16 Kafli akerfi LOL 203 Gurn Narfadttir Hlutverk

16. Kafli: Æðakerfið LOL 203 Guðrún Narfadóttir

Hlutverk blóðæða • Mynda lokað pípukerfi sem flytur blóð – frá hjarta • slagæðar – um vefi • slagæðlingar, háræðar og bláæðlingar – til hjarta • bláæðar • Sjá um skipti á efni milli blóðs og vefja – Næringarefni og O 2 flæða úr háræðum um millifrumuvökva og inn í líkamsfrumur – Úrgangsefni og CO 2 flæða frá vefjum um millifrumuvökva og inn í háræðar

Slagæðar og slagæðlingar • Slagæðar (arteriae) flytja alltaf blóð frá hjarta • Þrjú lög mynda slagæðar: – Innhjúpur (tunica intima) • úr einfaldri flöguþekju auk grunnhimna – Miðhjúpur (tunica media) • úr vöðvalagi og teygjanlegum bandvef (þykkasti hjúpurinn) – Úthjúpur (tunica externa/atventitia) • úr bandvef • Slagæðlingar (arteriolae) – Eru grennri en slagæðar – Miðla blóði til háræða – Hafa mikil áhrif á blóðþrýsting

Háræðar (capillariae) • Smásæjar æðar úr einfaldri flöguþekju og grunnhimnu • Sjá um skipti á efni milli blóðs og vefja • Þrengivöðvar slagæðlinga (precapillary sphincters) stjórna blóðflæði til háræða • Skipti á efni milli blóðs og vefja: – Flæði (diffusion) þar sem efni fara úr meiri styrk í minni – Síun (filtration) á vökva út úr háræðum slagæðamegin vegna vökvaþrýstings – Osmótískur þrýstingur blóðsins dregur vökva úr vefjum og aftur inn á blóðrásina bláæðamegin (reabsorbtion)

Bláæðar og bláæðlingar • Bláæðlingar (venulae) myndast við sameiningu háræða – Flytja blóð til bláæða • Bláæðar (venae): – Flytja blóð til hjarta – Eru úr þrem lögum eins og slagæðar • Miðlagið er þunnt, en ysta lagið er þykkast – Æðalokur úr innhjúp hindra bakflæði blóðsins • Lokugallar geta valdið æðahnútum

Bláæðaaðfall (venous return) • Bláæðaaðfall það blóðmagn sem bláæðar skila til hjartans • Í bláæðum er þrýstingur lágur • Þættir sem drífa blóðið úr bláæðum til hjarta: 1. Dælustarfsemi hjartans 2. Vöðvapumpan • Samdráttur í beinagrindarvöðvum þrýstir á bláæðar 3. Öndunarhreyfingar • Við innöndun fellur þrýstingur í brjóstholi, en við það eykst bláæðaaðfall

Blóðþrýstingur (BÞ) • Samdráttur í sleglum hjartans veldur blóðþrýstingi • Þrýstingurinn (mældur í millimetrum kvikasilfurs) er hæstur í ósæð og stærri slagæðum en fellur með aukinni fjarlægð frá vinstri slegli: – Ósæð: 120 mm. Hg í systolu og 80 mm. Hg í diastolu – Háræðar: 35 mm. Hg (enginn munur á systolu og diastolu) – Bláæðar: 5 -10 mm. Hg – Hægri gátt: 0 mm. Hg • Blóð flæðir alltaf undan þrýstingsfallanda

Þættir sem ákvarða blóðþrýsting • Blóðmagn – Því meira blóðmagn, því hærri þrýstingur (og öfugt) • Útfall hjarta (ÚH) – Því meira blóð frá hjarta á mín. því hærri þrýstingur • Viðnám í æðum (R) – Því meira viðnám, því hærri þrýstingur BÞ = ÚH x R

Viðnám í æðum • Viðnám í æðum skapast vegna núnings milli blóðs og æðaveggja • Þættir sem hafa áhrif á viðnám í æðum – Seigja (þykkt) blóðsins • Aukin seigja eykur viðnám – Þvermál æða • Því þrengri æð, því meira viðnám – Heildarlengd æða • Viðnám eykst með aukinni heildarlengd æða

