ST SIIRLARINDA REME VE REME ETKNL St retiminin

SÜT SIĞIRLARINDA ÜREME VE ÜREME ETKİNLİĞİ

-Süt üretiminin karlılığı düzenli bir döl verimine bağlıdır. -Sürüde bulunan her ineğin düzenli olarak 12 ayda bir buzağı vermesi arzulanır. -Üreme yeteneğinin tamamen yok olduğu durumda (sterilite-kısırlık) hayvanlar döl vermezler. Böyle hayvanlar sürüden uzaklaştırılmalıdır.

Steril (kısır) hayvanlar: -Farklı cinsiyette ikiz eşi olarak doğan dişi buzağılar -Canlı sperma üretemeyen boğalar -Kalıtsal anormallik veya hastalık taşıyan hayvanlar

İnfertilite Üreme etkinliğinin normal olmayışı, yani düşük fertilite (infertilite) durumunda hayvanlar kısır olmamakla birlikte normal bir döl verim yeteneği de göstermezler. Yetiştiricilikte bu hayvanlar daha ciddi ve daha fazla sorun oluştururlar.

Normal bir inek birinci veya ikinci çiftleşmesinde gebe kalmalı, her 11. 5 -12. 5 ayda bir canlı ve sağlıklı buzağı doğurmalıdır. Bu ölçülerden sapma infertiliteyi gösterir.

FİZYOLOJİK DÖNGÜLER

ÜREME ETKİNLİĞİNİN ÖLÇÜTLERİ 1. İlkine doğurma yaşı: Ortalama 24 olmalı 2. Buzağılama aralığı: Ortalama 12 ay olmalı 3. Servis periyodu: Ortalama 60 -90 gün olmalı 4. Gebelik başına aşım sayısı: Ortalama 1. 5 olmalı 5. Dönmeyenlerin oranı

ÜREME ETKİNLİĞİNİN ÖLÇÜTLERİ 6. İlk, ikinci ve üçüncü aşımda gebe kalma oranı: İlk aşımda %60, ikinci aşımda: %80, üçüncü aşımda: %90 olmalı. 7. Bir yıl içinde sürüde buzağılayan ineklerin %’si: Sadece inekler için %90, düvelerde dikkate alınırsa %110 olmalı.

ÜREME ETKİNLİĞİNİN ÖLÇÜTLERİ 8. Bir ineğin bir yıl içinde gebe olarak geçirdiği günlerin sayısı: İnek her yılın yaklaşık 9 ayını gebe olarak geçirmeli. Bu durumda Üreme Etkinliği %100 kabul edilir.

ÜREME ETKİNLİĞİ N= Hayvanın o güne kadar doğurduğu buzağı sayısı A= Hayvanın o andaki yaşı (ay) B= İlkine tohumlama yaşı (ay)

ÜREME FİZYOLOJİSİ -Erkek hayvanlarda üreme sisteminin gelişimi ve fonksiyonları hipofiz bezinin kontrolü altındadır. -FSH ve LH hormonları hipofiz bezinin ön lobundan salgılanır. -Bu hormonlar sperma üretimini ve erkek cinsiyet hormonlarının salınımını kontrol eder.

ÜREME FİZYOLOJİSİ -Süt ırkı erkek hayvanlarda sperma üretimi ve çiftleşme yeteneği kazandıkları çağ, yani pubertas çağı 9 -12 aylık yaşta başlar. -Erkek hayvanlar genellikle 12 aylık yaştan sonra damızlıkta kullanılmaya başlanır.

ÜREME FİZYOLOJİSİ -Dişi hayvanlarda üreme faaliyeti 6 -10 aylık yaşta başlar. Bu dönem pubertas çağı olarak adlandırılır. -Bu dönemden sonra kızgınlık döngüleri ortalama 21 gün aralıklarla tekrarlanır.

