Koyun ve Keide reme Hayvansal retimde kazan ve

Koyun ve Keçide Üreme Ø Hayvansal üretimde kazanç ve sürdürülebilirlik önemlidir. Ø Üremeye hayvancılıkta verim ve sürdürülebilirlikte temel konudur. Ø Bir damızlık hayvandan üretimde kullanıldığı süre içerisinde elde edilen verim hayvana bağlı bazı faktörlere ve hayvana sağlanan çevre şartlarına göre değişmektedir. Ø Eşeysel olgunluk ya da ergenlik çağı: Ø Bireyin kendine benzer bir canlı meydana getirebilmesi için gerekli olan gamet hücrelerini (yumurta veya sperm) üretmeye başlaması durumuna eşeysel olgunluk veya ergenlik hali diyoruz. Ø Genel bir kaide olarak ergin canlı ağırlıklarının %40 -60’ına ulaşan bireyler eşeysel olgunluk veya ergenlik çağına ulaşırlar Ø Eşeysel olgunluk, Ø Bireyin dahil olduğu ırka, Yaşa Canlı ağırlığa, Ø Mevsime, Gün uzunluğuna Ø Bakım beslemeye bağlı olarak değişebilmektedir.

Koyun ve Keçide Üreme Ø Irk, hayvanların hızlı veya geç gelişmeleri üzerinde etkili olan bir faktördür. Ø Bazı ırklar genetik olarak erken gelişme ve uzun çiftleşme süresine sahiptir. Bu tip ırklarda yavrular genellikle bir yaşları içinde ergenliğe ulaşırlar. Buna eşeysel erkencilik veya erken gelişme özelliği denir. Ø Eşeysel erkencilik, ilk yaş içerisinde, eşeysel ergenliğe ulaşan dişilerin yüzdesi, ilk yaş içerisinde döllenen dişilerin yüzdesi veya kızgınlığın gözlemlendiği ortalama yaş olarak tanımlanmaktadır. Ø Dişi kuzular ergen canlı ağırlığa sonbaharda erişirlerse kızgınlık gösterirler. Ø Toklularda çiftleşme mevsimi süresi kısadır. Ø Mevsim dışında ergin canlı ağırlığa ulaşsalar bile kızgınlık göstermezler. Ø ilk defa damızlıkta kullanılacak genç hayvanların gelişmelerinde, yaşam boyu verimliliklerinde ve konstitüsyonlarında önemli bir gerilemeye neden olmadan üremede kullanılabilecekleri en erken yaş Damızlıkta kullanılma yaşı olarak ifade edilmektedir. Bu da bireylerin ergin canlı yaş ağırlıklarının %70 -75’ine karşılık gelmektedir.

Koyun ve Keçide Üreme Ø Koyunlarda erkenci ırklar 7 -8 ay; kültür ırkı keçilerde 8 -9 aylık yaşta, geç gelişen koyun ırklarında 16 -20; keçide 15 -18 aylık yaşlarında damızlık olarak kullanılabilirler. Ø Çiftleşme mevsimi: Ø Hem koyunlar hem de keçiler mevsime bağlı kızgınlık gösteren poliöstrik hayvanlardır. Ø Çiftleşme Kuzey ve Güney yarım kürede günlerin kısalmaya başladığı sonbahar aylarında gerçekleşir. Ø Ekvator bölgesinde çiftleşme tüm yıla yayılmıştır. Ancak oğlaklama veya kuzulama muson yağmurlarından sonraya gelecek şekilde planlanır. Ø Kızgınlık; dişi hayvanlarda belirli fizyolojik ve psikjolojik belirtilerle ortaya çıkan ve erkeğin çiftleşme olarak kabul edildiği durumdur. Ø kızgınlıkta, vulva genişlemesi, Ø vulva iç zarının kabarması ve kızarması, Ø Serviksten gelen koyu kıvamlı bir akıntı Ø Saydam ya da dumanlı bir akıntı koyunun kızgınlık süresinin ilk yarısında olduğunu, yapışkan krem renkli akıntı ise kızgınlık sonuna ya da ovulasyona yaklaşıldığını göstermektedir.

