1 GWNE RACHUNKI MAKROEKONOMICZNE Pamitacie podzia ekonomii na

1 GŁÓWNE RACHUNKI MAKROEKONOMICZNE Pamiętacie podział ekonomii na MIKROEKONOMIĘ i MAKROEKONOMIĘ? MIKROEKONOMIA zajmuje się gospodarowaniem jednostek lub niewielkich grup jednostek (konsumentów, producentów, instytucji państwowych). MAKROEKONOMIA zajmuje się zachowaniem całej gospodarki. KOMENTARZ: Ten podział jest UMOWNY (np. czy analiza przemysłu w województwie Podlaskim należy do makroekonomii? ). W dodatku to, jak zachowują się zmienne makroekonomiczne, zależy np. od zachowań pojedynczych konsumentow, inwestorów. Makroekonomiści są zatem zainteresowani także MIKROEKONOMICZNYMI PODSTAWAMI MAKROEKONOMII (ang. microfoundations).

2 1. „WYDATKOWA”, „DOCHODOWA” I „PRODUKCYJNA” METODA LICZENIA PKB. 1. 1. PKB SUMĄ WYDATKÓW NA DOBRA FINALNE. Aby obliczyć wynik rocznej pracy społeczeństwa w gospodarce otwartej, sumujemy roczne wydatki na nowe dobra finalne. To się nazywa WYDATKOWA METODA (ang. expenditure approach) liczenia PKB. Chodzi o: wydatki konsumentów na konsumpcję, C, wydatki firm na inwestycje, I, wydatki państwa na zakup dóbr, G, wydatki zagranicy na dobra wytworzone w naszym kraju, X. Pomniejszona o zakupy dóbr zagranicznych (import, Z) suma tych wydatków stanowi produkt krajowy brutto (PKB, Y). Y = C + I + G + X - Z.

3 1. 2. PKB SUMĄ DOCHODÓW CZYNNIKÓW PRODUKCJI W danym okresie suma wartości kupionych przez konsumentów, firmy, państwo i zagranicę nowych dóbr finalnych równa się sumie dochodów właścicieli czynników użytych w celu wyprodukowania tych dóbr. A zatem PKB można również obliczyć, sumując te dochody. To się nazywa DOCHODOWA METODA (ang. income approach) liczenia PKB. Oto jej uzasadnienie.

Roczny utarg producentów dóbr finalnych składa się z: 1. zysku właścicieli kapitału rzeczowego; 2. płac pracowników; 3. kosztów rzeczowych. Te koszty rzeczowe stanowią utarg producentów dóbr pośrednich „pierwszego rzędu”, potrzebnych do wytworzenia dóbr finalnych. Jednak utarg ten również składa się z: 1. zysku właścicieli kapitału rzeczowego; 2. płac zatrudnionych pracowników; 3. kosztów rzeczowych, czyli utargu producentów dóbr pośrednich „drugiego rzędu”, zużywanych do produkcji dóbr pośrednich „pierwszego rzędu”. Także ten utarg składa się z zysku, płac i kosztów rzeczowych „trzeciego rzędu”. Itd. Posuwając się „w głąb” procesu produkcji dowolnego dobra finalnego, odkrywamy w końcu, że producent dóbr pośrednich kolejnego rzędu nie zużywa dóbr pośrednich. Wartość tych dóbr pośrednich „ostatniego rzędu” w całości składa się z dochodów właścicieli czynników. KAŻDA CZĄSTKA WARTOŚCI DÓBR FINALNYCH JEST ZYSKIEM, PŁACĄ LUB WYNAGRODZENIEM WŁAŚCICIELI DÓBR POŚREDNICH OSTATNIEGO RZĘDU, CZYLI BOGACTW NATURALNYCH. 4

5 Każda cząstka wartości dóbr finalnych jest zyskiem, płacą, czyli wynagrodzeniem pracy lub wynagrodzeniem właścicieli dóbr pośrednich ostatniego rzędu, czyli bogactw naturalnych. UPDF Z P Z UPDP 1 P UPDP 2 Z P UPDP 3 . . Z gdzie: P UPDPO Z P UPDF - utarg producenta dobra finalnego. Z – zysk. P – płace. UPDP 1 - utarg producentów dóbr pośrednich „pierwszego rzędu”. UPDP 2 - utarg producentów dóbr pośrednich „drugiego rzędu”. UPDP 3 - utarg producentów dóbr pośrednich „trzeciego rzędu”. UPDP 0 - utarg producentów dóbr pośrednich „ostatniego rzędu”, czyli bogactw naturalnych.

6 1. 3. PKB SUMĄ WARTOŚCI DODANEJ W GOSPODARCE. PKB można także obliczyć metodą produkcyjną (ang. production approach), sumując powstającą w gospodarce wartość dodaną (ang. value addad). WARTOŚĆ DODANA jest różnicą wartości sprzedanych dóbr i kosztu kupionych w celu ich wyprodukowania dóbr pośrednich. Na rysunku tworzonej przez kolejnych producentów wartości dodanej odpowiadają zsumowane zysk i płace powstające przy produkcji, kolejno, dóbr finalnych, dóbr pośrednich pierwszego rzędu, dóbr pośrednich drugiego rzędu itd. Ponieważ utarg producentów dóbr pośrednich ostatniego rzędu, UPDPO, składa się wyłącznie z wartości dodanej, to suma wartości wytworzonych na rysunku dóbr finalnych jest równa sumie wartości dodanej powstałej w trakcie tego procesu produkcyjnego. UPDF Z P Z UPDP 1 P UPDP 2 Z P UPDP 3 . . Z P UPDPO Z P

7 1. 4. PKB A DOBROBYT SPOŁECZNY. Y = C + I + G + X - Z. Wynik obliczeń PKB ma DWA podstawowe zastosowania: PO PIERWSZE, PKB jest wykorzystywany jako MIARA EFEKTÓW PRACY SPOŁECZEŃSTWA uzyskanych w pewnym okresie. PO DRUGIE, PKB jest MIARĄ POZIOMU ŻYCIA SPOŁECZEŃSTWA (czyli poziomu jego „DOBROBYTU”, ang. welfare). Przydatność PKB w obu tych zastosowań jest krytykowana.