DİŞİ HAYVANLARDA ÜREME ÖZELLİKLERİ Özellik Ergenlik yaşı (ay) İki kızgınlık arası süre (gün) Kızgınlık süresi (saat) Kızgınlık bitimine göre ovulasyon zamanı (saat) Gebelik süresi (gün) -Jersey ve Holstein -Esmer Ort. 10 21 18 11 280± 5 278 288 Min. 6 18 10 5 Max. 14 24 24 16

Değişik Sığır Irklarında Gebelik Süreleri Irk Sınırlar Ortalama Aberdeen Angus 273 -282 Ayrshire 277 -278 Jersey 277 -280 Holstein 278 -282 Guernsey 282 -285 Shorthorn 281 -284 Hereford 283 -286 Esmer İsviçre 288 -291 280

Değişik Türlerde Gebelik Süreleri Tür ve Irk Sınırlar Ortalama Sığır Koyun Keçi 270 -285 140 -160 280 151 Manda At Eşek Domuz Köpek Kedi Tavşan 301 -328 301 -370 350 -370 110 -120 60 -70 60 -65 28 -30 315 340 360 116 64 60 29

ÜREME FİZYOLOJİSİ DİŞİ HAYVANIN ÜREME FONKSİYONLARI -Canlı yumurta üretmek -Yumurtayı döllenmenin olacağı kısma ulaştırmak -Döllenme, embriyo gelişimi, implantasyon ve fetüs gelişimi için uygun çevre şartları hazırlamak

ÜREME FİZYOLOJİSİ -Buzağının, gebelik periyodunun sonuna canlı ve sağlıklı olarak ulaşmasını sağlamak -Tüm işlemlere yeniden başlayabilmek için doğum sırasında yıpranmış olan üreme organlarını yeniden normal hale getirmek (İnvolüsyon)

DİŞİDE ÜREME ORGANLARI

ÜREMEDE HORMONLARIN GÖREVİ -FSH: Hipofiz ön lobundan salgılanır. Foliküllerin gelişmesini sağlar. -LH: Hipofiz ön lobundan salgılanır. Folikül zarının yırtılarak yumurta hücresinin serbest kalmasını sağlar (Ovulasyon) -Östrojen: Olgunlaşan foliküllerden salgılanır. Davranışsal kızgınlık belirtilerinin oluşmasını sağlar.

ÜREMEDE HORMONLARIN GÖREVİ -Progesteron: Corpus luteum’dan salgılanır. İki görevi vardır. 1. FSH’yı baskılayarak folikül gelişimini engeller. 2. Uterus ortamını gebeliğe hazırlar.

Sığırlar kızgınlık belirtilerini daha çok geceleri gösterir

TOHUMLAMA -Kızgınlık bitimi ile ovulasyon arasında 5 -16 saat olduğuna göre tohumlama davranışsal kızgınlık belirtilerinin bitimine doğru yapılmalı. -Sabah kızgınlık gösteren öğleden sonra (akşama doğru), öğleden sonra kızgınlık gösterenler ertesi gün sabah tohumlanmalı.

BUZAĞILAMADAN SONRA KIZGINLIK -Bir ineğin buzağılamadan sonra yeniden kızgınlık göstermesi ortalama 6 -10 hafta kadar alabilir. -Bu süre doğumun zor veya kolay olmasına bağlı olarak 4 haftaya kadar inebilir veya 10 haftadan daha uzun olabilir. -Yeniden gebe kalması için 60 -90 gün geçmesi gerekir.

ÇİFTLEŞTİRME SİSTEMLERİ -Doğal aşım 1. Elde çiftleştirme: Yılda 50 -100 ineğe 1 boğa hesaplanır. 2. Serbest çiftleştirme: Yılda 30 -40 ineğe bir boğa hesaplanır. -Yapay tohumlama: Yılda 10000 -20000 inek 1 boğadan alınan sperma ile tohumlanabilir.

YAPAY TOHUMLAMANIN AVANTAJLARI 1. Islah için seleksiyon üstünlüğünü arttırır. 2. Bir boğa ile daha fazla inek tohumlanabilir. Dolayısıyla erkek hayvanlar daha etkin kullanılabilir. 3. Elde boğa bulundurmak gerekmez. 4. Çeşitli boğalardan alınan spermalar kullanılabildiği için akrabalı yetiştirme sorunları görülmez

YAPAY TOHUMLAMANIN AVANTAJLARI 5. Üreme hastalıkları riski en az düzeydedir. 6. Sperma kontrol edildiği için kalitesiz sperma kullanma riski yoktur. 7. İri cüsseli boğaların küçük cüsseli inekleri aşma riski yoktur. 8. Sperma uzun yıllar saklanabilir. 9. Çok uzak mesafelere daha kolay taşınabilir.