Koyun ve Keçide Üreme Ø Koyunlarda kızgınlık belirtileri inek ve keçide olduğu kadar belirgin değildir. Ø Kızgın koyun koç arayabilir, en önemli belirti koçtan kaçmaması ve koçun aşımına izin vermesidir. Ø Keçilerde ise vulva ve vajinada gözlemlenen belirtiler yanında, meleme, sık işeme, diğer keçilerin üzerine atlama, teke arama, tekeden kaçmama, alışılmışın dışında aşağı, yukarı sık kuyruk hareketlerdir. Ø Sakin kızgınlık hem koyunda hem de keçide görülebilir. Sakin kızgınlık, kızgınlık davranışlarının gösterilmediği, ancak yumurtlamanın var olduğu fizyolojik ve histolojik bir döngü olayıdır. Ø Kızgınlık süresi, Ø Koyunlarda kızgınlık süresi 30 -36 saat, birkaç saatten 3 -4 güne kadar değişebilir. Ø Keçilerde kızgınlık süresi 24 -48 saattir. Ankara keçilerinde 22 saat ØKızgınlık süresi; ırk, yaş, çiftleşme mevsimi aşamaları ve uyarıcı koç teke varlığına bağlı olarak değişir. ØOvulasyon; koyunlarda ve keçilerde kızgınlığın sonlarına doğru (24 -30 / 30 -36 saatlerde) gerçekleşir. ØYumurtanın yaşam süresi 10 -15 saat, koç sperm hücrelerinin koyun üreme organındaki yaşam süresi 30 saattir. ØKeçide yumurtanın fertil ömrü 12 -14 saat, sperm hücrelerinin fertil ömrü de 24 -48 saattir.

Koyun ve Keçide Üreme Ø Kızgınlık döngüsü; hayvan gebe kalmadığı sürece kızgınlıkların düzenli aralıklarla tekrarlanmasına kızgınlık döngüsü denir. Ø Kızgınlık döngüsü uzunluğu birbirini takibeden iki kızgınlığın başlangıçları arasındaki süredir. Ø Kızgınlık döngüsü uzunluğu, Ø Ø Yaş, Irk Çiftleşme mevsimi dönemi Besleme faktörlerine göre değişir. Ø Keçilerde kızgınlık döngüsü uzunluğu 18 -22 gün ortalama 21 gün olarak kabul edilir. Ankara keçilerinde kızgınlık döngüsü uzunluğu 4 -72 gün arasında değişir. Ortalama 20. 2 gündür. Ø Koyunlarda normal kızgınlık döngüsü 17 gündür. Çiftleşme mevsimi ortasında en kısa, mevsim sonlarına doğru uzamaktadır. Ø Çoklu döngüler mevsim başında ve sonunda daha sık rastlanır.

Koyun ve Keçide Üreme Ø Koyunlarda döngüler; ØTekli döngüler: döngü uzunluğu 26 gün ve daha kısa olan döngülerdir. Ø Kısa döngüler: döngü uzunluğu 14 günden daha azdır Ø Uzun döngüler: döngü uzunluğu 20 -26 gündür ØÇoklu döngüler: uzunlukları 26 günden daha uzun olan döngülerdir. ØÇiftli döngüler: 27 -37 ØÜçlü döngüler: 38 -57 ØDörtlü döngüler: 58 günden fazla olan döngülerdir. Anöstrus mevsimi içinde değerlendirilir. ØDöngüler foliküler (2 -3 gün) ve lüteal evre (14 -15 gün) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. ØBir döngüde meydana gelen graf folikülü sayısı ırka, hayvanın yaşına ve beslemeye göre değişmektedir. ØKoyunda bir döngüde 1 -4 adet graf folikül oluşur.

Koyun ve Keçide Üreme Ø Hormonal mekanizma; Øİç ve dış uyarılarla merkezi sinir sisteminden hipoltalamusa iletilen bilgiler değerlendiriliyor. ØLeptin, ışık, koç/teke uyarısı, kisspeptin ØGn. RH salınımı ve hipofiz uyarılıyor. Ø FSH, LH ØÖstrojen ØNegatif geri bildirim FSH azalır, LH yükselir. ØOvulasyon ØProgesteron, prolaktin ØKorpus lüteum Øİnterferon tau Ø PGF 2 a ØKorpus lüteum yıkımı ØProgesteron engeli ortadan kalkıyor ØFSH ve LH yeniden salgılanıyor

