UCZESTNICY PROCESU I ZASADY PROCESOWE Z NIMI ZWIZANE

UCZESTNICY PROCESU I ZASADY PROCESOWE Z NIMI ZWIĄZANE Mgr Dorota Czerwińska, Katedra Postępowania Karnego

Uczestnicy procesu karnego – kategorie • organy • strony • podmiot zobowiązany i właściciel przedsiębiorstwa • przedstawiciele procesowi stron • przedstawiciel społeczny • osobowe źródła dowodowe • pomocnicy organów procesowych

Organy procesowe • Są to organy państwa o określonej przez przepisy prawa strukturze organizacyjnej, uprawnieniach i obowiązkach • W postępowaniu przygotowawczym są to: prokurator, Policja, inne organy wymienione w art. 312 k. p. k. lub rozporządzeniu wydanym na podstawie art. 325 d k. p. k. • W postępowaniu sądowym: sąd

Prokurator Generalny Prokurator Krajowy Dyrektor Głównej Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Prokuratura Krajowa Prokurator Regionalny Prokuratura Regionalna Dyrektor Biura Lustracyjnego Prokurator Okręgowy Prokuratura Okręgowa Prokurator Rejonowy Prokuratura Rejonowa oddziałowe biura lustracyjne oddziałowe komisje ścigania zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Zasady funkcjonowania prokuratury • Zasada jednolitości i niepodzielności – działania jakiegokolwiek prokuratora na zewnątrz są działaniem całej prokuratury, a podział czynności między poszczególnych prokuratorów jest wewnętrzną sprawą prokuratury • Zasada indyferencji – nie ma znaczenia, który konkretnie prokurator podejmuje czynność • Zasada centralizmu oraz hierarchicznego podporządkowa – cała prokuratura podlega Prokuratorowi Generalnemu, a jednocześnie prokuraturzy niżej postawieni podlegają prokuratorom jednostek wyższego rzędu • Zasada substytucji – pozwala na powierzenie przez przełożonego realizacji czynności podległym mu prokuratorom • Zasada dewolucji – przełożony może przejąć do wykonania czynności prokuratora podległego • Zasada niezależności i samodzielności prokuratora – znacznie straciła na znaczeniu po 2016 roku

Strony procesowe → podmioty posiadające interes prawny w korzystnym dla nich rozstrzygnięciu procesu, działające we własnym imieniu

Podejrzany/oskarżony/osoba podejrzana • Definicje legalne – art. 71 k. p. k. ; kluczowy art. 71 par. 3 k. p. k. • Osoba podejrzana – osoba, której nie przedstawiono jeszcze zarzutu popełnienia przestępstwa, ale faktycznie jest o nie podejrzewana, a postępowania w sensie faktycznym toczy się przeciw niej; za moment nabycia tego statusu uznaje się często moment podjęcia pierwszej czynności procesowej skierowanej przeciwko jej interesom • Oskarżony to strona bierna (broniąca się) w procesie karnym i centralna jego postać; podmiot szczególnych gwarancji wynikających z prawa do obrony • Oprócz uprawnień posiada jednak także obowiązki – podstawowe są wyliczone w art. 74 i 75 k. p. k.

Pojęcie naczelnych zasad procesowych naczelne zasady procesowe to podstawowe, swoiste normy, określające główne cechy procesu; razem wzięte określają całość węzłowych kwestii w procesie pewne ogólne idee wyznaczające model procesu, stanowiące dyrektywy uregulowania najbardziej istotnych kwestii procesowych samo pojęcie nie jest specyficzne dla nauki procesu karnego, a nawet dla nauki procesu w ogóle konieczne cechy zasady: wariantowość niebanalność związek bezpośrednio z procesem określona treść aksjologiczna charakter dyrektywalny zasady mogą być prawnie zdefiniowane (wynikają z konkretnego przepisu – np. zasada domniemania niewinności, obiektywizmu, swobodnej oceny dowodów) lub wynikać z całokształtu unormowań

