Zasady procesowe mgr Dominika Czerniak Katedra Postpowania Karnego

Zasady procesowe mgr Dominika Czerniak Katedra Postępowania Karnego

Zasada procesowa – co to jest? • Norma prawna o szczególnym charakterze*, wyrażająca to, co w procesie zasadnicze i typowe oraz podkreślająca jego ogólne cechy lub prawidłowości. • Zasada procesowa a zasada prawa dotyczy całego systemu prawa, mająca uniwersalny charakter i nie jest związana ściśle z jakąś dziedziną prawa; zasada procesowa (z KPK) odnosi się do prawa karnego procesowego. • Zasadą procesową nie jest zasada humanitaryzmu, poszanowania godności jednostki. • Są to zasady prawa – mają jeszcze bardziej ogólny charakter od zasad procesowych, dotyczą wszystkich relacji państwo – jednostka i między jednostkami. *szczególny charakter zasad procesowych przejawia się w tym, że: 1) wyznaczają kierunek działań prawodawczych; 2) kierunek interpretacji przepisów prawa; 3) kierunki stosowania prawa (zwłaszcza przy tzw. luzach decyzyjnych); 4) ukierunkowują sposób korzystania z przyznanych uprawnień przez różne podmioty

Zasady procesowe – (po) co to jest? • Za pomocą zasad procesowych można w syntetyczny sposób określić model procesu karnego. • Są użyteczne w praktyce stosowania prawa – jako wskazówka dla organów procesowych i innych uczestników postępowania. Muszą w taki sposób interpretować przepisy, by została zrealizowana zasada procesowa. • Przykład: zasada prawdy materialnej – dążenie do tego, by orzeczenie opierało się na prawdziwych ustaleniach faktycznych. Jeżeli strona wnosi wniosek dowodowy, np. o powołanie biegłego, który jest bardzo kosztowny, trzeba na niego długo czekać, ale ma istotne znaczenie dla wydania prawidłowego rozstrzygnięcia, dotyczy okoliczności jeszcze nie badanych w postępowaniu, sąd nie może oddalić takiego wniosku dowodowego, twierdząc, że np. dowodu nie da się przeprowadzić (ze względu na koszty) albo że w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.

A co jeżeli w procesie obowiązują dwie sprzeczne zasady procesowe? • W jednym stadium procesu nie mogą równocześnie obowiązywać w takim samym zakresie („panować”) dwie sprzeczne zasady (np. jawności i tajności). • Możliwa jest sytuacja, w której jedna z zasad dominuje (zasada dominująca), obowiązuje w danej części procesu z wyjątkami na rzecz zasady przeciwnej, która w takiej sytuacji ma charakter uzupełniający (np. w postępowaniu przygotowawczym dominuje zasada inkwizycyjności z wyjątkami na rzecz kontradyktoryjności). • W kolejnych stadiach mogą obowiązywać przeciwstawne zasady (np. postępowanie przygotowawcze jest tajne z wyjątkami na rzecz jawności a postępowanie jurysdykcyjne jest jawne, ale z wyjątkami na rzecz tajności). O tym czy dana zasada rzeczywiście obowiązuje i ma charakter dominujący, decyduje nie sama deklaracja ustawodawcy, ale analiza całego systemu i ilości wyjątków na rzecz zasady przeciwnej.

Zasady wszczęcia procesu Zasady procesowe wg. prof. Skorupki Zasady prowadzenia procesu karnego Zasady postępowania dowodowego Zasady gwarancyjne oskarżonego • legalizmu i oportunizmu; działania z urzędu; skargowości • udziału czynnika społecznego; samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego; obiektywizmu; działania z urzędu, szybkości, kontradyktoryjności oraz inkwizycyjności, jawności i tajności, ustności i pisemności, instancyjności • prawdy materialnej, bezpośredniości, swobodnej oceny dowodów), • domniemanie niewinności, in dubio pro reo, prawo do obrony

Zasada prawdy materialnej Zasada skodyfikowana (art. 2 § 2), dyrektywa (podlega ograniczeniom), zasada pozakonstytucyjna (wg. części autorów), zasada naczelna, zasada dowodowa

Zasada prawdy materialnej Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne. (art. 2 § 2) • Skierowana do wszystkich organów procesowych, podejmujących rozstrzygnięcia w toku postępowania (wydających wyroki, zarządzenia, postanowienia, uchwały). Prawda materialna - element każdej decyzji procesowej! • Prawdziwe ustalenia faktyczne - ustalenia zgodne z rzeczywistością. Organy procesowe mają obowiązek dążyć do poznania prawdy w takim zakresie, w jakim jest to możliwe (pod względem prawnym i faktycznym). Najlepsze warunki do poznania prawdy stwarza zasada kontradyktoryjności (poznawanie tego samego faktu z dwóch różnych - najprawdopodobniej - punktów widzenia). • Prawdziwe ustalenie faktyczne to takie, które zostało udowodnione. Ważne - konieczność udowodnienia faktów, dotyczy tylko tych, które są niekorzystne dla oskarżonego. Korzystnych okoliczności nie trzeba udowadniać - wynikają z domniemania niewinności.