Koyun ve Keçide Üreme Ø Doğumdan sonraki ilk kızgınlık; ØKoyun ve keçide doğumdan sonraki ilk kızgınlık 3 -4 hafta sonra ortaya çıkabilir. ØAnöstrüs mevsiminde eşeysel etkinlik, koyun ve keçiler mevsime bağlı olarak kızgınlık gösteren hayvanlardır. Øİki çiftleşme mevsimi arasında yumurtalıklar ve diğer üreme organı kısımları genellikle dinlenme durumundadır. ØAnöstrüs dönemi Ømevsimsel, Ødoğum sonrası ve Ølaktasyon anöstrüsü olmak üzere üçe ayrılmaktadır. ØÇiftleşme mevsimi, hayvan gebe kalmadığı sürece gösterdiği birbirini izleyen kızgınlık döngülerinin toplamıdır. ØÇiftleşme mevsimini etkileyen faktörler ØGün uzunluğu ØIrk ØBesleme, Øcanlı ağırlık, Øyaş ØSıcaklık ve iklim faktörleri ØDiğer (aşım mevsimi, kuzulama mevsimi, emzirme ve sağım, koç/teke ile birlikte bulundurma)

Koyun ve Keçide Üreme Ø Doğumdan sonraki ilk kızgınlık; ØKoyun ve keçide doğumdan sonraki ilk kızgınlık 3 -4 hafta sonra ortaya çıkabilir. ØAnöstrüs mevsiminde eşeysel etkinlik, koyun ve keçiler mevsime bağlı olarak kızgınlık gösteren hayvanlardır. Øİki çiftleşme mevsimi arasında yumurtalıklar ve diğer üreme organı kısımları genellikle dinlenme durumundadır. ØAnöstrüs dönemi Ømevsimsel, Ødoğum sonrası ve Ølaktasyon anöstrüsü olmak üzere üçe ayrılmaktadır. ØÇiftleşme mevsimini; ØÇiftleşme mevsimi, hayvan gebe kalmadığı sürece gösterdiği birbirini izleyen kızgınlık döngülerinin toplamıdır.

Koyun ve Keçide Üreme ØÇiftleşme mevsimini etkileyen faktörler ØGün uzunluğu; ØKısalan günlerde çiftleşme ØGiderek uzayan günler anöstrus dönemi ØEkvatorda yıl boyu ØIrklar arası ayrım var. Fin 215 -230, dorset horn 223 gün, Romanow 150 -190 gün ØYerli ırklar Dağlıç 146, 3, Sakız 116. 3, Türkgeldi kıvırcığı 248. 4 gün bir çiftleşme mevsimi uzunluğuna sahiptir.

Koyun ve Keçide Üreme Ø Besleme, ØÇiftleşme mevsimi başı, gebeliğin son dönemi ve doğum sonrası belseme yavru verimi için önemlidir Ø canlı ağırlık, ØCanlı ağırlığa bağlı olarak eşeysel etkinlikte artış gözlenmektedir. İlk kızgınlıkta yanı eşeysel olgunlukta canlı ağırlık önemli bir faktör Ø Yaş, anaç kuzular ve oğlaklar daha kısa çiftleşme mevsimi uzunluğuna sahip, düzensiz döngü gösteriyorlar. İlk yaşta bir batındaki yavru sayısı düşük, 4 -5 yaş en yüksek yavru verimi elde ediliyor. Ø Sıcaklık ve iklim faktörleri ØGebelik oranı çevre sıcaklığı arasında ilişki söz konusu Ø Diğer (aşım mevsimi, kuzulama mevsimi, emzirme ve sağım, koç/teke ile birlikte bulundurma).

Koyun ve Keçide Üreme ØÇiftleştirme; ØEğer elde kontrollü çiftleştirme yapılıyor ise yüksek gebelik için kızgınlığın sonuna doğru çiftleştirmenin yapılması gerekir. Çünkü; Ø Ovulasyon kızgınlığın son yarısında gerçekleşmektedir. Økoyunda yumurtanın yaşam süresi 10 -15 saat ØKeçide yumurtanın yaşam süresi 12 -14 saat ØKoçta sperm hücrelerinin fertil ömrü 30 saat ØKeçide sperm hücrelerinin fertil ömrü 24 -48 saat ØElde aşımın yapılmadığı veya çiftleştirmenin kontrol edilemediği sürülerde kızgınlıkların tespiti yapılamamaktadır. ØKontrollü çiftleştirmenin yapıldığı sürülerde gebelik oranını yükseltmek için;

