Do Dr Eylem AKMAN GNDZ 1 CANLILARIN ZELLKLER

Doç. Dr. Eylem AKMAN GÜNDÜZ 1

CANLILARIN ÖZELLİKLERİ Uzun yıllar devam eden araştırmalar sonunda canlıların; bireysellik, organizasyon, uyarılma, hareket, metabolizma, büyüme, adaptasyon, üreme, farklılaşma, haberleşme, boşaltım ve homeostasis gibi spesifik olan bazı ortak özellikler taşıdığı ortaya konulmuştur. Bu özellikler canlıların ortak özellikleri veya canlıları cansızlardan ayıran özellikler olarak tanımlanmıştır. 2

Bireysellik; normal şartlar altında her canlının yaşadığı ortamda kendisine öz bir yere sahip olduğunu ve canlı ile yaşanılan ortamın birbirine karışmadığını ifade eder. Canlı ile çevresinin karışmasının önlenmesi canlının sahip olduğu yapısal özelliklerle kazanılmıştır. Canlının çevresi ile karışması ancak biyokimyasal tepkimelerin son bulması ile ortaya çıkan ölüm sonrası gerçekleşir. Cansızlarda bireysellik özelliği yoktur. 3

Organizasyon; Kelime olarak organizasyon her canlının veya fonksiyonel biriminin doğal olarak sahip olduğu kendisine öz şekli, yapıyı ve ergin canlının genellikle türüne öz büyüklüğünü ifade eder. Gerçekten her canlının kendine öz bir şekli yapısı vardır. Hayatın önemli özelliklerinden birisini onun organizasyonu oluşturur. Bu organizasyon hücresel düzeyde olabildiği gibi çok hücreli canlılarda organizma düzeyinde de olabilir. 4

Uyarılma; Canlılar iç veya dış çevrelerindeki fiziksel ve kimyasal değişikliklere tepki gösterirler. Canlıların iç veya dış çevrelerindeki değişikliklere uyartı, canlının uyartıya verdiği cevaba tepki denir. Uyartı; renkteki, ışık şiddetindeki, ışık geliş yönündeki, sıcaklıktaki, nemdeki, basınçtaki, çevredeki (topraktaki, sudaki veya havadaki) kimyasal kompozisyondaki değişme vs. olabilir. 5

Hareket; Biyolojik anlamda hareket canlının kendi ürettiği enerji ile vücudunun bir kısmının veya tamamının yer değiştirmesi olarak tanımlanır. Örneğin elimizin kolumuzun hareketi veya bir yerden diğer bir yere gitmemiz kendi ürettiğimiz enerji ile gerçekleşen hareketlerdir. Hareket olayı canlılara özdür, cansızlar bunu yapamazlar. Bir kaya parçası eğimli bir yerden aşağıya doğru yuvarlanırsa, yer değiştirmiş olur. Fakat bu yer değiştirme onun kendi ürettiği enerji ile gerçekleşmeyip, dışardan sağlanan enerji ve yerçekimine bağlı olarak meydana geldiğinden, biyolojik anlamda hareket olarak kabul edilemez. 6

Metabolizma; Canlılar varlıklarını devam ettirebilmek için devamlı olarak çevreleri ile madde ve enerji alışverişi yapmak zorundadır. Bu nedenle canlılar açık sistemlerdir. Canlı yaşadığı sürece çevresi ile olan madde ve enerji alış verişi devam eder. Eğer söz konusu alış veriş belli bir süreden fazla durursa canlılık son bulur. Örneğin bir insanın bulunduğu ortamdan oksijeni alması veya bulunduğu ortama karbondioksiti vermesi önlenecek olursa onun yaşaması mümkün olmaz. 7

Büyüme; Canlılar büyür cansızlar büyümez. Bazı cansızlar büyür gibi görülür. Örneğin bir tuzun aşırı doymuş çözeltisine konulan kristali, çözeltiden gelen tuz sonucu büyüyebilir. Fakat bu büyüme biyolojik anlamda büyüme değildir. Biyolojik anlamda büyüme, canlının kendi ürünleriyle kütlesindeki artışı ifade eder. Buna göre büyüme; her hücrenin hacmindeki artışla, hücre sayısındaki artışla yada her ikisi ile birlikte meydana gelir. 8