Stjórnun blóðþrýstings • Blóðþrýstingi og blóðflæði er stjórnað með afturvirkum hætti af taugum og innkirtlum. Auk þess hafa staðbundnir þættir áhrif • Hjarta- og æðastillistöð sem er staðsett í medulla oblongata hefur áhrif á: – Hjartsláttartíðni – Slagmagn hjartans – Þvermál æða

Aðlæg taugaboð til hjarta- og æðastillistöðvar • Frá æðri stöðvum heilans – T. d. aukin streita aukin tíðni boða • Frá líkamsstöðunemum í liðamótum og vöðvum – aukin hreyfing aukin tíðni boða • Frá þrýstinemum (barorecetors) í ósæð og innri hálsslagæð – hærri BÞ aukin tíðni boða • Frá efnanemum (chemorecetors) í ósæð og hálsslagæð – lækkað O 2, hækkað CO 2 og lækkað p. H aukin tíðni boða

Frálæg taugaboð frá hjarta- og æðastillistöð • Til hjarta – Sympatískar taugar auka tíðni og slagkraft hjartans hækkun á BÞ – Parasympatískar taugar draga úr hjartsláttartíðni lækkun á BÞ • Til æða – Sympatískar taugar draga saman æðar (vasoconstrictio) hækkun á BÞ

Hormónastjórnun blóðþrýstings • Renín- angíótensín- aldósterón kerfið – Þegar BÞ lækkar, losnar renín frá nýrum Renín og angiotensin virkja hormónið angiotensin II Angiotensín II hækkar BÞ með því að • Draga saman æðar • Örva myndun á aldosteróni sem eykur endurupptöku á natríum í nýrum • Adrenalín og noradrenalín frá nýrnahettumerg – Sympatískar taugar auka losun. Hormónin hækka BÞ með því að auka útfall hjarta og draga saman æðar • ADH (vasopressin) frá afturhluta heiladinguls – Hækkar BÞ með því að auka blóðmagn og draga saman æðar • Atrial natriuretic peptide (ANP) – Lækkar BÞ með því að víkka æðar og auka losun vatns og salts

Staðbundin stjórnun á blóðflæði • Staðbundnir þættir í vef (kemískir eða fýsískir) geta valdið breytingu á blóðflæði til vefjarins, án þess að boð frá stjórnstöð komi til: – Í vinnandi vefjum er mikill bruni sem leiðir til: 1. Aukins styrks CO 2 2. Falls í p. H gildi (vefurinn súrnar) 3. Aukins hita – Ofangreindir þættir valda æðavíkkun (vasodilation) og þar með auknu blóðflæði til vefjarins – Frumur geta auk þess losað efni sem ýmist valda æðavíkkun eða æðasamdrætti

Blóðþrýstingsmælingar • Slagæðar þenjast út og skreppa saman í takt við hjartsláttinn – Þetta kallast púls • Púls þreifast þar sem slagæðar liggja nálægt yfirborði • Eðlilegur hvíldarpúls er um 75 slög/mín • Blóðþrýstingur er þrýstingur sem blóðið veldur á slagæðaveggi þegar ventriculus sin. er í systolu / diastolu – Eðlilegur hvíldarblóðþrýstingur er 120/80 mm. Hg

Hringrásir blóðsins • Blóðið fer eftir 2 hringrásum: – Meginhringrás (systemic circulation) – Lungnahringrás (pulmonary circulation)

Meginhringrás • Flytur súrefnisríkt blóð frá ventriculus sin. til allra líkamshluta og súrefnissnautt blóð til baka til atrium dxt. • Aorta flytur súrefnisríkt blóð frá ventriculus sin. – frá aorta greinast allar slagæðar meginhringrásar • Þrjár bláæðar taka við súrefnissnauðu blóði meginhringrásar og flytja það til atrium dxt. : – Vena cava superior (tekur við blóði ofan þindar) – Vena cava inferior (tekur við blóði neðan þindar) – Sinus coronarius (tekur við blóði frá hjartavöðvanum)