Koyun ve Keçide Üreme ØKontrollü çiftleştirmenin yapıldığı sürülerde gebelik oranını yükseltmek için; Ø 1 - Koç/teke katımından 3 -4 hafta önce başlayarak aşım sırasında enerji düzeyi yüksek bir besleme (Flushing) uygulanmalıdır. Ø 2 - Aşımdan 1 -2 hafta önce sürüdeki bütün koyun/keçiler kuruya çıkarılmalıdır. Ø 3 - Koç/teke katımına geçişte koyunlar/keçiler arasına aşım mevsiminden 1 -2 hafta önce uyarıcı koç/teke salınmalıdır. Ø 4 - Katım sırasında kızgınlığı saptamak için koyunlar arasına yeterince arama koçu/tekesi bırakılmalıdır. Bu sayı, bir arama koçuna/tekesine 10 -15 koyun/keçi düşecek miktarda olabilir. Ø 5 - Aramada kullanılan erkeklerin aşım istekleri yeterli olmalıdır. Ø 6 - Koç/teke katımı, genellikle yaz ortası ile sonbahar başlarında olduğundan ısının olumsuz etkisinden kaçınmak için, katım sabah ve akşam serinliğinde yapılmalıdır.

Koyun ve Keçide Üreme ØKontrollü çiftleştirmenin yapıldığı sürülerde gebelik oranını yükseltmek için; Ø 7 - Erkelerden kaynaklanacak kısırlık oranını azaltmak için bir erkeğe düşecek dişi sayısı erkek damızlığın yaşına ve koç/teke katım yöntemine göre belirlenmelidir. Ø 8 - Elde fazla sayıda koç/teke var ise çift aşım yapılabilir. Ø 9 - Genel olarak bir yıl kısır kalan koyun/keçi ikinci yıl aşımda kullanılmamalı, sürüden çıkartılmalıdır. Ø 10 - Aşım, çiftleşme mevsiminin başlangıcında görülen kızgınlık yerine onu izleyen ikinci kızgınlıkta yaptırılması da öğütlenebilir. Ø 11 - Akrabalı yetiştirmeden kaçınılmalıdır.

Koyun ve Keçide Üreme ØGebelik; ØYumurta hücresinin döllenmesi, embriyonun implantasyonu ve fötüsün gelişip doğuma kadar geçen süre gebelik süresi olarak adlandırılır. ØGebelik süresi; ırka, yaşa, doğacak yavrunun doğum tipi ve eşeyi ile kuzulama/oğlaklama mevsime göre değişir. ØKoyunda gebelik ortalama 150 gün'dür. Bu 142 -154 gün arasında değişebilir. ØKeçilerde gebelik süresi 144 -157 gün arasındadır. Ortalama 150 gün olarak bilinir. ØErken gelişen ve döl verimi yüksek ırklar geç gelişen ırklara göre daha kısa gebelik süresine sahiptirler.

ØGebelik; Koyun ve Keçide Üreme ØYaşlı koyunlar/keçiler gençlere oranla yavrularını 1 -2 gün daha fazla taşırlar. İkizler, tekizlere oranla 1 gün daha erken, erkekler ise daha geç doğarlar. İlkbahar doğumları da sonbahara göre daha geç olur. ØGebelik süresi üzerine kalıtsal etmenler önemli rol oynar. Bu olgu ırklar arasındaki ayrımda gözlenir. ØAşımdan sonra koyunların/keçilerin gebe kalıp kalmadığı, 1617 gün, 18 -21 sonra aralarına konan koçu/tekeyi kabul ya da red etmesiyle anlaşılır. ØBu pratik yöntemin dışında radyografik, rektal palpasyon ya da radioimmunose gibi yöntemlerin yardımıyla gebelik denetimleri yapılabilir.

Koyun ve Keçide Üreme ØKuzulama/ oğlaklama Ø Doğumun yaklaşması ile özellikle östrojen ve progesteronun etkisiyle süt bezleri büyür, vulva dudakları önemli bir görünüm kazanır ve giderek uterus kontraksiyonları kendini gösterir. Ø doğum üç aşamada gerçekleşir; ØHazırlık aşaması (2 -6 saat) ØYavrunun dışarı çıkarılması 0. 5 -2 saat) ØPlasentanın atılması (0. 5 -8 saat)

Koyun ve Keçide Üreme ØKuzulama/ oğlaklama Ø uterus kontraksiyonları ve yavrunun serviks kanalına doğru hareketi ve baskısı ile serviks uteri açılır ve doğum kanalı dölüt kesesinin gelmesi ile genişler. Daha sonra kesenin (korio allantois) patlamasıyla içindeki sıvı doğum kanalına akar, kayganlık sağlar. ØDoğum ya da kuzulama hızlı olur, (30 -40 ile 2 saat) dakika sürer. Çoğuz doğumlarda ilk doğan yavru ile sonraki arasında 0. 5 saat süren bir ara vardır. Bununla birlikte doğumlar arasında süre birkaç dakika ile 1 saat arasında değişir. Kuzuların/oğlakların % 70'i öngeliş, % 30'u ise arka geliş durumunda doğarlar. ØKuzulamadan (1 -2 saat ile 8 saat) sonra plasenta (son) kendiliğinden düşer. Øinvolusyon süresi genellikle 1 ay sürer.