YAPAY TOHUMLAMANIN GÜÇLÜKLERİ 1. Kızgınlık tespiti bakıcı tarafından yapılmak zorundadır. 2. Deneyimli teknik eleman gerektirir. 3. Alet ve ekipman bulundurmak gerekir.

YAPAY TOHUMLAMA -Erkek hayvandan alınan sperma önce gözle, sonra mikroskop altında kontrol edilir. -Uygun olan spermalar sulandırılarak hacmi arttırılır. -Payet denilen plastik çubuklara konularak dozlara ayrılır. -Sıvı azot içerisinde -196 o. C’de saklanır.

YAPAY TOHUMLAMA -Tohumlama yapılacağı zaman payet sıvı azottan çıkarılır ve yaklaşık 39 -40 o. C’de ılık su içerisinde bekletilerek çözülmesi sağlanır. -Pistula denilen özel kateter yardımı ile ineğin uterusuna bırakılır.

YAPAY TOHUMLAMAYI ETKİN KILMAK İÇİN 1. Aralıksız yürütülmeli. 2. Yeterli ve deneyimli teknik eleman bulunmalı. 3. Yılın her günü üreticiye hizmet verilmeli. 4. Haberleşme imkanları yeterli olmalı. 5. Kayıt tutulmalı. 6. Kızgınlık kontrolü iyi yapılmalı.

KIZGINLIK SENKRONİZASYONU -Yapay hormonlar kullanılarak sürüde bulunan ineklerin kızgınlıklarının toplulaştırılmasına “kızgınlık senkronizasyonu” denir. -Özel amaçlar ve embriyo transferi için yapılır.

EMBRİYO TRANSFERİ -Bir inekten alınan döllenmiş yumurtanın (embriyo) başka bir ineğe aktarılmasıdır. -Damızlık değeri yüksek olan bir inekten daha etkin yararlanmak amacıyla yapılır. -Uygulaması zor ve özel teknikler gerektirdiği için çok yaygın değildir.

EMBRİYO TRANSFERİNİN YARARLARI 1. Islah programlarında genetik ilerlemeyi arttırır. 2. Üstün genetik değerdeki inekten daha fazla yararlanılır. Bir inekten yılda sadece bir buzağı elde edilirken, bu yöntemle yılda 8 -20 buzağı elde etme şansı vardır. Böylece üstün yetenekli ineklerden daha çok yavru elde etmek mümkündür. 3. Yaşlı ineklerden de yavru almak mümkündür. 4. Embriyo kolaylıkla başka bölge ve ülkelere taşınabilir. Çeşitli sebeplerle canlı hayvan ithalinin yasak olduğu dönemlerde ya da hastalık dolayısıyla yasak konulan ülkelerden embriyo getirmek mümkündür.

EMBRİYO TRANSFERİNİN YARARLARI Embriyo ile hastalık bulaşmaz. Ülkeden ülkeye kolayca ve güvenilir biçimde nakledilebilir. Bir sıvı azot tankı içerisinde yüzlerce embriyoyu ucuz bir şekilde ithal ya da ihraç etmek mümkündür. 5. Hastalık kontrolü daha kolaydır. Taşıyıcı annelerin bulunduğu yerde doğan buzağılar çevresel mikroplara karşı hazırlıklı olarak doğarlar. 6. Şüpheli embriyoların imhası mümkündür. 7. Genetik yapı değiştirilerek yeni tipler elde edilebilir.

EMBRİYO TRANSFERİNİN YARARLARI 8. İsteğe göre erkek ya da dişi buzağı elde edilebilir. 9. Kimse en iyi damızlık ineğini başkasına satmaz. Ancak onların embriyolarını satın almak mümkündür.

EMBRİYO TRANSFERİNİN GÜÇLÜKLERİ - En önemli güçlüğü uygulamanın zorluğu ve laboratuvar ortamı gerektirmesidir. - Gebelik oranı şu anda suni tohumlamaya göre daha düşük, fiyatı ise daha yüksektir. * Bu durum hayvan sahibinin alım gücünü zorlayabilir. - Kurs görmüş, deneyimli kişilerin yapabileceği bir iş olduğundan ülkemizde yaygınlaşması zaman alacaktır.