8 WADY PPRODUKTU KRAJOWEGO BRUTTO (PKB) PKB MIARĄ EFEKTÓW PRACY SPOŁECZEŃSTWA Np. PKB nie uwzględnia produkcji dóbr finalnych w „szarej strefie” i w gospodarstwach domowych. PKB MIARĄ POZIOMU ŻYCIA („DOBROBYTU”, ANG. WELFARE) SPOŁECZEŃSTWA PKB nie uwzględnia wielu zjawisk, od których zależy poziom życia społeczeństwa (np. bezpieczeństwa, negatywnych i pozytywnych efektów zewnętrznych, ilości czasu wolnego).

9 Przyjmy się teraz najbardziej znanemu spośród innych niż PKB mierników dobrobytu społecznego, czyli WSKAŹNIKOWI ROZWOJU SPOŁECZNEGO (ang. Human Development Index, HDI).

10 WSKAŹNIK ROZWOJU SPOŁECZNEGO (ang. Human Development Index, HDI) Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (ang. United Nations Development Programme, UNDP) HDI ma mierzyć SZANSE JEDNOSTEK REALIZACJI ICH WRODZONYCH MOŻLIWOŚCI. Zdaniem twórców HDI szanse te zależą nie tylko od POZIOMU DOCHODÓW, lecz także od wielu innych okoliczności, spośród których – arbitralnie – uwzględniają oni ZDROWIE i WYKSZTAŁCENIE.

11 Otóż HDI jest ŚREDNIĄ WAŻONĄ TRZECH MIERNIKÓW, KTÓRE DOTYCZĄ ZDROWIA, EDUKACJI I DOCHODÓW PER CAPITA. MIARĄ POZIOMU ZDROWIA jest wskaźnik przeciętnej długości życia (ang. life expectancy index, LEI), obliczany zgodnie ze wzorem: LEI = (LE-25)/(85 -25). MIARĄ POZIOMU EDUKACJI jest wskaźnik edukacji (ang. education index, EI), obliczany zgodnie ze wzorem: EI=⅔ • odsetek osób dorosłych potrafiących czytać i pisać + ⅓ • odsetek dzieci w wieku szkolnym objętych formalną edukacją). MIARĄ POZIOMU DOCHODÓW jest wskaźnik dochodów (ang. income index, II), obliczany zgodnie ze wzorem: II = [log(GDP per capita PPP $)-log(100)]/[log(40 000)-log(100)].

12 Konstrukcja trzech mierników cząstkowych sprawia, że ich wartości zawierają się między 0 a 1. Wagi przypisywane tym miernikom wynoszą po ⅓, co powoduje, że również syntetyczny HDI należy do przedziału <0; 1>. Np. , w 2002 r. w Polsce przeciętne dalsze trwanie życia osoby w wieku 0 lat wynosiło 73, 8 lat, wskaźnik alfabetyzacji był równy 99, 7%, a wskaźnik skolaryzacji - 90, 0%, PKB per capita PPP wynosił 10 560 USD. W efekcie syntetyczny wskaźnik HDI był równy 0, 85, co dawało Polsce 37 miejsce na 177 krajów świata objętych badaniem (o 13 pozycji lepiej niż w rankingu wg PKB PPP per capita). (Pierwsze trzy miejsca zajmowały: Norwegia, Szwecja i Australia).

13 Zauważ, że jedną z cech HDI jest podporządkowanie konstrukcji cząstkowego wskaźnika dochodów (i tylko jego) idei malejących przychodów. Jest ono skutkiem użycia w odpowiednim wzorze logarytmów poziomów dochodu per capita.

14 II = [log(GDP per capita PPP $)-log(100)]/[log(40 000)-log(100)].

15 Ranking społeczeństw wg kryterium poziomu HDI odznacza się bardzo wysoką korelacją z rankingiem społeczeństw wg poziomu PKB per capita. Jednak np. kraje realnego socjalizmu mają zaskakująco wysoki poziom HDI, czego przyczyną jest względnie rozwinięta oświata i służba zdrowia w tych krajach (np. w 2001 r. Kuba i Ukraina zajmowały odpowiednio 52 i 75 miejsce na świecie w hierarchii HDI oraz 90 i 98 miejsce w hierarchii PKB per capita). Odwrotnie jest m. in. w przypadku niektórych eksporterów ropy naftowej (np. Kuwejt, Arabia Saudyjska).

16 2. PRZYPŁYWY I ODPŁYWY (ang. injections, leakages). Jak wiemy, zsumowawszy wynagrodzenia właścicieli czynników, powstałe przy produkcji dóbr finalnych i dóbr pośrednich, Y 2, potrzebnych do produkcji dobr finalnych, otrzymamy wartość dóbr finalnych powstałych w tym okresie, Y 1 (Y 1=Y 2). Obrazem powstawania i podziału PKB na dochody właścicieli czynników produkcji jest model RUCHU OKRĘŻNEGO WYDATKÓW I DOCHODÓW W GOSPODARCE.

17 2. 1. RUCH OKRĘŻNY WYDATKÓW I DOCHODÓW W GOSPODARCE. I S X Z Y 1 = C+I+G+X-Z C G GOSPODARSTWA DOMOWE PAŃSTWO PRZEDSIĘBIORSTWA Yd = Y 2 - NT NT=Td–B Y 2 OZNACZENIA: C – wydatki na konsumpcyjne dobra finalne; S – oszczędności; Z – import; X – eksport; I – inwestycje; Td – podatki bezpośrednie; G – wydatki państwa na zakup dóbr; B – zasiłki wypłacane przez państwo; (NT = Td – B) – podatki netto; Y 1 – suma wydatków na dobra wchodzące w skład PKB; Y 2 – równa wydatkom na dobra wchodzące w skład PKB suma dochodów właścicieli czynników; Yd – dochód do dyspozycji gospodarstw domowych.