Aorta (ósæð) • Stærsta slagæð líkamans • Skiptist í fjóra hluta 1. aorta ascendens (rismeginæð) 2. arcus aorta (ósæðarboga) 3. aorta thoracicae (brjóstmeginæð) 4. aorta abdominalis (kviðmeginæð) 3. + 4. = aorta descendens (fallmeginæð)

3 slagæðar greinast frá arcus aorta • Truncus brachiocephalicus sem klofnar í – arteria subclavia dxt. ( hægri handleggur) og – arteria carotis communis dxt. ( hægri hlið höfuðs og háls) • Arteria carotis communis sin. ( vinstri hlið höfuðs og háls) • Arteria subclavia sin. ( vinstri handleggur)

Greinar frá aorta descendens • Frá aorta descendens greinast æðar til allra líffæra í brjóst- og kviðarholi. • Sumar æðarnar eru paraðar, aðrar eru óparaðar • Óparaðar æðar sem koma úr aorta abdominalis – Truncus coeliacus greinist í þrjár æðar sem flytja blóð til lifrar, vélinda, milta, briskirtils og maga – Arteria mesenterica superior smáþarmar og hluti ristils – Arteria mesenterica inferior hluti ristils og endaþarmur

Slagæðar til útlima • Efri útlimir: – – Arteria subclavia Arteria axillaris (holhaldarslagæð) Arteria brachialis (upparmsslagæð) Arteria ulnaris og a. radialis • Neðri útlimir: – – – Við L 4 greinist aorta Arteria iliaca communis Arteria iliaca externa Arteria femoralis Arteria tibialis

Bláæðar • Bláæðar meginhringrásar eru ýmist djúpar eða grunnar • Djúpu æðarnar liggja samsíða slagæðum og bera sömu nöfn og þær • Grunnu æðarnar liggja undir húðinni, þær eru notaðar til lyfjagjafa og blóðtöku • Bláæðar tengjast innbyrðis og mynda flókið net

Bláæðar sem flytja blóð til atrium dxt. • Sinus coronarius (kransstokkur) – Flytur O 2 snautt blóð frá hjartavöðvanum • Vena cava superior (efri holæð) – Tekur við O 2 snauðu blóði frá öllum líkama ofan þindar • Vena cava inferior (neðri holæð) – Tekur við O 2 snauðu blóði frá öllum líkama neðan þindar

Helstu bláæðar sem flytja blóð frá höfði • Vena jugularis externa (ytri hóstarbláæð) – Tekur við blóði frá höfði utan við höfuðkúpu • Vena jugularis interna (innri hóstarbláæð) – Tekur við blóði frá höfði innan við höfuðkúpu Ofangreindar æðar sameinast vena subclavia og myndast við það vena brachiocephalica (bláæð arms og höfuðs)

Helstu bláæðar efri útlima • Djúpar æðar: – – Vena radialis og vena ulnaris Vena brachialis Vena axillaris Vena subclavia • Grunnar æðar: – Vena basilica liggur ölnarlægt og vena cephalica liggur sveifarlægt. Þessar tvær æðar: • tæmast í v. axillaris • tengjast í olnbogabót með Vena intermedia cubiti, (millibláæð olnbogabótar) en sú æð er oftast notuð til blóðtöku

Helstu bláæðar sem flytja blóð frá neðri útlimum • Djúpar æðar: – Æðar frá legg tæmast í vena femoralis – Vena iliaca communis • Grunnar æðar – Vena saphena magna og vena saphena parva tæmast í vena femoralis

Lungnahringrás • Súrefnissnautt blóð fer frá ventriculus dxt. eftir truncus pulmonalis út í tvær lungnaslagæðar (arteriae pulmonales dst. et sin. ) til lungna • Súrefnisríkt blóð kemur frá lungum eftir fjórum lungnabláæðum (venae pulomales) til atrium sin.

Portæðakerfi lifrar • Tvær æðar flytja blóð til lifrar – Arteria hepatica flytur lifrinni súrefnisríkt blóð – Vena porta hepatica flytur blóð frá meltingarfærum og milta til lifrar • Ein æð flytur blóð frá lifur – Vena hepatica (lifrarbláæð), sem tæmist í vena cava inferior