EMBRİYO TRANSFERİNİN UYGULAMA AŞAMALARI 1. Verici ve alıcıların seçimi 2. Verici ve alıcıların kızgınlık senkronizasyonu 3. Süperovulasyon 4. Tohumlama 5. Embriyoların alınması 6. Alınan embriyoları değerlendirilmesi 7. Embriyonun aktarımı ve implantasyon

• Embriyo transferinde dikkat edilmesi gereken konular • • • Çok iyi sevk ve idare Çok iyi hastalıklarla mücadele programı Çok iyi kızgınlık teşhisi Çok iyi kayıt tutulması Çok iyi besleme programı

Sığırlarda Embriyo Transferi nasıl yapılır?

Donör = Verici anne’lerin hormonlarla çok yumurta üretmesi sağlanır. (superovulasyon)

ü Donörler çok üstün verim özelliklerine sahip süper ineklerdir.

ü Donör yüksek verimi belirlenmiş boğa spermalarıyla tohumlanır.

• Takip eden 5. , 6. veya 7. gün uterus özel sıvılarla yıkanarak Embriyolar alınır. • Buna Flushing metodu denilmektedir. Embriyolar taze olarak kullanılacaksa hemen taşıyıcılara nakledilir veya özel işlemlerle dondurulur.

-Dondurulmuş olarak saklanan embriyolar daha önce hormonlarla 7 günlük gebe durumuna getirilen taşıyıcı ineklere (RECİPİENT) bir kateterle nakledilirler. -Embriyo transferi öncesi taşıyıcı annenin yumurtalıkları muayene edilerek embriyonun uterusun hangi tarafına yerleştirileceğine karar verilir ve o taraf boya kalemi ile işaretlenir.

Alıcı ve Vericilerin Kızgınlık senkronizasyonu Vericilerin Tohumlanması Embriyoların alınması (5. , 6. ve 7. günler) Embriyoların değerlendirilmesi Embriyoların alıcılara aktarılması Dondurarak saklama

• Sıvı azot tankından embriyo çıkartılır ve kaydedilir.

37°C'de çözülür.

Katetere yerleştirilir ve kateter ile uterusun daha önce belirlenen kornusuna nakledilir.

• Embriyo transferi yapılan taşıyıcı anne E. T. harfleri ile işaretlenir.

Normal gebelik süresi sonunda; Taşıyıcı inek genetik olarak kendinin olmayan süper buzağıyı doğurur.

EMBRİYO TRANSFERİ TEKNİĞİNDEKİ GELİŞMELER 1. Flushing metodu 2. Mikrocerrahi yöntemle embriyo çoğaltımı 3. Cinsiyetin denetimi 4. Saklama koşullarındaki gelişmeler.

STERİLİTE VE İNFERTİLİTE NEDENLERİ A- Kalıtsal faktörler B- Bulaşıcı hastalıklar C- Fizyolojik ve fonksiyonel rahatsızlıklar D- Yetersiz veya dengesiz besleme E- Sürü yönetimine ilişkin faktörler

STERİLİTE VE İNFERTİLİTE NEDENLERİ A- Kalıtsal faktörler 1. Akrabalı Yetiştirme 2. Çoğuz doğumlar (Sığırlarda ikiz ve üçüz doğum oranları sırasıyla %2 -4 ve %0. 2’dir)

Çoğuz doğumların Fertilite üzerine etkileri a) Plasentanın geç atılması b) Buzağılama ile ilk kızgınlık arasının uzaması c) Gebe kalma oranında düşme d) Freemartin nedeniyle kısırlık

Genetik nedenlere bağlı erkek anormallikleri a) Testislerin ve diğer üreme organlarının tam olarak gelişmemiş olması b) Testislerden birinin veya ikisinin scrotum’a inmemesi (Cryptorchidism) c) Kusurlu sperma miktarının yüksek oluşu d) Aşım isteksizliği

Diğer bazı kalıtsal kusurlar a) Serviks üzerinin bir zarla kaplı olması (beyaz düve hastalığı) b) Yumurtalıkların normal gelişmemesi c) Kistli yumurtalıklar d) Tek boynuzlu uterus

STERİLİTE VE İNFERTİLİTE NEDENLERİ B- Bulaşıcı hastalıklar 1. Brucellosis 2. Trichomoniasis 3. Vibriosis 4. Leptospirosis 5. Metritis

STERİLİTE VE İNFERTİLİTE NEDENLERİ C- Fizyolojik ve fonksiyonel rahatsızlıklar 1. Kızgınlığın oluşmaması (Anestrus) -Yumurtalık fonksiyonunun sürekli veya geçici olarak olmayışı. -Corpus luteum’un kaybolmayarak sürekli progesteron salgılaması olayıdır.