Zasada prawdy materialnej • Dwa aspekty udowodnienia: • obiektywny - każdy rozsądny człowiek uzna dany fakt za udowodniony; • subiektywny - sąd uznaje dany fakt za udowodniony. • Udowodnienie faktów w procesie karnym może nastąpić wyłącznie za pomocą środków i sposobów przewidzianych w przepisach prawa i z poszanowaniem gwarancji uczestników postępowania.

Ograniczenia zasady prawdy materialnej • Nie dążymy do poznania prawdy za pomocą wszelkich możliwych środków. Cel w postaci ustalenia przebiegu zdarzenia, nie uświęca środków np. stosowania nielegalnych podsłuchów, tortur, niedozwolonego przymusu itp. • Możliwość poznania prawdy, a tym samym zasadę prawdy materialnej ograniczają: • • • zasady humanitaryzmu i poszanowania praw człowieka, zasady praworządności - do prawdy można dążyć tylko metodami zgodnymi z prawem, demokratycznego państwa prawa, zakazy dowodowe (np. zakaz tortur – art. 171 § 5), respektowanie prawa oskarżonego do obrony (prawo do milczenia i brak obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść), zasada in dubio pro reo, zakaz reformationis in peius, prawomocność orzeczeń sądowych, immunitety procesowe.

Zasada bezstronności (obiektywizmu) Zasada skodyfikowana (art. 4), reguła (nie podlega ograniczeniom), konstytucyjna (w odniesieniu do bezstronności sądu), zasada naczelna, zasada prowadzenia procesu

Zasada bezstronności Organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. (art. 4) • Źródła zasady bezstronności (poza art. 4 k. p. k): • art. 45 ust. 1 Konstytucji - Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. • art. 6 ust. 1 EKPC - Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd (…). • art. 47 KPP - Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy. • W k. p. k. zasadą bezstronności ma szerszy zakres niż „bezstronność” konstytucyjna, konwencyjna i z KPP UE. Bezstronność odnosi się do wszystkich organów procesowych i niektóry uczestników postępowania (protokolanci, biegli, pomocnicy organów procesowych). • W odniesieniu do prokuratora bezstronność jest podwójnie potwierdzona na płaszczyźnie ustawowej. • art. 6 ustawy o Prokuraturze - Prokurator jest obowiązany do podejmowania działań określonych w ustawach, kierując się zasadą bezstronności i równego traktowania wszystkich obywateli.

Zasada bezstronności • Aspekty bezstronności: • subiektywny - brak uprzedzeń i brak uprzedniego nastawienia do stron i do sprawy; faktyczna bezstronność „wewnętrzna” danej osoby (organu), aspekt w zasadzie nieweryfikowalny, o ile nie zostanie uzewnętrzniony przez stronnicze zachowanie; • obiektywny - organ swoim zachowaniem nie może powodować sytuacji, które mogłyby rodzić uzasadnione wątpliwości odnośnie do jego bezstronności; • zewnętrzny - bezstronność dostrzegana przez osoby niezaangażowane bezpośrednio w proces karny (publiczność, media, społeczeństwo).

Zasada bezstronności • Bezstronności nie da się „zadekretować”. Określona osoba (organ procesowy), jeżeli nie chce być bezstronna, to niezależnie od uregulowań ustawowych będzie zachowywała się w sposób niezgody z art. 4 k. p. k. Czyli bezstronności wewnętrznej nie da się ustanowić ustawą. • Ustawodawca ma jednak obowiązek stworzyć takie gwarancje, żeby organ procesowy był bezstronny – obiektywnie i zewnętrznie. • Najwyższe gwarancje bezstronności ma sąd i sędziowie. Zob. następny slajd. • Odpowiednio stosuje się je do innych organów procesowych, ale np. prokurator nie ma aż tak daleko idącego komfortu bezstronnego orzekania w porównaniu z sędzią. • Zob. art. 7 – 9 ustawy Prawo o prokuraturze