Koyun ve Keçide Üreme ØLaktasyon ØKoyunun/keçinin meme bezleri iki lobdan oluşur. ØHer meme lobu bir meme başına ve kanalına sahiptir. ØKoyunlarda ve keçilerde iki meme başından daha fazla meme başı bulunabilir, bunlar daha çok normal meme başlarının önündedir. ØKoyunda ve keçide süt bezleri içerisinde 24 saatte geçen kanın miktarı yaklaşık 1200 litreyi bulabilir ØBir litre sütün oluşması için süt bezlerinden 350 -400 litre geçmesi gereklidir. ØSüt tipi ırklarda ise süt verimi 600 -700 kg'ı bulmaktadır.

Koyun ve Keçide Üreme ØLaktasyon ØKoyunlarda ve keçilerde ortalama laktasyon süt verimi ve süresi; Ø ırka, Øbakım-besleme, Ølaktasyon sırasına, Ødoğum mevsimine göre değişmektedir. ØKoyun/keçide laktasyon süresi 140 -150 gün'dür. 3 -5 ay ile sütçü koyun/keçi ırklarında 8 -9 aya çıkabilir, ØTürkiye yerli koyun ırklarında laktasyon süt verimi 70 -80 kg civarındadır. ØDoğu Friz gibi tanınmış kimi süt tipi ırklarda ise süt verimi 600 -700 kg'ı bulmaktadır. ØKıl keçi laktasyon süresi 3 -5 ay ve laktasyon süt verimi 70 -80 kg ØSaanen 8 -9 ay laktasyon süresi ve laktasyon süt verimi 700 -800 kg ØKoyunlarda ve keçilerde süt verimi, genellikle laktasyonun ilk 6 haftalık süresinde doruğa ulaşır ve daha sonra yavaşlar.

Koyun ve Keçide Üreme ØDöl verim kriterleri; Ø yumurtalık etkinliği ve elde edilen yavru sayıları dikkate alınarak bir sınıflandırma yapılmaktadır. ØGenelde koç altı/teke altı koyun/keçi ya da doğuran koyun/keçi başına elde kuzu/oğlak sayısı ile bir koyundan/keçiden damızlık sürecinde elde edilecek kuzu/oğlak sayısıdır. ØDöl verimi, sırasıyla dişinin birim süreç içinde ürettiği yumurta sayısına, gebelik oranına ve embriyo ölümlerine bağlıdır.

Koyun ve Keçide Üreme ØYumurtlama Sonuçlarına Göre Döl Verimi Ölçütleri ØYumurtlama Sayısı (ovulation rate), ØYumurtlama sırasında bir dişiden üretilen yumurta sayısına eşdeğerdir. Çoğunlukla laparoskopi tekniğiyle saptanan bu ölçüt, kızgınlığın 7. gününde yumurtalıklardaki korpus luteumların sayılmasıyla bulunur. ØIrka, bakım-besleme, yaş, mevsim canlı ağırlık gibi etmenlere bağlı olarak değişir. Örneğin yumurtlama sayısı Merinoslarda 1. 2, Fin koyunlarında 3'dür. ØYumurtalık Etkinliği; ØYumurtalık etkinliği (ovarian açtivlty), dişinin birim süreç içinde yumurta üretme düzeyini belirler. Yumurtlama sayısı ve kızgınlık etkinliği süresine göre değişir.

Koyun ve Keçide Üreme Ø Aşım ve Kuzulama Sonuçlarına Göre Döl Verimi Ölçütleri ØGebelik oranı (%) = Gebe (koyun/keçi) / Koç altı koyun- teke altı keçi ØBu ölçüt çiftleştirme zamanı, sayısı ve yöntemiyle bağlantılıdır. ØGebelik oran, (%) olarak saptanan ortalama değerler, bir çiftleştirme dönemi için doğal aşımda % 85 -90, yapay tohumlamada % 60 -65 (taze sperma) ve % 20 -50 (dondurulmuş sperma) düzeyindedir. ØKısırlık oranı (%)= Kısır (koyun/keçi) / Koçaltı koyun- Tekealtı keçi ØDoğal aşımda, % 5 -8 kısırlık oranı normal kabul edilebilir.