Anestrus görülme sıklığı; a) Süt sığırlarında et sığırlarına göre daha fazla b) Yüksek verimli ineklerde özellikle maksimum verim döneminde c) Daha çok ikinci veya daha sonraki laktasyonlarda d) Kış aylarında e) Uterus enfeksiyonlarında daha sık görülür. Corpus luteum elle veya hormon uygulamalarıyla yok edilebilirse giderilmesi mümkündür.

2. Sürekli kızgınlık (Nymphomania) -Kızgınlığın sık tekrarlanması veya kızgınlık periyodunun çok uzaması şeklinde görülür. - Yeterince LH hormonu salgılanmaması nedeniyle ovulasyonun gerçekleşememesi ve bunun sonucunda - folikülden sürekli - östrojen salgılanması - nedeniyle kızgınlığın - uzun sürmesidir.

Nymphomania görülme sıklığı; a) Süt sığırlarında et sığırlarına göre daha fazla b) Yüksek verimli ineklerde düşük verimlilere göre daha fazla görülür. Süt sığırlarında görülme sıklığı %5 -10’dur. LH enjeksiyonu ile giderilebilir.

3. Döl tutmadaki başarısızlık Döl tutma başarısı daha çok çevresel faktörlere bağlı olmakla birlikte yumurta veya spermadan kaynaklanan başarısızlıklar da olabilmektedir.

4. Erken embriyonik ölüm -Görülme sıklığı %15 -20’ye kadar çıkabilmektedir. -Hastalıklar, yetersiz besleme, fizyolojik rahatsızlıklar (hormonal mekanizmadaki anormallikler) vs neden olabilmektedir.

5. Plasenta’nın geç atılması -Plasenta normal olarak doğumdan 1 -12 saat sonra atılır. 12 saati geçmesi anormal kabul edilir. -Görülme sıklığı %5 -35 arasında değişebilmektedir.

Plasentanın geç atılmasının nedenleri a) Çoğuz, güç ve erken doğumlar b) Yüksek verimli ineklerde daha çok görülür c) Süt sığırlarında et sığırlarına göre daha fazla d) Soğuk aylarda ılık aylara göre daha fazla Ayrıca; -Uterus kontraksiyonlarının durması -Plasentanın uterus ile olan bağlantısının kolayca çözülmemesi neden olmaktadır.

Atılmakta geciken Plasenta için alınabilecek önlemler a) Buzağılama temiz ve kuru bir yerde yaptırılmalı b) Buzağılamadan sonra anne ile yavru bir arada bulunmalı c) Doğuma yardım etmeden önce anneye yeterli süre tanınmalı d) Plasentanın atılması için ineğe yeterli süre tanınmalı

6. Zor doğum (Dystocia) Zor doğumun nedenleri; a) İneğin cüssesinin küçük olması ve pelvis aralığının dar olması b) Buzağının büyük olması c) Buzağının ters pozisyonda gelmesi

STERİLİTE VE İNFERTİLİTE NEDENLERİ D. Besleme -Yetersiz besleme -Enerji ve protein dengesizliği -Vitaminler (A, D, E) -Mineraller (Özellikle fosfor)

STERİLİTE VE İNFERTİLİTE NEDENLERİ E. Sürü yönetimi -Doğru kayıt tutma -Etkin bir kızgınlık takibi -Tohumlama zamanı -Buzağılamadan sonra tohumlama -Konu uzmanları ile işbirliği

Erken laktasyon döneminde döl tutma oranı üzerine Vücut Kondüsyon Puanı’nın etkisi VKP kaybı Döl tutma oranı (%) 1 birimden az 50 1 -2 birim arası 34 2 birimden çok 21

Laktasyonun çeşitli dönemlerinde önerilen Vücut Kondüsyon Puanları Buzağılama 3. 0 -3. 5 Gebe kalma 2. 5 Geç laktasyon 3. 0 -3. 5 Kuru dönem 3. 0 -3. 5