Gwarancje bezstronności 1. ustawowo określona właściwość sądów (art. 24, 25, 34, 37, 43 i art. 11 a pw. KPK), 2. ustawowe regulacje dotyczące wyznaczania składów orzekających (art. 47 a i 47 b ustawy prawo o ustroju sądów powszechnych), 3. kolegialność składu orzekającego (art. 28 -30), 4. instytucja wyłączenia (sędziego, prokuratora, innych organów prowadzących postępowanie przygotowawcze, mediatora, ławnika, referendarza sądowego, osoby prowadzącej wywiad środowiskowy, oskarżyciela publicznego, protokolanta, stenografa, tłumacza, biegłego i specjalisty) (art. 40 i 41), 5. jawność postępowania, 6. obowiązek uzasadniania rozstrzygnięć procesowych, 7. kontrola instancyjna

Zasada domniemania niewinności Zasada skodyfikowana (art. 5 § 1), reguła (nie podlega ograniczeniom), konstytucyjna i konwencyjna, zasada naczelna, zasada gwarancyjna dla oskarżonego

Zasada domniemania niewinności Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem. (art. 5 § 1) • Zob. także: art. 42 ust. 3 Konstytucji, art. 6 ust. 2 EKPC, art. 48 ust. 1 KPP UE. • Adresaci domniemania niewinności – funkcjonariusze organów państwa, organy procesowe oraz społeczeństwo*. Niedopuszczalne jest przedstawienie swojego stanowiska odnośnie do winy oskarżonego przed prawomocnym zakończeniem postępowania. • Prowadząc postępowanie karne, organy procesowe muszą traktować oskarżonego jak niewinnego. • Należy obalić domniemanie niewinności, czyli koniecznie jest przedstawienie dowodów, które udowodnią winę oskarżonego. • Domniemanie niewinności jest domniemaniem prawnym wzruszalnym.

Zasada domniemania niewinności *Adresatami domniemania niewinności jest również społeczeństwo, ponieważ przed prawomocnym zakończeniem postępowania nie można mówić, że dana osoba jest sprawcą przestępstwa, przestępcą (zabójcą, oszustem, złodziejem, gwałcicielem itp. ). Oskarżony może wytoczyć powództwo w sprawie cywilnej o naruszenie dóbr osobistych (art. 23 i 24 k. c. ) albo wnieść prywatny akt oskarżenia w sprawie o przestępstwo z art. 212 § 1 k. k. • art. 13 ust. 1 i 2 ustawy Prawo prasowe: • Nie wolno wypowiadać w prasie opinii co do rozstrzygnięcia w postępowaniu sądowym przed wydaniem orzeczenia w I instancji. • Nie wolno publikować w prasie wizerunku i innych danych osobowych osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe, jak również wizerunku i innych danych osobowych świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba że osoby te wyrażą na to zgodę.

Zasada domniemania niewinności • Domniemanie niewinności obowiązuje w całym postępowaniu karnym, od chwili jego wszczęcia. Nie obowiązuje jednak, gdy został wydany prawomocny wyrok, a strona domaga się wzruszenia orzeczenia (np. w postępowaniu kasacyjnym). Domniemanie niewinności „odżywa”, jeżeli w wyniku wznowienia postępowania lub kasacji uchylono wyrok skazujący, a sprawa toczy się na nowo. • Trzy koncepcje domniemania niewinności (co to znaczy, że organ procesowy ma domniemywać niewinność): • subiektywistyczna – nacisk na ocenę organu procesowego; organ procesowy musi być subiektywnie (wewnętrznie) przekonany, że oskarżony jest niewinny; • obiektywistyczna – wynikający z ustawy nakaz uznawania oskarżonego za niewinnego niezależnie od własnych przekonań • humanitarnego sceptycyzmu: 1. oskarżonego traktuje się jak niewinnego – niedopuszczalne jest odnoszenie się do niego jakby jego wina została udowodniona zanim postępowanie zostanie zakończone 2. krytyczne nastawienie do stawianego oskarżonemu zarzutu.