Adaptasyon; Bir canlı türünün içinde bulunduğu ortama uyumuna adaptasyon denir. Adaptasyonlar, bir canlıya belirli bir çevrede yaşama olanağı sağlayan özelliklerdir. Bunlar yapısal, fizyolojik veya davranışsal yada bunların hepsinin kombinasyonu olabilirler. Zürafaların uzun boyunları ağaçların yapraklarına ulaşmak için kazandıkları bir adaptasyondur. 9

Üreme; Canlıların olmazsa olmaz olarak ifade edilebilecek özelliklerinden birisi onların üreme özellikleridir. Her canlı meydana gelip, gelişip daha sonrada öldüğünden, türün devamı ölenlerin yerine yenilerinin meydana getirilmesine bağlıdır. Üreme; canlının kendi türünün özelliklerini taşıyan yeni bireyler meydana getirmesi olarak tanımlanır. 10

Üreme basit olarak bir canlının ikiye bölünmesi sonucu meydana gelebilir. Bu tip üreme eşeysiz (aseksüel) üreme olarak adlandırılır. Fakat hayvanların çoğunda özelleşmiş yumurta ve sperm hücreleri meydana getirilerek üreme gerçekleşir. Yumurta ve sperm hücreleri döllenmiş yumurtayı oluşturmak için birleşirler, döllenmiş yumurtadan da yeni birey gelişir. Bu şekildeki üreme eşeyli üreme olarak adlandırılır. Eşeyli üreme sonucu meydana gelen birey ana - babasının kopyası olmayıp, hem ana hem de babasından aldığı çeşitli genlerin etkileşimi sonucu ortaya çıkan bir üründür. 11

Farklılaşma; Canlılar evrimsel yolla yapı ve fonksiyonel olarak farklılaşırlar. Farklılaşma ile daha farklı özelliklere sahip ortamlarda yaşama olanağı kazanabilirler. Cansızlarda böyle bir durum söz konusu değildir. Canlılardaki kalıtsal değişiklikler canlıyı pozitif veya negatif yönde etkileyebilir. Genel olarak negatif yönde etkili olan farklılaşmalar canlının halen bulunduğu ortamdaki yaşama şansını azaltabilir. 12

Haberleşme; Canlılar değişik yollarla çevrelerindeki aynı türün bireyleriyle veya farklı türlerin bireyleriyle, çok hücreli hayvanlarda vücudun farklı kısımlarında yer alan hücreler birbiriyle haberleşirler. Buna bağlı olarak bireysel düzeyde veya hücresel düzeyde değişik davranış örneklerinin veya fizyolojik tepkilerin ortaya çıkmasını sağlarlar. Bu durum, onların hayatta kalmalarında ve çok hücreli hayvanlarda vücudun değişik kısımlarında gerçekleşen faaliyetlerin kontrol ve koordinasyonunda önemli rol oynar. Cansızlarda böyle bir durum söz konusu değildir. 13

Boşaltım; Canlılar istemedikleri veya kendilerine zarar verecek maddeleri dışa atabilirler. Cansızların böyle bir yetenekleri yoktur. Örneğin, insanlar metabolik faaliyetleri sonucu meydana gelen maddelerden karbondioksit ve üre gibi maddeleri dışarıya atabilirler. 14

Homeostasis; Tüm canlılarda dengeli bir durumu devam ettirebilmek için çeşitli metabolik faaliyetlerin dikkatli ve devamlı olarak düzenlenmiş olması gerekir. Bu nedenle, bir hücresel eleman yeteri kadar yapıldığı zaman, onun üretimi azaltılmalı veya kesilmelidir. Bir hücredeki enerji azaldığı zaman daha fazla enerji kazanmayı sağlayan işlemler başlatılmalıdır. Canlılardaki bu kendisini düzenleyen kontrol sistemleri dikkate değer derecede duyarlı ve etkilidir. 15

Canlıların bir kısmında sabit veya sabite yakın düzeyde bir iç çevrenin devam ettirilmesine homeostasis, bunu sağlayan mekanizmalara da homeostatik mekanizmalar denir. İnsanlarda kan şekerinin ve vücut sıcaklığının düzenlenmesi homeostatik mekanizmaların işleyişine örnek teşkil eder. 16