18 I S X Z Y 1 = C+I+G+X-Z C G GOSPODARSTWA DOMOWE PAŃSTWO PRZEDSIĘBIORSTWA Yd = Y 2 - NT NT=Td–B Y 2 SEKTOR PRYWATNY Dochód ze sprzedaży czynników (Y 2=Y 1) gospodarstwa domowe przeznaczają na podatki netto (NT), na konsumpcje dóbr krajowych (C) – import (Z) i NA OSZCZĘDNOŚCI (S). Zakładam, że inwestycje (I) są finansowane oszczędnościami (S), za pośrednictwem systemu finansowego. SEKTOR PUBLICZNY Państwo podatkami bezpośrednimi (Td) i pośrednimi (Te) zabiera właścicielom czynników część ich dochodów. (Zakładam, że państwo nie ma dochodów z własności, D=0, i że podatki pośrednie są równe zeru, Te=0). Państwo kupuje dobra wytworzone przez firmy (G) i rozdaje pieniądze zasiłkami (B). (Zasiłki są wypłacane tylko gospodarstwom domowym; NT=Td-B to podatki netto, NT=t·Y, gdzie „t” to stopa opodatkowania netto). ZAGRANICA Zagranica kupuje dobra w naszym kraju; to jest eksport (X). Także my kupujemy dobra za granicą; to jest import (Z). (Zakładam, że import dotyczy tylko dóbr konsumpcyjnych; Z=KSI·Y, gdzie KSI to krańcowa skłonność do importu).

19 I S X Z Y 1 = C+I+G+X-Z C G GOSPODARSTWA DOMOWE PAŃSTWO PRZEDSIĘBIORSTWA Yd = Y 2 - NT NT=Td–B Y 2 1. Konsumenci nie wydają całych dochodów na konsumpcję dóbr wytworzonych w kraju. . . ODPŁYWY Z RUCHU OKRĘŻNEGO – dochody gospodarstw domowych, które nie są wydawane na krajowe dobra konsumpcyjne. 2. Produkty finalne od przedsiębiorstw kupują nie tylko gospodarstwa domowe za dochody ze sprzedaży czynników. . . PRZYPŁYWY DO RUCHU OKRĘŻNEGO - dochody przedsiębiorstw, które nie są wydatkami gospodarstw domowych sfinansowanymi dzięki sprzedaży czynników.

20 I S X Z Y 1 = C+I+G+X-Z C G GOSPODARSTWA DOMOWE PAŃSTWO PRZEDSIĘBIORSTWA Yd = Y 2 - NT NT=Td–B Y 2 ODPŁYWY: oszczedności (S), podatki netto (Td-B), import (Z). PRZYPŁYWY: inwestycje (I), wydatki państwa na dobra (G), eksport (X). Oczywiście istnieją inne odpływy (np. wysyłane do ojczyzny zarobki gastarbeiterów pracujących w naszym kraju) i przypływy (np. przesyłane do kraju zyski zagranicznych filii naszych firm). Pomijamy je, chcąc uprościć analizę.

MODEL RUCHU OKREŻNEGO DOCHODÓW I WYDATKÓW: PRZYKŁAD ZASTOSOWANIA I S 21 X Z Y 1 = C+I+G+X-Z C G GOSPODARSTWA DOMOWE PAŃSTWO PRZEDSIĘBIORSTWA Yd = Y 2 - NT NT=Td–B Y 2 Co stałoby się, gdyby w następnym okresie z danych oszczędności, S, banki, np. finansując prywatne inwestycje I, stworzyły dwa razy więcej pieniądza, M? Odpowiadając, wykorzystamy równanie wymiany: M·V=P·Y (AD=AS). Wzrost ilości pieniądza w obiegu, M, może mieć różne skutki. Np: 1. Wzrosnąć mogą TYLKO ceny, P (M P ). 2. Wzrosnąć może TYLKO realna produkcja, Y (M Y 1 ). 3. Wzrosnąć mogą i ceny i produkcja: (M P i Y 1 ). Zależnie od scenariusza na rysunku powyżej różnie zmienią się wtedy (nominalne i realne) wartości Y 1 i Y 2 i ich części.

22 PRZYKŁAD, c. d. X Z I S Y 1 = C+I+G+X-Z C G GOSPODARSTWA DOMOWE PAŃSTWO PRZEDSIĘBIORSTWA Yd = Y 2 - NT NT=Td–B Y 2 Który scenariusz ziści się po wzroście I (lub C lub G lub X. . . ), zależy od cech konkretnej gospodarki. Skrajne możliwości intelektualni spadkobiercy A. Smitha („klasycy”) i J. M. Keynesa („keynesiści”) opisują za pomocą, odpowiednio, pionowej i poziomej linii zagregowanej podaży makroekonomicznej, AS (zob. rysunki A, B; rysunek C to wariant pośredni). A/ P AS C/ P B/ P AS AS P* 0 Y* (M P ) Y 0 Y (M Y 1 ) 0 (M P i Y 1 ) Y

23 2. 2. RÓWNOŚĆ PRZYPŁYWÓW I DOPŁYWÓW. Z naszego modelu ruchu okrężnego wynika, że odpływy ZAWSZE równają się przypływom. Przecież: I S X Z Y 1 = C+I+G+X-Z C G GOSPODARSTWA DOMOWE PAŃSTWO PRZEDSIĘBIORSTWA Yd = Y 2 - NT NT=Td–B Y 2 (1) Y 1= C + I + G + X – Z. (2) Y 1 = Y 2. (3) Y 2 = S + C + NT. → I + G + X = S + NT + Z.

24 2. 2. RÓWNOŚĆ PRZYPŁYWÓW I DOPŁYWÓW. W modelu ruchu okrężnego odpływy ZAWSZE równają się przypływom: (1) Y 1= C + I + G + X – Z. (2) Y 1 = Y 2. (3) Y 2 = S + C + NT. → I + G + X = S + NT + Z. Natomiast w modelu keynesowskim w stanie krótkookresowej nierównowagi gospodarki suma planowanych wydatków: Ipl+Gpl+Xpl MOŻE różnić się od sumy planowanych dochodów: Spl+NTpl+Zpl. (Ludzie chcą wydać mniej lub więcej, niż wynoszą ich dochody). Faktyczne inwestycje, I, i oszczędności, S, różnią się wtedy od planowanych, Ipl i Spl, co zapewnia równość odpływów i przypływów. I S X Z Y 1 = C+I+G+X-Z C G GOSPODARSTWA DOMOWE PAŃSTWO PRZEDSIĘBIORSTWA Yd = Y 2 - NT NT=Td–B Y 2

25 3. ZASTOSOWANIA RÓWNANIA: I + G + X = S + NT + Z. Z równości odpływów i przypływów, I+G+X=S+NT+Z, wynikają ważne wnioski, dotyczące stosunku wielkości występujących w nim zmiennych, czyli STRUKTURY GOSPODARKI. Umożliwiają one interpretację tego, co dzieje się w gospodarce.