Zasada domniemania niewinności • Konsekwencje obowiązywania zasady domniemania niewinności to: in dubio pro reo Niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. prawo do nieobciążania się • art. 74 § 1. Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. prawo do nieobciążania się (zasada nemo se ipsum accusare tenetur) rozkład ciężaru dowodu • to oskarżyciel musi udowodnić winę, a nie oskarżony ma udowodnić, że jest niewinny prawo do milczenia • art. 175 § 1. Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia; może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień. O prawie tym należy go pouczyć • zob także art. 244 § 2

Zasad in dubio pro reo • • Niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. (art. 5 § 2 k. p. k. ) Po przeprowadzeniu całego postępowania dowodowego, pozyskaniu wszystkich możliwych do wykrycia dowodów, pozostają wątpliwości dotyczące zarówno faktów, jak i prawa*. Należy wówczas wybrać wersję najkorzystniejszą dla oskarżonego. Zasada in dubio pro reo możliwa do zastosowania wtedy, gdy sąd (inny organ procesowy) wszelkimi dostępnymi sposobami próbował ustalić stan faktyczny (poznać prawdę materialną), a mimo przeprowadzenia wszystkich możliwych czynności dowodowych, część kwestii nie została wyjaśniona. Wątpliwości w toku rozstrzygania ma mieć sąd (prokurator, inny organ procesowy), a nie strony procesu. Zasada in dubio pro reo odnosi się do wszystkich organów procesowych podejmujących wiążące rozstrzygnięcia w toku postępowania.

Zasada prawa do obrony Zasada skodyfikowana (art. 6), dyrektywa (podlega ograniczeniom w k. p. k. np. ze względu na prawa pokrzywdzonych – zob. art. 185 a – 185 c), konstytucyjna i konwencyjna, zasada naczelna, zasada gwarancyjna dla oskarżonego

Zasada prawa do obrony Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć. (art. 6) Każdy przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu. (art. 42 ust. 2 Konstytucji) Każdemu oskarżonemu gwarantuje się poszanowanie prawa do obrony. (art. 48 ust. 2 KPP UE)

Zasada prawa do obrony • Art. 6 ust. 3 EKPC - konwencyjny standard minimalny praw oskarżonego, składający się na kompleks uprawnień kształtujących prawo do obrony. • Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do: a) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia; b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony; c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony - do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości; d) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia; e) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie.

Dwa aspekty prawa do obrony • formalny – prawo do korzystania z pomocy obrońcy w procesie karnym UWAGA! • materialny – prawo do podejmowania wszelkich czynności niezabronionych przez przepisy prawa, służących polepszeniu sytuacji procesowej oskarżonego; Prawo do obrony przysługuje od pierwszej czynności nakierowanej na ściganie potencjalnego sprawcy przestępstwa. Przysługuje także osobie podejrzanej, czyli przed formalnym przedstawieniem zarzutów

Zasada prawa do obrony - aspekt formalny • Oskarżony może korzystać z pomocy obrońcy, a jeżeli nie stać go na obrońcę z wyboru, może korzystać z pomocy obrońcy z urzędu. • Ze względu na obowiązek lub dobrowolność ustanowienia obrońcy, obronę dzielimy na: • obligatoryjną – te sytuacje w których oskarżony musi mieć obrońcę, a gdy nie ma obrońcy z wyboru, wyznacza się mu obrońcę z urzędu; • fakultatywną – gdy to od woli oskarżonego zależy, czy chce korzystać z pomocy obrońcy w toku postępowania. • Ze względu „na źródło finansowania” – czy Skarb Państwa, czy oskarżony (lub jego najbliżsi), obronę dzielimy na: • obronę z wyboru – oskarżony sam wybiera obrońcę (może ich mieć max. 3) • obronę z urzędu – art. 78 k. p. k. • Jakie obowiązki ma obrońca, jak długo ma obowiązek działać w postępowaniu, jak długo ma prawo do działania w postępowaniu – zob. art. 84.

Obrona z wyboru • Obrońcę ustanawia oskarżony, ewentualnie przedstawiciel ustawowy. • Do czasu ustanowienia obrońcy przez oskarżonego pozbawionego wolności, obrońcę może ustanowić inna osoba, o czym niezwłocznie zawiadamia się oskarżonego tzw. pełnomocnictwo tymczasowe. • Upoważnienie do obrony może być udzielone na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne. • Zakres działania - art. 84 § 1 – Ustanowienie obrońcy lub wyznaczenie obrońcy z urzędu uprawnia go do działania w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, jeżeli nie zawiera ograniczeń.