Koyun ve Keçide Üreme Ø Aşım ve Kuzulama Sonuçlarına Göre Döl Verimi Ölçütleri ØKuzulama/oğlaklama oranı (%) (Fertility)= Doğuran (koyun/keçi) / Koçaltı koyun-Tekealtı keçi Ø İkizlik oranı (%)= İkiz doğuran koyun-keçi / (Doğuran koyun - keçi) ØKoçaltı koyun başına kuzu sayısı (sürü dölverim değeri, Fecundity)= Doğan kuzu / Koçaltı koyun- Tekealtı keçi, Ø Doğuran koyun-keçi başına kuzu-oğlak sayısı (Litter size)= Doğan kuzuoğlak /Doğuran koyun-keçi ØGebelik üretkenliği (Gestation productivity)= Koça-tekeye verilen 100 koyundan doğumda elde edilen toplam kuzu-oğlak ağırlığı (kg)

Koyun ve Keçide Üreme Ø Aşım ve Kuzulama Sonuçlarına Göre Döl Verimi Ölçütleri ØKuzulama-Oğlaklama oranı, Øİkizlik oranı, ØKoçaltı koyun- tekealtı keçi ve ØDoğuran koyun-keçi başına, kuzu-oğlak sayısı, ØGebelik üretkenliği Ø Bu özellikler Øırk, Øbakım-besleme, Øyaş, Ømevsim, Øcanlı ağırlık gibi etmenlere bağlı olarak değişim gösterir.

Koyun ve Keçide Üreme Ø Büyütme Sonuçlarına Göre Döl Verimi Ölçütleri ØYaşama gücü oranı(%)= Sütten kesilen ya da 3. aydaki kuzu-oğlak / Doğan kuzu -oğlak ØKoçaltı koyun-Tekealtı keçi başına sütten kesilen ya da satılan kuzu-Oğlak (KKSKK-TKSKO)= Sütten kesilen ya da satılan kuzu –Oğlak / Koçaltı koyun, Tekelatı keçi ØDoğuran koyun-keçi başına sütten kesilen ya da satılan kuzu-Oğlak (DKSKKDKSKO)= Sütten kesilen ya da satılan kuzu-Oğlak / Doğuran koyun-keçi ØSürü tamamlama derecesi= Her bir koyunun-keçinin yaşam, boyunca doğurduğu ve aşım çağına ulaşmış kuzu-oğlak sayısı

Koyun ve Keçide Üreme Ø Büyütme Sonuçlarına Göre Döl Verimi Ölçütleri ØToplam üretkenlik (Total productivity)= Laktasyonun 100. gününde koça. Tekeye verilen 100 koyundan-keçiden üretilen toplam kuzu-Oğlak ağırlığı(kg) ØKarkas üretkenliği (Carcass productivity)= Koça-tekeye verilen 100 koyunkeçiden elde edilen kuzu – oğlak karkas ağırlığı (kg) ØBiyolojik verimlilik= Bir üretim yılında birim koyundan-keçiden elde edilen kuzu-oğlak verimi ØBüyütme sonuçlarına göre verilen döl verimi ölçütleri üzerinde ırk, bakımbesleme gibi etmenler etkilidir.

Koç ve Tekede Üreme ØEşeysel Olgunluk ve Damızlık Çağı ØErkek toklu ve erkek çebiçlerde eşeysel olgunluk, dölleme yapacak nitelikte sperma üretimi yapmaları ve eşeysel istek (libido) göstermeleri durumudur. ØEşeysel olgunluk yaşı testis gelişmesi ve testosteron üretimine bağlıdır. Ø Dişilerde olduğu gibi erkeklerde de cinsel olgunluk yaşı Ø Irka ØBeslenme durumuna, ØMevsime ve ØCanlı ağırlığa bağlı olarak değişmektedir. Ø Erkeklerde eşeysel olgunluk 4 -6 ay arasında değişmektedir.