26 3. 1. BILANS WYDATKÓW I DOCHODÓW SEKTORA PRYWATNEGO, SEKTORA PUBLICZNEGO I ZAGRANICY. I + G + X = S + NT + Z ® (S – I) = (G – NT) + (X – Z) (1) Posługując się nawiasami, pogrupowałem zmienne w pary. Oto ich interpretacja: (G–NT) – różnica wydatków publicznych i wpływów z opodatkowania netto (stan budżetu państwa). (X–Z) - różnica eksportu i importu (stan bilansu handlowego). (S–I) – różnica dochodów i wydatków sektora prywatnego.

27 DYGRESJA (S–I) – różnica dochodów i wydatków sektora prywatnego. Co to znaczy? Y 2=C+S+NT to dochody sektora prywatnego (ich podział opisuje dolna część modelu ruchu okrężnego). C+I+NT to wydatki sektora prywatnego (raz jeszcze przyj się modelowi ruchu okrężnego. . . ). Zatem różnica dochodów i wydatków sektora prywatnego równa się: (C+S+NT) - (C+I+NT) = (S-I). I S X Z Y 1 = C+I+G+X-Z C G GOSPODARSTWA DOMOWE PAŃSTWO PRZEDSIĘBIORSTWA Yd = Y 2 - NT NT=Td–B Y 2 KONIEC DYGRESJI

28 Czego dowiadujemy się z równania (1): (S – I) = (G – NT) + (X – Z)? Otóż ewentualnej nadwyżce dochodów nad wydatkami sektora prywatnego (S-I) nad jego wydatkami ODPOWIADA nadwyżka wydatków sektora publicznego i (lub) zagranicy nad ich dochodami. To ustalenie pozwala lepiej zrozumiećprocesy zachodzące w gospodarce (zob. następne slajdy).

29 Informacji o zmiennych z równania (S–I)=(G–NT)+(X–Z) dostarczają krajowe systemy rachunkowości społecznej (ang. national income accounts). Oto przykład z 1999 r. ; poszczególne wielkości wyrażono w % PKB: G-NT - - - Np. pomyśl o Irlandii. Co właściwie działo się tu z nadwyżką dochodów sektorów prywatnego i publicznego nad ich wydatkami?

30 - - G-NT - A co powiesz o Francji i Hiszpanii? Jak kraje te finansowały deficyt budżetowy?

31 - - G-NT - Jednak np. Portugalia i Grecja finansują deficyt budżetu środkami zagranicznymi. . .

32 - - G-NT - Zaś Stany Zjednoczone, które również są dłużnikiem świata, mają nadwyżkę, nie deficyt budżetu. Środki zagraniczne służą tu finansowaniu nadwyżki prywatnych inwestycji nad oszczędnościami obywateli.

33 3. 2. OD CZEGO ZALEŻY WIELKOŚĆ INWESTYCJI W KRAJU? I + G + X = S + NT + Z → S + (NT – G) = (X – Z) + I. (2) Czego dowiadujemy się o gospodarce z równania (2)? Otóż, okazuje się, że wielkość inwestycji w kraju, I, zależy od wielkości tzw. oszczędności narodowych [S+(NT–G)] i salda bilansu handlowego (X–Z).

34 S + (NT – G) = (X – Z) + I. To zaskakujące: poprawie bilansu handlowego (X-Z) – PRZY STAŁYCH OSZCZĘDNOŚCIACH NARODOWYCH, S+(NT–G) – towarzyszy zmniejszenie się inwestycji prywatnych, I. Natomiast pogorszeniu się bilansu handlowego – PRZY STAŁYCH OSZCZĘDNOŚCIACH NARODOWYCH – towarzyszy zwiększenie się prywatnych inwestycji. JAK TO MOŻLIWE?

35 S + (NT – G) = (X – Z) + I. Otóż np. pogorszenie się bilansu handlowego oznacza: 1. spadek eksportu, X, i (lub) 2. wzrost importu, Z. Ad. 1. Mniej niż do tej pory naszych oszczędności narodowych [S+(NT–G)] ucieka za granicę, finansując naszą nadwyżkę bilansu handlowego. Pozostając w kraju, te oszczędności powodują wzrost zapasów lub wzrost prywatnych inwestycji produkcyjnych (czyli wzrost inwestycji, I). A Ad. 2. Większa niż do tej pory część oszczędności narodowych [S+(NT–G)] zagranicy przybywa do kraju, finansując nasz rosnący deficyt bilansu handlowego, a „przy okazji” także rosnące inwestycje sektora prywatnego. B ------------A Gdyby te krajowe oszczędności finansowały wydatki państwa, oszczędności narodowe – wbrew założeniu – nie byłyby stałe, lecz zmniejszyłyby się. Gdyby te zagraniczne oszczędności finansowały wydatki państwa, oszczędności narodowe – wbrew założeniu – nie byłyby stałe, lecz zmniejszyłyby się. B

36 3. 3. ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY A ZALEŻNOŚĆ STRUKTURALNA. Nie należy mylić zależności strukturalnej, która dotyczy względnej wielkości zmiennych, ze związkiem przyczynowym tych zmiennych. Powiedzmy, że: 0 < (S – I) = (G – NT) + (X – Z). Otóż do takiej sytuacji mogło dojść na różne sposoby. . . 1. Być może, w tym okresie państwo i (lub) zagranica wydawały więcej niż wynosiły ich dochody i ta nadwyżka tworzyła nadwyżkę dochodów sektora prywatnego nad jego wydatkami. (S – I) = (G – NT) + (X – Z), 2. A może sektor prywatny oszczędzał więcej niż wydawał. To te jego oszczędności, np. pożyczone, umożliwiły państwu i (lub) zagranicy wydawanie więcej niz wynosiły ich dochody. (S – I) = (G – NT) + (X – Z). Innymi słowy, za równaniem: (S – I) = (G – NT) + (X – Z) mogą się kryć różne zależności przyczynowe.