Prawo do obrony • podstawowe uprawnienie oskarżonego • źródła: art. 42 Konstytucji RP, art. 6 ust. 3 EKPCz, art. 14 ust. 3 MPPOi. P, art. 6 k. p. k. • aspekt materialny obrony – prawo do osobistej walki ze stawianym zarzutem • aspekt formalny obrony – prawo do korzystania z pomocy obrońcy • to zespół wielu uprawnień i jedna z najważniejszych gwarancji współczesnego procesu karnego • obrona – całokształt czynności podejmowanych w procesie karnym przez oskarżonego (choć niekoniecznie przez niego), zmierzających do odparcia oskarżenia lub roszczeń cywilnych albo do zmniejszenia odpowiedzialności lub uciążliwości procesowych • jest uprawnieniem, a nie obowiązkiem oskarżonego • obrona może przybrać postać obrony czynnej lub obrony biernej – podział ze względu na aktywność oskarżonego w procesie

Prawo do obrony • zasada prawa do obrony to dyrektywa postępowania o charakterze uprawniającym, w myśl której oskarżony ma prawo bronić swych interesów w procesie – za pomocą (i z wykorzystaniem) zespołu uprawnień procesowych – przed stawianym mu zarzutem lub grożącymi konsekwencjami prawnymi • na zespół procesowych uprawnień oskarżonego składają się te wszystkie normy, które służą ochronie pozycji procesowej oskarżonego i umożliwiają mu udział w postępowaniu karnym na prawach strony: • prawo do informacji • prawo do składania wyjaśnień i ich odmowy • prawo do wypowiadania się • nemo se ipsum accusare tenetur • inicjatywa dowodowa • udział w czynnościach procesowych • prawo do zapoznania się z aktami • prawo do zaskarżania orzeczeń

Minimalny standard EKPC • prawo do niezwłocznej informacji w zrozumiałym języku o istocie i treści stawianych zarzutów • prawo do dysponowania odpowiednim czasem i możliwościami przygotowania obrony • prawo do bronienia się osobiście lub przez ustanowionego obrońcę • prawo do bezpłatnego obrońcy z urzędu, jeżeli uzasadnia to dobro wymiaru sprawiedliwości • prawo do przesłuchania świadków obu stron na tych samych zasadach • prawo do bezpłatnej pomocy tłumacza • prawo do rozstrzygnięcia w rozsądnym czasie • prawo do sądu • prawo do obecności na rozprawie • prawo do jawnego i ustnego procesu • prawo do jawnego wyroku i rzetelnego uzasadnienia • prawo do apelacji

Zakres podmiotowo-temporalny • oskarżony • podejrzany • problem osoby podejrzanej – uchwała SN z 20. 09. 2007, I KZP 26/07 • prawo do obrony powinno przysługiwać od podjęcia pierwszych czynności faktycznych przeciwko osobie nawet bez wydania postanowienia • przysługuje ono do zakończenia postępowania, w tym wykonawczego

Ustawowe ograniczenia • wymagają ścisłej wykładni i zachowania proporcjonalności • zakaz naruszania wyraźnych obowiązków procesowych • zakaz naruszania norm prawa karnego materialnego • wyrok SN z 9 lutego 2004 r. , V KK 194/03 • zakaz naruszania słusznych interesów innych uczestników

Obrona obligatoryjna a obrona z urzędu obrona obligatoryjna – zachodzi wówczas, gdy z uwagi na określone okoliczność utrudniające obronę k. przewiduje, że oskarżony musi mieć obrońcę; może być fakultatywna lub z urzędu obrona z urzędu – zachodzi wówczas, gdy do ustanowienia obrońca dochodzi w drodze wyznaczenia go przez sąd: wówczas, gdy oskarżony nie ma obrońcy w sytuacji obrony obligatoryjnej prawo ubogiego

Domniemanie niewinności • źródła: art. 6 ust. 2 EKPCz, art. 14 ust. 2 MPPOi. P, art. 42 ust. 3 Konstytucji • ujęcie subiektywne – M. Cieślak – nakreślony przez ustawę nakaz kształtowania w świadomości organów procesowych przekonania o niewinności oskarżonego • ujęcie obiektywne – L. Schaff – korzystny dla oskarżonego stan prawny, który nakazuje, aby niezależnie od osobistych mniemań o oskarżonym był on traktowany przez prawo jako niewinny • koncepcja humanistycznego sceptycyzmu – traktować jako osobę niewinną oraz mieć krytyczne nastawienie do stawianego zarzutu