Koç ve Tekede Üreme Ø Testisler doğuma yakın veya doğumda karın boşluğundan testis torbasına inerler. Ø 8 -10 haftalık yaşlarda 10 -12 g testis ağırlığı, 15 -20 haftada 30 gram ulaşır ve bu dönemde primer spermatozit üretimi başlar. Ø 3. 5 -6 Aylık olduklarında testisler ( 65 g) dölleme yapabilecek nitelikte sperm üretimine başlamaktadır. Ø Eşeysel olgunluk ergin yaş canlı ağırlığının %40 -60’ına kazanıldığında gerçekleşmektedir. Ø Damızlıkta kullanılma yaşı ise ergin canlı ağırlığın %70 -75’i kazanıldığında gerçekleşir.

Koç ve Tekede Üreme Øİlk damızlıkta kullanma yaşı erken gelişen ırklar için 7 -8 Ay Ø Geç gelişenlerde ise 16 -20 ay Ø Aşım mevsiminde sperma verimi çok yüksek, Ø Tekede sperma verimi 0. 5 -1. 0 ml ve 1. 5 -5. 0 milyar/ml Ø Bir ejekulattaki spermatozoon sayısı 0. 75 milyar-5. 0 milyar Ø Bir tohumlama dozu 0. 2 ml ve 100 -150 milyon spermatozoon olmalıdır. Ø Koçta 0. 8 -1. 2 ml, 2. 0 -3. 0 milyar/ml. Ø Bir ejekulattaki spermatozoon sayısı 1. 6 milyar-3. 6 milyardır. Ø Bir tohumlama dozu ise 0. 2 ml ve 120 -400 milyon spermatozoon olmalıdır. ØSperm hücrelerinin fertil ömrü 30 -48 saat kadardır. ØÇiftleşme mevsimi dışında Koç ve teke spermalarının kalite ve kantitesinde azalmalar meydana gelmektedir.

Koç ve Tekede Üreme ØEşeysel Davranışlar Ø Koç ve Tekenin eşeysel davranışları benzerdir. ØEşey davranış kur yapma ve aşım (çiftleşme) olarak ayırt edilebilir. Ø Kızgın koyun ve keçiler feromon salgılar. ØFlehmen davranışı gösterirler. Ø Koç ve teke dişi hayvanın karın bölgesine ön ayağı ile vurur. Ø Kendilerine özgü mırıltılı sesler çıkarırlar. Ø Eşeysel davranışlarda koçlarda ırklara özgü davranışlar söz konusudur. Ø Eşey davranışlarda, Øırk, Øyaş, Ømevsim, Øbaşatlık gibi faktörler rol oynamaktadır

Koç ve Tekede Üreme ØTekede Eşeysel Davranışlar Ø Tekeler kur davranışları ve aşım davranışları gösterirler. Ø Kur davranışları olarak, Økoku salma, Øfiziksel gösteri, Økendi kıl örtüsü üzerine idrar yapma ve yayma, Økoklama, Øçiftleşme için sırnaşma (sarma, sarkma, itikleme, dürtme), Øses çıkarma, uyarma, Ødişi genital organını koklama, yalama, Øflehmen davranışı, Øejekulasyonsuz atlama.

Koç ve Tekede Üreme ØTekede Eşeysel Davranışlar ØÇiftleşme aşım davranışları: Ø Kur davranışlarını takibeder. ØEşeysel isteklilik kriterleri kur davranışlarına göre daha objektif olarak belirlenebilir. Ø Eşeysel isteklilik kriterleri ØBiniş sayısı, ØBiniş süresi, Ø Ejekülasyon süresi Ø iki ejekülasyon arası süre Ø ejekülasyon sayısı ve çiftleşme etkinliği gibi kriterlerdir. ØBiniş sayıları yaş, mevsim ve ırka göre değişmektedir.

Koç ve Tekede Üreme ØKoç ve Tekelerde Döl Verim Kriterleri Ø Eşeysel Olgunluk Ø 1. Eşeysel olgunluk Yaşı (gün): erkek Toklu ve erkek çebiçlerin aşım isteği gösterdikleri ve sperma üretimini gerçekleştirdikleri yaştır. Ø 2. Eşeysel olgunluk ağırlığı (kg): Erkek toklu ve erkek çebiçlerin eşeysel olgunluğa ulaştıklarındaki canlı ağırlıklarıdır. Ø 2. Testis özellikleri Ø 1. Testis çapı: Bir çift testisin en geniş yerinden metal kumpasla alınan ölçü (mm) Ø 2. Testis uzunluğu: skrotumun en alt kısmındaki testis noktasından skrotumun üst kısmında incelmeye başladığı creamaster kasına kadarki olan uzunluktur. (CM) Ø 3. Testis hacmi: ortalama testis uzunluğu (cm) x Ortalama testis çapı (cm 2) Ø 4. Skrotum hacmi (cm 3): Skrotumun inguinal bölgeyle birleştiği yer bağlanarak bir hacim ölçere daldırılır. Taşan su skrotum hacmi olarak alınır.