37 Mechaniczne posługiwanie się równaniem przypływów i odpływów skutkuje błędami. I + G + X = S + NT + Z I = S + NT – G + Z – X. (3) Czyżby zwiększenie podatków, NT, o 1 mld zł powodowało wzrost inwestycji o 1 mld zł? Wszak: I=S+NT–G+Z–X? Zwolennik takiego poglądu zakłada, że wzrost podatków NT o 1 mld nie zmieni innych niż inwestycje, I, przypływów i odpływów. Tymczasem popatrzmy na równanie (3) i obraz ruchu okrężnego. . .

38 I = S + NT – G + Z – X. I S (3) X Z Y 1 = C+I+G+X-Z C G GOSPODARSTWA DOMOWE PAŃSTWO PRZEDSIĘBIORSTWA Yd = Y 2 - NT NT=Td–B Y 2 Analiza i równania (3) i rysunku ujawnia, że wzrost NT może skutkować np. takim samym wzrostem G (bez zmiany I) lub równym co do wielkości bezwzględnej spadkiem S (znowu bez zmiany I). W obu przypadkach równanie: I=S+NT–G+Z– X pozostanie prawdziwe, a inwestycje się nie zwiekszą.

39 DEFICYTY BLIŹNIACZE (ang. twin deficits) to występujące jednocześnie deficyt budżetowy i deficyt handlowy. Dyskusje o przyczynach powstania deficytów bliźniaczych w USA w końcu XX w. dostarczają przykładu, wynikających z mylenia zależności strukturalnej i związku przyczynowego, sporów towarzyszących wykorzystaniu równania przypływów i odpływów.

40 Dla jednych deficyt budżetowy w Stanach był przyczyną deficytu handlowego. Ich zdaniem zrównoważenie handlu zagranicznego wymagało usunięcia deficytu budżetowego. Wszak: I + G + X = S + NT + Z (X – Z) = (S – I) + (NT – G). A zatem im mniejsze (NT–G), tym – ceteris paribus – mniejsze (X–Z)! (4)

41 Inni sądzili, że to spowodowany protekcjonizmem Europy i Japonii deficyt handlowy był przyczyną deficytu budżetowego. Wszak: I + G + X = S + NT + Z (NT - G) = -S + I + (X – Z). (5) A zatem, im mniejsze (X-Z), tym – ceteris paribus – mniejsze (NT–G)!

42 Jeszcze inni uważali, że to niedostatek prywatnych oszczędności spowodował deficyt handlowy. Wszak: I + G + X = S + NT + Z (X – Z) = (S – I) + (NT – G). (6) A zatem, im mniejsze (S – I), tym – ceteris paribus – mniejsze (X – Z)!

43 Kto ma rację w takich sporach, zależy od natury związków przyczynowych zmiennych z równania przypływów i odpływów (np. związków (X–Z), (S–I) i (NT–G).

44 Dla jednych deficyt budżetowy w Stanach był przyczyną deficytu handlowego. Ich zdaniem zrównoważenie handlu zagranicznego wymagało usunięcia deficytu budżetowego. Wszak: I + G + X = S + NT + Z (X – Z) = (S – I) + (NT – G). (4) A zatem im mniejsze (NT–G), tym – ceteris paribus – mniejsze (X–Z)! Otóż deficyt budżetowy [(NT–G)<0] rzeczywiście MOŻE być przyczyną deficytu handlowego [(X–Z)<0]. Np. ekspansywna polityka fiskalna i deficyt budżetowy mogą doprowadzić do zwiększenia się produkcji, Y, i – przy danej krańcowej skłonności do importu, KSI - importu, Z. Efektem może być deficyt bilansu handlowego.

45 Inni sądzili, że to spowodowany protekcjonizmem Europy i Japonii deficyt handlowy był przyczyną deficytu budżetowego. Wszak: I + G + X = S + NT + Z (NT - G) = -S + I + (X – Z). (5) A zatem, im mniejsze (X-Z), tym – ceteris paribus – mniejsze (NT–G)! Deficyt handlowy [(X - Z) < 0] MOŻE okazać się przyczyną deficytu budżetowego [(NT – G) < 0]. Np. duzy import, Z, może zastępować produkcję krajową, Y, powodując zmniejszenie się wpływów z opodatkowania, NT (NT = t • Y), i – deficyt budżetu.

46 Jeszcze inni uważali, że to niedostatek prywatnych oszczędności spowodował deficyt handlowy. Wszak: I + G + X = S + NT + Z (X – Z) = (S – I) + (NT – G). (6) A zatem, im mniejsze (S – I), tym – ceteris paribus – mniejsze (X – Z)! Małe prywatne oszczędności [(S–I)<0] MOGĄ spowodować deficyt handlowy [(X-Z)<0]. Np. spadek oszczędności, S, może oznaczać dużą konsumpcję, C, i duże: wydatki zagregowane, AE, produkcję, Y, i – import, Z. Efektem może być zatem deficyt bilansu handlowego. OTO WNIOSEK: ABY USTALIĆ, KTO MA RACJĘ, TRZEBA ZBADAĆ ZACHOWANIE ODNOŚNYCH ZMIENNYCH. (NP. CZY RZECZYWIŚCIE KONSUMPCJA I IMPORT ROSŁY, POWODUJĄC POGORSZENIE SALDA BILANSU HANDLOWEGO?

47 4. INNE RACHUNKI MAKROEKONOMICZNE: BUDŻET PAŃSTWA I BILANS PŁATNICZY. Dwa inne rachunki makroekonomiczne: BUDŻET PAŃSTWA i BILANS PŁATNICZY uzupełniają i uszczegóławiają informacje o przypływach i odpływach zawarte w modelu ruchu okrężnego. BUDŻET PAŃSTWA uzupełnia i uszczegóławia informacje o wydatkach, G, i dochodach państwa, NT, oraz pokazuje, jak finansowany jest ewentualny deficyt budżetowy. BILANS PŁATNICZY uzupełnia i uszczegóławia informacje o transakcjach kraju z zagranicą X i Z oraz ujawnia sposób finansowania ewentualnego deficytu handlowego. BILANS PŁATNICZY I S X Z BUDŻET PAŃSTWA Y 1 = C+I+G+X-Z C G GOSPODARSTWA DOMOWE PAŃSTWO PRZEDSI ĘBIORSTWA Yd = Y 2 - NT NT=Td–B Y 2

48 4. 1. BUDŻET PAŃSTWA. Po pierwsze, budżet państwa uzupełnia i uszczegóławia informacje o wydatkach i dochodach państwa, G i NT.

