • 3, 2 miliona učestvuje u lovu na divlje patke i guske u Severnoj i Centralnoj Americi (Kanada, SAD, Meksiko). Zahvaljujući ovim aktivnostima godišnje se zaradi 20 milijardi dolara.

Koraci na nacionalnom nivou 1. imenovati vladin komitet za ekoturizam; 2. izvršiti valorizaciju ekoturističkih potencijala u vlažnim staništima; 3. pripremiti listu prioritetnih područja za koje je potreban turistički menadžment; 4. odlučiti se za tip menadžment planova koje zahteva svaki od utvrđenih lokaliteta; 5. sprovesti studiju izvodljivosti za svaku lokaciju; 6. proceniti ranjivost ptica močvarica na svakom lokalitetu; 7. proceniti potrebna sredstva za menadžment ekoturizma; 8. osnovati lokalne ekoturističke komitete za menadžment; 9. sačiniti ekoturističke menadžment planove; 10. implementirati ekoturističke menadžment planove i ako je potrebno uraditi njihovu reviziju.

Geonasleđe • U sistemu prirodnih vrednosti značajno mesto zauzima i geodiverzitet, koji predstavlja raznovrsnost geoloških i geomorfoloških pojava u prirodi • Geonasleđe predstavlja reprezentativni uzorak geodiverziteta, koji zahteva poseban pristup u postupku valorizacije • U objekte geonasleđa spadaju • geološke, geomorfološke, pedološke i posebne arheološke vrednosti nastale u toku formiranja litosfere, njenog morfološkog uobličavanja i međuzavisnosti prirode i ljudskih kultura, izuzetnog naučnog i kulturnog značaja, kao deo jedinstvenog geonasleđa Evrope

Geoturizam • Prema jednima on predstavlja oblik turizma koji se vezuje za širok spektar geografskih vrednosti, socio-ekonomski i kulturni kontekst destinacije (Stueve i drugi, 2002). • Drugi smatraju da geoturizam ima uži kontekst i da se tiče posete i obilaska posebnih geoloških i geomorfoloških lokaliteta, u cilju rekreacije i učenja o prirodi (Newsome, Dowling, 2006). Prema tom shvatanju, koje se čini objektivnijim, geoturizam se stavlja u tesnu vezu sa geonasleđem. • Đerdapska klisura, Klisura Sokobanjske Moravice, Zasavica, Carska bara, Obedska bara, Ovčarsko-kablarska klisura, Đavolja varoš, Palićko jezero i Ludaško jezero (kao eolska jezera), kao i glacijalni reljef Kopaonika i Šar planine.

• adekvatna prezentacija atrakcija; • otvaranje posebnih tipova smeštajnih kapaciteta (geokonačišta, georesorti); • aktivnosti i interpretacije koje uključuju edukativne rute, pešačke staze, vizitorske centre, brošure i turističku propagandu • planiranje i menadžment koji uključuju zaštitu geodiverziteta, osmišljavanje turističkih lokaliteta i stručan odnos prema posetiocima

Akcioni plan razvoja turizma u ZPD 1. Postavljanje jasnih ciljeva na relaciji zaštita prirode - turizam. 2. Inventarizacija I turistička valorizacija 3. kreira se imidž na kome se bazira turizam zaštićenog prirodnog dobra. U marketingu on je poznat kao jedinstvena prodajna karakteristika (unique selling point), 4. Procena nosećeg kapaciteta i zoniranje turizma, u skladu sa zaštitom prirodnog dobra, kao i postavljanje standarda kojih se moraju pridržavati svi učesnici u turizmu 5. Pregled i analiza turističkog tržišta, koja podrazumeva i analizu potreba i očekivanja potrošača, odnosno, potencijalnih turista (SWOT)

6. Kreiranje pravilnika o turističkim aktivnostima koje su dozvoljene, odnosno, kompatibilne sa zaštitom 7. Razvijanje i predlaganje novih turističkih proizvoda 8. Sagledavanje i projekcija procene uticaja na okolinu svih realizovanih aktivnosti, posebno turističkih proizvoda 9. Predlaganje programa za lokalni saobraćaj 10. Izvođenje strategije promocije koja bi imala za cilj afirmaciju zaštićenih prirodnih dobara. 11. Postavljanje programa monitoringa turističke „upotrebe“ zaštićenih prirodnih dobara, koji će pomoći kontrolu zadatih kriterijuma turističkog razvoja - To bi uključivalo i mere za kontrolu kretanja turista i njihovog ponašanja, na osnovu čega bi se mogao formirati noseći kapacitet.

12. Procenjivanje i podmirivanje svih potreba koje su neophodne kako bi se realizovale zadate ideje turističkog razvoja. Pod ovim se podrazumeva niz najrazličitijih potreba. U prvom redu ovde spadaju finansijske, tehničke i kadrovske potrebe 13. Implementacija plana će pokazati koliko je njegova zamisao bila realna akcioni plan bi trebalo da doprinese popularizaciji zaštite prirode i ekoturizma. Tako direktno pomaže informisanost turista, ali i lokalnog stanovništva o bitnim ekološkim normama. Kao takav akcioni plan može postati jedan od bitnih momenata zaštite prirode i njenog održivog korišćenja.

PITANJA I ODGOVORI