Obrona z urzędu art. 78 k. p. k. Art. 81 a. • § 1. Oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. • § 1. Obrońca z urzędu wyznaczany jest z listy obrońców. • § 1 a. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio, jeżeli oskarżony żąda wyznaczenia obrońcy z urzędu w celu dokonania określonej czynności procesowej. • § 3. Jeżeli okoliczności wskazują na konieczność natychmiastowego podjęcia obrony, prezes sądu, sąd lub referendarz sądowy, w sposób wskazany w art. 137, powiadamia oskarżonego oraz obrońcę o wyznaczeniu obrońcy z urzędu. • § 2. Sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono. Na postanowienie o cofnięciu wyznaczenia obrońcy przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu tego sądu. • § 2. Wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu prezes sądu, sąd lub referendarz sądowy rozpoznaje niezwłocznie. • por. również: rozporządzenie MS z dnia 27 maja 2015 r. w sprawie sposobu zapewnienia oskarżonemu korzystania z pomocy obrońcy z urzędu

Obrona obligatoryjna • Od reguły, że oskarżony samodzielnie decyduje, czy chce bronić się samodzielnie czy korzystać z pomocy obrońcy, kpk wprowadza wyjątek w postaci obrony obligatoryjnej. W sytuacjach wskazanych w art. 79 i 80 oskarżony musi mieć obrońcę. Jeżeli nie ma obrońcy z wyboru, prezes lub referendarz sądowy sądu właściwego do rozpoznania sprawy wyznacza mu obrońcę z urzędu. obrona obligatoryjna ze względów podmiotowych okoliczności dotyczące oskarżonego wskazane w art. 79 § 1 i 2 ze względów przedmiotowych waga zarzutów, jakie ciążą na oskarżonym – art. 80

Obrona obligatoryjna – art. 79 • § 1. W postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli: 1. 2. 3. 4. nie ukończył 18 lat, jest głuchy, niemy lub niewidomy, zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona, zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny. • § 2. Oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę. • § 3. W wypadkach, o których mowa w § 1 i 2, udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego.

Obrona obligatoryjna – art. 80 • Oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy. • Por. art. 25 k. p. k. – właściwość rzeczowa sądów okręgowych • w sprawach o zbrodnie, określone występki z k. k. i ustaw szczególnych albo gdy sąd apelacyjny, na wniosek sądu rejonowego, przekaże sprawę sądowi okręgowemu ze względu na jej szczególną wagę lub zawiłość. • Zbrodnia - art. 7 § 2 k. k. - czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą.

Obrona fakultatywna • Powołanie obrońcy zależy tylko od woli oskarżonego, osób za niego działających lub organu procesowego, czyli w sytuacjach, gdy ustawa nie nakazuje by oskarżony miał obrońcę. • Obrona fakultatywna może być obroną z wyboru, jak i obroną z urzędu, jeżeli oskarżony spełnia kryteria majątkowe z art. 78 k. p. k. • tzw. prawo ubogiego

Zasada kontradyktoryjności zasada prawnie niezdefiniowana (nie ma definicji w k. p. k. ), zasada dyrektywa (podlega ograniczeniom), pozakonstytucyjna, zasada naczelna, zasada prowadzenia postępowania (modelowo związana z postępowaniem sądowym)

Zasada kontradyktoryjności Postępowanie karne prowadzone jest w formie sporu toczonego przez równouprawnione strony przed bezstronnym arbitrem. • Zasada kontradyktoryjności nazywana jest także zasadą sporności. • Jest to zasada nieskodyfikowana – nie została zdefiniowana w ustawie i wywodzi się ją z przepisów dotyczących prowadzenia rozprawy głównej. Można także zasadę kontradyktoryjności wyinterpretować z art. 6 ust. 3 lit. d EKPC – prawa oskarżonego do przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadka na takich samych zasadach jak oskarżenie i prawa do udziału w tej czynności procesowej. • Dlaczego kontradyktoryjność? • najlepszą metodą poznania prawdy ocena dwóch przeciwstawnych stanowisk, porównanie ich i na tej podstawie wyciągnięcie wniosków przez podmiot, który nie bierze udziału w sporze. • pokazuje społeczny i prawny konflikt oraz ilustruje sprzeczność interesów sprzeczności interesów oskarżyciela i oskarżonego; • spór stron ułatwia zachowanie obiektywizmu organowi procesowemu, pozwala na utrzymanie stosownego dystansu do rozpoznawanej sprawy. Aktywność stron pozwala na mniejszą aktywność organu procesowego

Zasada kontradyktoryjności Sąd (funkcja orzekania) bezstronny arbiter, zachowujący dystans do stron i do sprawy Oskarżyciel (funkcja oskarżenia) RÓWNOŚĆ STRON Oskarżony i obrońca (funkcja obrony) zasada równości broni stron postępowania Strony mają równe prawa, by efektywnie walczyć o korzystne dla nich rozstrzygnięcie. Podstawowa kwestia – strony wiedzą, o co prowadzony jest spór! Ważna znajomość sprawy, przedmiotu postępowania (o jakie przestępstwo prowadzone jest postępowanie) i zakres praw procesowych, za pomocą których strony mogą wpływać na przebieg procesu.