49 1, 9 26, 6

50 Po drugie, budżet państwa pokazuje, jak finansowany jest ewentualny deficyt budżetowy. Ogólnie, deficyt budżetowy może zostać pokryty długiem (lub – na krótką metę - sprzedażą majątku państwa). Państwo może zadłużyć się w sektorze prywatnym lub zagranicą albo samo u siebie, wykorzystując w tym celu państwowy BANK CENTRALNY: G – NT = DPS + DCB, gdzie: (G – NT) to deficyt budżetowy; DPS to zmiana stanu długu państwa u podmiotów sektora prywatnego i zagranicy; DCB to zmiana stanu długu państwa w banku centralnym.

51 1, 9 26, 6

52 4. 2. BILANS PŁATNICZY uzupełnia i uszczegóławia informacje o transakcjach kraju z zagranicą, w tym o transakcjach składających się na eksport i import oraz ujawnia sposób finansowania ewentualnego deficytu bilansu handlowego. Ogólnie, BILANS PŁATNICZY stanowi rejestr transakcji kraju z zagranicą dokonanych w pewnym okresie. Transakcjom takim towarzyszy przepływ pieniądza zagranicznego (wyjątkiem jest np. „strefa euro”).

53 STRUKTURA BILANSU PŁATNICZEGO. Bilans płatniczy składa się z 3 części: - RACHUNKU OBROTÓW BIEŻĄCYCH (ang. current account, CA), - RACHUNKU OBROTÓW KAPITAŁOWYCH (ang. capital account, CP), - RACHUNKU REZERW OFICJALNYCH (ang. official reserve account, OR).

54 RACHUNEK OBROTÓW BIEŻĄCYCH stanowi (W UPROSZCZENIU) rejestr transakcji kupna i sprzedaży dóbr zawartych w danym okresie przez podmioty krajowe i zagraniczne (CA = X – Z). Ich wynikiem jest popyt netto podmiotów zagranicznych na walutę krajową. Kiedy CA>0, więcej waluty zagranicznej przypływa niż odpływa do naszego kraju

55 RACHUNEK OBROTÓW KAPITAŁOWYCH rejestruje zmianę ZASOBU NETTO AKTYWÓW ZAGRANICZNYCH, POSIADANYCH PRZEZ PODMIOTY KRAJOWE, F A. (Krajowe zasoby aktywów zagranicznych minus zagraniczne zasoby aktywów krajowych). Skutkiem tej zmiany jest popyt netto na pieniądz krajowy. Np. kiedy CP>0, więcej waluty zagranicznej przypływa niż odpływa do naszego kraju, czyli zagranica zwiększa posiadany zasób naszych aktywów, więc ZASÓB NETTO AKTYWÓW ZAGRANICZNYCH POSIADANYCH PRZEZ PODMIOTY KRAJOWE, F, maleje. (ΔF<0, to –ΔF>0 i CP = -ΔF). -------A F może oznaczać np. lokaty oszczędnościowe w bankach, papiery wartościowe, fabryki.

56 RACHUNEK REZERW OFICJALNYCH rejestruje transakcje banku centralnego dokonywane na rynku walutowym. Także one mogą skutkować popytem netto na pieniądz krajowy, który powstaje w wyniku sprzedaży rezerw walutowych banku centralnego. Np. kiedy OR>0, więcej waluty zagranicznej wypływa z banku centralnego niż do niego wpływa, co oznacza, że bank zmniejsza rezerwy walutowe, RES. (ΔRES<0, to –ΔRES>0 i OR = -ΔRES).

57 ZWIĄZKI RACHUNKU OBROTÓW BIEŻĄCYCH (CA), RACHUNKU OBROTÓW KAPITAŁOWYCH (CP) i RACHUNKU REZERW OFICJALNYCH (OR) Konstrukcja bilansu płatniczego sprawia, że odpływ pieniądza zagranicznego z kraju na jednym z rachunków bilansu płatniczego powoduje równy mu przypływ pieniądza zagranicznego na pozostałych rachunkach. Jedynym źródłem finansowania odpływu pieniądza na jednym rachunku jest więc przypływ pieniądza zagranicznego na innym rachunku. Z DEFINICJI saldo bilansu płatniczego wynosi zatem 0: CA+CP+OR=0.

58 Skoro: CA+CP+OR=0, to: CA-ΔF-ΔRES=0, więc: X–Z=ΔF+ΔRES. Równanie to opisuje sposób finansowania deficytu lub rozdysponowanie nadwyżki bilansu handlowego. X–Z=ΔF+ΔRES Np. deficyt bilansu handlowego bywa finansowany zmniejszeniem się zasobu zagranicznych aktywów netto (np. zakup przez zagranicę krajowych obligacji) i (lub) zmniejszeniem się krajowych rezerw walutowych w banku centralnym. Z kolei nadwyżka bilansu handlowego może sfinansować przyrost zasobu zagranicznych aktywów netto (np. kupno zagranicznych fabryk) i (lub) zasilić krajowe rezerwy walutowe w banku centralnym.

CA + CP + OR = 0 CA = -CP - OR Przyj się sposobowi finansowania deficytu obrotów bieżących w różnych krajach. Pomyśl np. o Stanach Zjednoczonych. . . 59

60 Bilans płatniczy w Polsce w 2001 r. (na dzień 31 grudnia, w mln dolarów) RODZAJ TRANSAKCJI A. RACHUNEK BIEŻĄCY Saldo płatności towarowych Wpływy z eksportu towarów. A Wypłaty za import towarów. A Saldo usług Wpływy Wypłaty Saldo dochodów Wpływy Wypłaty Saldo transferów bieżących Wpływy Wypłaty Saldo niesklasyfikowanych obrotów bieżących. B B. OBROTY KAPITAŁOWE I FINANSOWE kapitałowe. C 2001 -7 166 -11 675 30 275 41 950 -976 3 988 4 964 -896 2 652 3 548 1 986 2 644 658 4 395 2 980 Obroty finansowe Inwestycje bezpośrednie - saldo Inwestycje portfelowe - saldo Pozostałe inwestycje – saldo Pochodne instrumenty finansowe. D -1 2 981 6 928 1 109 -4 715 -341 C. SALDO BŁĘDÓW I OPUSZCZEŃ RAZEM A-C 3 763 -423 D. POZYCJE FINANSUJĄCE 423 Oficjalne aktywa rezerwowe Kredyty z MFW Exceptional financing. E 440 0 -17 A Dane NBP dotyczą płatności rejestrowanych przez banki. Różnią się one od danych GUS, które powstają na podstawie dokumentacji celnej. BW przybliżeniu: saldo skupu i sprzedaży walut w kasach banków (transakcje bez klasyfikacji statystycznej bilansu płatniczego) plus saldo wpłat i podjęć z rachunków bankowych osób fizycznych. C Np. transakcje prawami własności patentów. DTransakcje instrumentami finansowymi, których cena zależy od cen innych instrumentów, towarów, wartości indeksów rynkowych. E Transakcje sektora rządowego - restrukturyzacja zobowiązań. Źródło: Dane NBP.