In dubio pro reo • nie ma zgody, czy jest to odrębna zasada procesowa, czy logiczna konsekwencja domniemania niewinności • obejmuje na pewno tylko wątpliwości co do faktów, jest sporne, czy również co do prawa • w związku z powrotem do inkwizycyjności ponownie obejmuje już nie wątpliwości, których nie usunięto, a tylko niedające się usunąć • w przypadku składów wieloosobowych chodzi o wątpliwości większości składu • dotyczy sytuacji, w której wersji korzystnej dla oskarżonego nie da się wykluczyć, choćby była mniej prawdopodobna od wersji oskarżenia, albowiem sprawstwo i wina muszą być wykazane ponad wszelką wątpliwość (post. SN z 31 marca 1964 r. , RN 10/64)

Ciężar dowodu i obowiązek dowodzenia wg S. Waltosia • ciężar dowodu – powinność udowodnienia ze względu na interes własny • w znaczeniu formalnym – tezę ma udowodnić ten, kto ją wysunął • w znaczeniu materialnym – tezę może udowodnić ktokolwiek, pod rygorem jej odrzucenia • w znaczeniu prakseologicznym – generalna powinność dowodzenia swoich tez, by zwiększyć szansę ich akceptacji • obowiązek dowodzenia – powinność udowodnienia ze względu na interes cudzy (np. obrońca)

Ciężar dowodu wg S. Śliwińskiego • w znaczeniu formalnym – kto ma obowiązek dowodzić w procesie • w znaczeniu materialnym – kogo obciążą negatywne skutki nieudowodnienia

Ciężar dowodu i obowiązek dowodzenia • obowiązek dowodzenia jest zabezpieczony rygorem konsekwencji pozaprocesowych; spoczywa na oskarżycielu publicznym i obrońcy • ciężar dowodu w znaczeniu materialnym spoczywa na oskarżycielu: publicznym, prywatnym i posiłkowym • z istoty domniemania niewinności wynika, że oskarżony niczego dowodzić nie musi • czy materialny ciężar dowodu spoczywa na sądzie?

Ograniczenia domniemania niewinności? • problem stosowania środków przymusu – następuje to przecież przed prawomocnym wyrokiem. Ustawa pozwala jednak dokonywać takich rozstrzygnięć w oparciu o duże prawdopodobieństwo sprawstwa. Nie prowadzą one do definitywnego przesądzenia winy i muszą być stosowane z zachowaniem proporcjonalności ingerencji w dobra oskarżonego, a także nie jako antycypacja represji.

Reguła nemo se ipsum accusare tenetur także: wolność od samooskarżania, prawo do milczenia reguła wyrażona w art. 74 k. p. k. doznaje ograniczeń, wymienionych również w tym przepisie, oskarżony ma bowiem obowiązek biernie poddać się określonym czynnościom dowodowym ma kluczowe znaczenie w orzecznictwie ETPCz m. in. dla oceny rzetelności procesu

Obrońca w procesie karnym • Może nim być jedynie adwokat, a od 1 lipca 2015 r. – także radca prawny • Oskarżony może mieć jednocześnie więcej niż 3 obrońców • Obrońca dysponuje szerokim zakresem samodzielności • Zgodnie z art. 86 k. p. k. może działać jedynie na korzyść oskarżonego • Występuje obok, a nie zamiast oskarżonego

Kolizja obrony – art. 85 k. p. k. • Obrońca X broni trzech współoskarżonych o kradzież roweru. Na etapie postępowania przygotowawczego żaden z nich się nie przyznaje i zgodnie twierdzą, że byli tego dnia w pubie. • Na etapie postępowania sądowego jeden z nich zaczyna twierdzić, że jego w pubie nie było, ale wie, że koledzy byli. • Na kolejnej rozprawie drugi z nich zaczyna w swoich wyjaśnieniach obciążać pierwszego i trzeciego. W którym momencie doszło do kolizji obrony? • Któremu z oskarżonych obrońca winien wypowiedzieć upoważnienie do obrony? • Jak postąpi sąd, jeżeli obrońca tego nie zrobi?