Koç ve Tekede Üreme ØKoç ve Tekelerde Döl Verim Kriterleri Ø 3. Sperma özellikleri Ø 1. Sperma hacmi: Bir ejekülasyonda üretilen semen miktarı (cm 3) Ø 2. Sperma yoğunluğu ya da sayısı: Bir ejekülasyonda bulunan sperma sayısı. Ø 3. Sperma motilitesi (%): Bir ejekülat içerisindeki bir yönde güçlü hareket eden spermlerin toplam sperm sayısına oranı. Ø 4. Anormal spermatozoit oranı (%): Bir ejekülasyondaki anormal spermatozoitlerin oranıdır.

Koç ve Tekede Üreme ØKoç ve Tekelerde Döl Verim Kriterleri Ø 4. Eşeysel davranış özellikleri Ø 1. Kur davranışları, Ø Koçta, ØElde çiftleştirmenin gerçekleştirildiği durumlarda, erkek ile dişi bir araya getirildiğinde, ilk ejekülasyonun meydana geldiği ana kadarki sürede belirlenmektedir. ØBu özellikler; Ø koklama, Ø ses çıkarma, Ø flehmen davranışı, Ø sırnaşma, Ø dürtme ve yalamadır davranışlarıdır.

Koç ve Tekede Üreme ØKoç ve Tekelerde Döl Verim Kriterleri Ø 4. Eşeysel davranış özellikleri Ø 1. Kur davranışları, Ø Tekede, ØKoku yayma, fiziksel gösteri, kendi kıl örtüsü üzerine idrar yapma, ilk ejekülasyonun meydana geldiği ana kadarki sürede belirlenmektedir. ØBu özellikler; Ø koklama, Ø ses çıkarma, Ø flehmen davranışı, Ø sırnaşma, Ø dürtme ve yalamadır, ejekülasyonsuz atlama davranışlarıdır.

Koç ve Tekede Üreme ØKoç ve Tekelerde Döl Verim Kriterleri Ø 4. Eşeysel davranış özellikleri Ø 2. Çiftleşme Davranışları: Bu davranışlar dişi ile erkek bir araya geldiğinde çiftleşmeye ait gösterdikleri davranışlardır. ØBunlar; ØBiniş süresi (sn): Kızgın dişinin belirlenip erkeğin üzerine atlayışına kadar geçen süredir. Ø Biniş sayısı (adet/birim zaman): erkeğin ilk 30 dakika içerisinde yapmış olduğu biniş sayısıdır.

Koç ve Tekede Üreme ØKoç ve Tekelerde Döl Verim Kriterleri ØBoşalma (ejekülasyon) süresi (sn): erkekğin kızgın olan dişiyi belirleyip ejekülasyon yapmasına kadar geçen süredir. Ø Birinci boşalma ile ikinci biniş arası geçen süre (sn): erkeğin birinci boşalması ile kızgın dişiyi bulup ikinci binişine kadar geçen süredir. Ø Aşım sayısı: birim zaman içerisinde (ilk yarım saat veya bir saat içinde) erkeğin yaptığı aşım sayısıdır. ØBoşalma (ejekülasyon) sayısı (Adet/birim zaman): erkeğin 30 dakika içerisinde yapmış olduğu boşlama sayısıdır Ø Çiftleşme (Aşım) etkinliği Ø Çiftleşme etkinliği = ejekülasyon sayısı / (Biniş sayısı + Biniş teşebbüsleri)

Koç ve Tekede Üreme ØKoç ve Tekelerin Üreme Özellikleri Özellikler Eşeysel olgunluk Damızlık çağı Erken Geç Eşeysel etkinlik Sperma verimi (ml) Spermatoziot yoğunluğu Koç 6 -7 ay 7 -8 ay 16 -20 ay Her mevsim 0. 8 -1. 2 2 -3 milyar/ml Teke Spermatozoit Fertil ömrü Tohumlama dozu 30 -48 saat 24 -48 saat 120 -400 milyon 100 -150 milyon 4 -6 ay 7 -8 ay 17 -18 Her mevsim 0. 5 -1. 5 1, 5 -5 milyar/ml