Histoire de la littrature franaise XVIIeXVIIIe sicles Proza

Histoire de la littérature française XVIIe-XVIIIe siècles Proza filozoficzna dla profanów: Kartezjusza Rozprawa o metodzie 1637

Nouvelle philosophie ou pour une pensée libre • Le Père Mersenne (1588 -1648) ami des philosophes • Pierre Gassendi (1592 -1655) sceptique chrétien • François de La Mothe le Vayer (1588 -1672) • Gabriel Naudé (1600 -1653) Les 3 derniers avec Diodati forment la Tétrade. • Jacques (1586 -1656) et Pierre Dupuy (1582 -1651) érudits fondateurs de l’Academia puteana, terrain de rencontre (salon philosophique – au masculin !)

René Descartes (1596 -1650) Discours de la méthode pour bien conduire sa raison et cher la vérité dans les sciences (+ la Dioptrique, les Météores, la Géométrie) 1637 Méditations sur la philosophie première… 1641 Principes de philosophie 1644 Traité des passions 1649

Les 4 principes de la méthode • • L’évidence = le premier critère La division du problème L’ordre et la progression dans l’examen Le bilan scrupuleux La morale provisoire à la fin (conformisme+ pragmatisme = efficacité)

Deux preuves de l’existence de Dieu • Preuve par la présence en nous de l’idée de parfait (la cause de cette idée en nous = Dieu) • D’autres idées innées viennent de lui, ce qui autorise de fonder le cogito (je pense – donc je suis) et la pensée déductive comme voie d’accès à la vérité • Argument ontologique (connu depuis saint Anselme, XIIe s. ) : complément par observation et expérience

Applications de la méthode • À l’intérieur d’un domaine (morale provisoire ou du néostoïcisme, la physique dont l’optique) • En déterminant le rapport entre les différents domaines (le doute méthodique: la table rase au début, pour dégager la vérité – toute évidente) • La métaphysique • La mécanique (de l’univers => les tourbillons, à la physiologie => la circulation du sang) • L’induction : l’homme les animaux ; le langage = preuve de la faculté de penser

Philosophe = une vocation ? • • • Voyageur solitaire Conquérant Architecte Législateur Celui qui maîtrise le monde par la raison et Pourvoie au bien de l’humanité entière

Descartes # les cartésiens • • • Libertins Non chrétiens, déistes voire athées Leur foi laïcisée La raison = garanti du progrès La révélation proscrite L’historicisme appliqué aux Écritures dont ils contestent la certitude

Le vulgarisateur de Descartes : Bernard Le Bovier de Fontenelle (1657 -1757), secrétaire perpétuel de l’Académie des Sciences • Vie de P. Corneille (1685 -1742), son oncle maternel (probité, droiture naturelle, piété, pureté sur la scène, nobles sentiments, de la vertu « jusque dans l’amour » ) • Entretiens sur la pluralité des mondes (1686); exposé de l’astronomie en 6 soirées, devant une marquise (élève idéale, car belle et spirituelle, mais ignorant tout en sciences); il défend la théorie des tourbillons • L’éloge de Descartes dans la Digression sur les Anciens et les Modernes (1688) : sa méthode omniprésente, une vraie révolution dans le mode de penser

• • • • Conte philosophique au service des nouvelles méthodes de penser Définition du genre : powiastka filozoficzna, to krótkie opowiadanie, wierszem lub prozą, które, odwołując się do nieprawdopodobnej historii, wchodzi w polemikę z panującymi poglądami. Jego luźna struktura (epizody) pozwala na dowolne mnożenie przygód i postaci Ulubione motywy : podróż, miłość, ucieczka Postaci, często definiowane przez jedną cechę, to głosiciele jakiejś idée fixe (Pangloss, mistrz Kandyda: optymizm) Narrator wszechwiedzący, obserwator i komentator zdarzeń, nie stara się budować iluzji; wręcz przeciwnie, podkreśla za pomocą satyrycznych, burleskowych czy ironicznych kontrastów dystans istniejący między opowiadaniem a fabułą, igrając czasem i przestrzenią. Akcja sprowadza się do walki dobra ze złem, za sprawą poszukujących szczęścia bohaterów. Przykłady: a) Wolter Kandyd (1759) b) Sade Niedole cnoty (1787) Burleska – kategoria estetyczna definiowana we Francji jako połączenie stylu wysokiego z niskim, co wywołuje śmiech przez nieprzystawalność, a nawet kontrast elementów. Voltaire, Candide (1759) ou comment procéder : Le Code Noir (1685) et l’épisode du nègre de Surinam (chap. XIX)

Voltaire, Candide (1759) ou comment procéder : Le Code Noir (1685) et l’épisode du nègre de Surinam (chap. XIX) • Do Kandyda (fgt du Code Noir, 1685) : • XXXVIII. L’Eſclave fugitif qui aura été en fuite pendant un mois, à compter du jour que ſon Maître l’aura dénoncé en Juſtice, aura les oreilles coupées & ſera marqué d’une fleur de Lys ſur une épaule, & ſ’il récidive un autre mois, à compter pareillement du jour de la dénonciation, il aura le jarret coupé, & ſera marqué d’une fleur de Lys ſur l’autre épaule, & la troiſième fois, il ſera puni de mort. • art. 38. Niewolnik, który od miesiąca (licząc od zgłoszenia jego ucieczki) pozostaje poza domem, będzie miał obcięte uszy i napiętnowany zostanie na ramieniu, a jeśli dopuści się recydywy w kolejnym miesiącu, licząc znowu od dnia zgłoszenia jego ucieczki, będzie miał nogę obciętą w kolanie a piętno wypalone na drugim ramieniu, zaś przy trzeciej ucieczce karany będzie śmiercią.

Candide, chap. XIX • En approchant de la ville, ils rencontrèrent un nègre étendu par terre, n’ayant plus que la moitié de son habit, c’est-à-dire d’un caleçon de toile bleue ; il manquait à ce pauvre homme la jambe gauche et la main droite. […] • „Quand nous travaillons aux sucreries, et que la meule nous attrape le doigt, on nous coupe la main ; quand nous voulons nous enfuir, on nous coupe la jambe : je me suis trouvé dans les deux cas. C’est à ce prix que vous mangez du sucre en Europe. ”

Kandyd, rozdział 19 • Zbliżając się do miasta, ujrzeli murzyna rozciągniętego na ziemi i odzianego jedynie w niebieskie płócienne gatki; nieborak pozbawiony był lewej nogi i prawej ręki. […] • Dają nam, za całe odzienie, gatki płócienne dwa razy do roku. Kiedy pracujemy w cukrowniach i tryby chwycą nam palec, ucinają nam rękę: kiedy próbujemy uciekać, ucinają nogę: mnie zdarzyło się jedno i drugie. Oto cena, za którą jadacie cukier w Europie. • Tłum. T. Boy-Żeleński, Warszawa 1931

Filozofia przełożona na literaturę • Wyobraźnia i humor (ironia, burleska) intrygują i budują krytyczny dystans • Konfrontacja dwóch skrajnych opinii (współczesne spory, np. optymizm/pesymizm w Kandydzie) drogą ku zdrowemu rozsądkowi (racjonalizm dla każdego) • Relatywizacja i estetyzacja dogmatów, odejście od metafizyki i osłabienie absolutnych kategorii etycznych (dobro, piękno, prawda) • Walka z „przesądami” poddawanymi doświadczeniu • Odsunięcie nieużytecznych celów badawczych (istnienie Terre Australe jest ważniejszą kwestią niż istnienie ludzi na Księżycu – zob. Fontenelle, Rozmowy o wielości światów)