61 4. 3. ROLA BANKU CENTRALNEGO. Przyjmy się jeszcze bankowi centralnemu. . . Uczestniczy on w finansowaniu zarówno deficytu budżetowego, jak i deficytu bilansu handlowego. Jak to działa? Odpowiem, wykorzystując uproszczony bilans banku centralnego. Jedyne PASYWA (ZOBOWIĄZANIA) BANKU CENTRALNEGO stanowi gotówka w obiegu, M. AKTYWA BANKU CENTRALNEGO mogą przybrać dwie formy: państwowych papierów wartościowych (długu państwa, DCB) oraz rezerw walutowych, RES. Aktywa muszą się równać pasywom (ΔM = ΔDCB + ΔRES).

62 Kiedy bank centralny kupuje państwowe papiery wartościowe finansuje tym samym deficyt budżetowy. Natomiast sprzedając walutę zagraniczną, bank centralny finansuje deficyt bilansu handlowego.

ZRÓB TO SAM! 63 Tak czy nie? 1. PKB obliczony metodą dochodową jest równy PKB obliczonemu metodą wydatkową, ponieważ prędzej czy później przy produkcji dóbr pośrednich kolejnego rzędu zużywane są jakieś dobra finalne. 2. Przy tworzeniu cząstkowego miernika zdrowia społeczeństwa używanego w trakcie obliczeń HDI wykorzystano popularną w ekonomii ideę malejących przychodów. 3. Deficyt budżetowy może zostać sfinansowany np. za pomocą zagranicznych inwestycji bezpośrednich. 4. Deficyt bilansu handlowego może zostać sfinansowany np. za pomocą długu krajowego. 5. Na początku roku w Fantazji aktywa zagraniczne netto wynosiły 500. Oczekiwany poziom eksportu i importu był równy – odpowiednio 30 i 20. Bank centralny nie planował interwencji na rynku walutowym. W efekcie realizacji tych planów zasób aktywów zagranicznych netto w końcu roku zwiększył się o 20. 6. Podaż pieniądza wzrosła z 100 mld do 200 mld. W efekcie szybkość obiegu pieniądza nie uległa zmianie, a poziom cen zwiększył się ze 100 do 150. Oznacza to, że linia zagregowanej podaży jest pionowa.

Zrób to sam! Zadania 64 1. Pewną gospodarkę, która nie utrzymuje kontaktów z zagranicą w krótkim okresie charakteryzują takie dane: Cpl=0, 8 Yd; t=0, 2; Ipl=12; Gpl=51. Produkcja wyniosła 150, nie ma zapasów. a) Ile wynosi wielkość produkcji odpowiadająca równowadze? b) Oblicz wszystkie przypływy i odpływy. c) W następnym okresie produkcja wyniosła 200 (ceteris paribus). Jeszcze raz wypełnij polecenie b).

65 2. Hipotecję i Fantazję różni tylko to, że Hipotecjanie uważają, iż kobiety nie powinny się kształcić. a) PKB per capita, czy HDI wskaże wyższy poziom dobrobytu w Hipotecji w porównaniu z Fantazją? Dlaczego? b) Czy sądzisz, że wykorzystanie HDI jako miary dobrobytu jest w tym przypadku właściwe (podaj argument za i argument przeciw)? c) Co wspólnego ma z tym paternalizm? Podaj przykład powszechnie akceptowanego paternalizmu w gospodarce. d) Oceń pomysł zastąpienia HDI średnią trzech wskaźników cząstkowych wskazywanych w głosowaniu przez członków wchodzącego w grę społeczeństwa (podaj argument za i argument przeciw).

66 3. Tablica zawiera infromacje, które dotyczą sytuacji w Hipotecji (H) i Fantazji (F) w 2006 r. (Dane podano w mld dolarów amerykańskich). Odwołując się do modelu ruchu okrężnego, uzpełnij brakujące liczby. S H F I NT 91 414 888 G G-NT Z X 164 6 174 196 501 542 874 CA 41

67 4. Które z tych transakcji stanowią odpływ, a które przypływ z (do) ruchu okrężnego wydatków i dochodów? a) Kraj otrzymuje pomoc rozwojową od Międzynarodowego Funduszu Walutowego. b) Zatrudnieni w kraju robotnicy cudzoziemscy przesyłają swoje zarobki do ojczyzny. c) Krajowe przedsiębiorstwa inwestują za granicą. d) Państwo podniosło podatki, a dodatkowe wpływy do budżetu przeznaczono na zakup komputerów za granicą.

68 5. Odwołując się do równości S+NT+Z=I+G+X wskaż bezpośredni skutek zdarzeń a, b, c, d, e. Opisz przyczyny powodujące zmianę którejś zmiennej, zapewniającą zachowanie równości odpływów i przypływów. Wskaż inną możliwość. a) Nowak dodatkowo zaoszczędził 1000 zł. b) Sejm zwiększył podatek dochodowy. c) Zwiększają się planowane inwestycje przedsiębiorstw. d) Wzrosły wydatki na policję. e) Niemcy kupują mniej śląskiego węgla.

69 6. Wykorzystaj równanie przypływów/odpływów dla uzsadnienia przytoczonych opinii, które pojawiały się w sporach o przyczyny tzw. „deficytów bliźniaczych” w USA (wskaż odpowiednie związki przyczynowe): a) Deficyt budżetowy jest przyczyną deficytu bilansu handlowego. b) Deficyt handlowy jest przyczyną deficytu budżetowego. c) Zbyt małe prywatne oszczędności są przyczyną deficytu handlowego. d) Co należałoby zrobić, aby ustalić, która z tych opinii jest prawdziwa?

70 7. Odpowiadając na pytania (a), (b) i (c), wykorzystaj równanie przypływow i odpływów: a) Co to znaczy: „Sektor prywatny oszczędza więcej, niż wydaje na inwestycje, bo finansuje to państwo i (lub) zagranica. ”? b) Pokaż, że (S-I)>0 stanowi nadwyżkę dochodów sektora prywatnego nad jego wydatkami. c) Podaj przykład sytuacji, w której deficyt budżetu jest finansowany nadwyżką prywatnych oszczędności nad prywatnymi inwestycjami. d) W jaki sposób może dojść do finansowania deficytu budżetowego nadwyżką prywatnych oszczędności nad prywatnymi inwestycjami?

71 8. W Polsce od lat występują „deficyty bliźniacze”. Np. w 2001 r. deficyt budżetowy wynosił 4, 3%, a deficyt handlowy 3, 8% PKB. a) Oblicz nadwyżkę oszczędności nad inwestycjami sektora prywatnego, (S-I), w Polsce. b) Przekształć równanie przypływów i odpływów tak, aby wskazać źródła finansowania deficytu budżetowego w Polsce w 2001 r. c) Zinterpretuj równanie, które otrzymałeś. Jak to mozliwe, że deficyt handlowy (Z-X) może finansować deficyt budżetowy?

. 72 9 a) Równaniem opisz równość przypływów i odpływów w gospodarce otwartej. Przekształć to równanie tak, aby ujawnione zostały: b) Prywatne i zagraniczne źródła finansowania deficytu budżetowego. c) Publiczne i prywatne źródła finansowania deficytu bilansu handlowego. d) Rozdysponowanie oszczędności narodowych. Zinterpretuj równanie z podpunktów (b), (c), (d).

73 10. Przestudiuj budżet Polski w 2002 r. (s. 37). a) Wskaż główne źródła dochodów budżetu państwa. b) Wskaż główne rodzaje wydatków. c) W jaki sposób sfinansowano deficyt budżetowy w Polsce w 2002 r. ? d) Jaki związek ma taki sposób finansowania deficytu z wydatkami budżetu w przyszłości?

74 11. Przestudiuj bilans płatniczy Polski w 2001 r. (s. 59). a) Wyjaśnij różnicę sald bilansu handlowego i rachunku bieżącego. b) Jaką rolę w finansowaniu deficytu handlowego odegrały: (i) Bank centralny? (ii) Kapitał zagraniczny? (iii) Zasoby obywateli (np. oszczędności walutowe)? c) Co powiesz o wysokości salda błędów i opuszczeń? Spróbuj wyjaśnić jego poziom.

75 12. a) W Hipotecji poziom cen wynosi 1. W nadchodzącym roku państwo zamierza wydać 10 mld gb. Z powodów politycznych wpływy z podatków nie mogą przekroczyć 5 mld. Deficyt budżetowy zostanie sfinansowany po połowie emisją papierów wartościowych dla sektora prywatnego i dla banku centralnego. Jak zmieni się podaż pieniądza, M (załóż, że ta gospodarka jest zamknięta)? b) Jak zmieni się poziom cen, jesli realna wielkość produkcji nie zmienia się i wynosi Y = 10 mld, a szybkość obiegu pieniądza wynosi 4? c) A teraz załóż, że gospodarka Hipotecji jest otwarta, trwa handel zagraniczny, lecz nie dochodzi do przepływów kapitału. Deficyt obrotów bieżących wynosi 3 mld gb). Jak tym razem zmieni się podaż pieniądza, M (ceteris paribus)?

Test (Plusami i minusami zaznacz prawdziwe i fałszywe odpowiedzi) 76 1. A. PKB obliczony metodą wydatkową różni się od PKB obliczonego metodą dochodową o wartość inwestycji. B. Suma dochodów czynników produkcji powstałych przy produkcji dóbr pośrednich jest równa sumie wartości dóbr finalnych. C. W gospodarce zamkniętej dobra finalne to dobra konsumpcyjne, inwestycyjne i dobra kupowane przez państwo. D. Makroekonomiści nie zajmują się problemami mikroekonomicznymi. 2. HDI bezpośrednio uwzględnia m. in. : A. Poczucie osobistego bezpieczeństwa członków społeczeństwa. B. Możliwość zaspokajania materialnych potrzeb członków społeczeństwa. C. Zdrowotność społeczeństwa. D. Rozkład dochodów w społeczeństwie. 3. A. W zamkniętej gospodarce bez państwa odpływami są: S i NT. B. W otwartej gospodarce z państwem przypływami są: C, I, G, X. C. W zamkniętej gospodarce z państwem odpływami są: S, NT, X. D. W otwartej gospodarce z państwem odpływami są: S, NT.

77 4. W gospodarce otwartej: A. Warunkiem wystąpienia deficytów bliźniaczych jest nadwyżka inwestycji sektora prywatnego nad jego oszczędnościami. B. (S-I)=(NT-G)+(X-Z). C. Źródłem finansowania deficytu budżetowego może być nadwyżka oszczędności sektora prywatnego nad jego wydatkami na inwestycje. D. S+(NT-G)=I+(X-Z). 5. Budżet państwa: A. Składa się m. in. z rachunków: obrotów bieżących i obrotów kapitałowych. B. Zawiera informacje o odpływach i przypływach do ruchu okrężnego. C. Jest rejestrem transakcji kraju z zagranicą zawartych w pewnym okresie. D. Ujawnia źródła finansowania deficytu handlowego. 6. Bilans płatniczy: A. Zawiera informacje o odpływach i przypływach do ruchu okrężnego. B. Składa się m. in. z rachunków: obrotów bieżących i obrotów kapitałowych. C. Jest planem wydatków i dochodów państwa w pewnym okresie. D. Ujawnia źródła finansowania deficytu budżetowego. 7. Bank centralny: A. W trakcie operacji otwartego rynku może emitowac środek płatniczy. B. Ma aktywa, którymi są rezerwy walutowe i papiery wartościowe państwa. C. W trakcie interwencji na rynku walutowym może emitowac środek płatniczy. D. Ma pasywa, którymi są wszystkie wyemitowane banknoty i monety.

78