Zasada kontradyktoryjności • W teorii jest to dominująca zasada w postępowaniu sądowym, ale niektóre rozwiązania ograniczają kontradyktoryjność procesu: 1. inicjatywa dowodowa prezesa sądu oraz przewodniczącego rozprawy - dopuszczenie i sprowadzenie dowodów niezbędnych do ustalenia istotnych okoliczności sprawy - art. 352 i 368, 2. inicjatywa dowodowa sądu - art. 167, 3. kolejność zadawania pytań świadkom – art. 370 § 2 a i 3 4. brak obowiązkowego uczestniczenia oskarżyciela publicznego w rozprawie głównej, jeżeli postępowanie było prowadzone w formie dochodzenia (art. 46 § 2) 5. brak obowiązku uczestniczenia w rozprawie oskarżonego i obrońcy oskarżonego 6. obowiązek dążenia do poznania prawdy materialnej i koncepcja materialnego ciężaru dowodu • W rzeczywistości postępowanie sądowe jest bardziej inkwizycyjne niż kontradyktoryjne. • Przy zasadzie kontradyktoryjności duże znaczenie ma znajomość praw procesowych (art. 16), żeby wiedzieć, co można zrobić w toku postępowania, bez narażenia się na negatywne konsekwencje i zagwarantowanie uczestnictwa w toku postępowania.

Zasada inkwizycyjności zasada prawnie niezdefiniowana (nie ma definicji w k. p. k. ), zasada dyrektywa (podlega ograniczeniom), pozakonstytucyjna, zasada naczelna, zasada prowadzenia postępowania (modelowo związana z postępowaniem przygotowawczym)

Zasada inkwizycyjności W postępowaniu nie ma stron, a funkcje oskarżenia, obrony i orzekania sprawuje jeden organ procesowy. • Inaczej zasada śledcza. • Sprzyja szybkości postępowania – strony nie opóźniają procesu swoimi wnioskami, tajność postępowania ułatwia posługiwanie się metodą zaskakiwania i podstępu oraz utrzymanie w tajemnicy wiadomości mających istotne znaczenie dla organów państwa. • W jednej osobie (organie procesowym) kumulują się wszystkie funkcje procesowe. funkcja oskarżenia funkcja orzekania funkcja obrony jeden (śledczy, inkwizycyjny) organ procesowy

Zasada inkwizycyjności • Zasada inkwizycyjności dominuje w postępowaniu przygotowawczym, oczywiście odpowiednio zmodyfikowana i dostoswana do standardów rzetelnego procesu. Organ prowadzący to postępowanie jest zobowiązany do podejmowania z własnej inicjatywy wszelkich czynności dowodowych zmierzających do realizacji celów postępowania. Uprawniony organ do ścigania przestępstw wszczyna je i prowadzi, co do zasady, niezależnie od woli pokrzywdzonego, decyduje w przedmiocie przeprowadzenia czynności dowodowej, w związku z zasadą tajności charakteryzującą postępowanie przygotowawcze, czynności dokonywane mogą być niejawnie, bez udziału stron. • Postępowanie przygotowawcze jest zespołem działań wykonawczych, poszukuje się w nim dowodów, a często i samego sprawcy, dlatego nie ma w nim miejsca na dominację zasady kontradyktoryjności. Poza tym bardzo rozbudowane, kontradyktoryjne postępowanie przygotowawcze obniża znaczenie rozprawy głównej.

Zasada legalizmu I stopnia zasada prawnie zdefiniowana (art. 10), zasada dyrektywa (istnieją wyjątki na rzecz zasady oportunizmu), zasada pozakonstytucyjna, zasada naczelna, zasada wszczęcia postępowania

Zasada legalizmu I stopnia • art. 10 KPK: § 1. Organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia - o czyn ścigany z urzędu*. § 2. Z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub w prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo. • Legalizm na gruncie kodeksowym oznacza obowiązek organów ścigania do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania karnego, jeżeli istnieje prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa ściganego z urzędu Nie mają one możliwości odstąpienia od ścigania, chyba że wyjątek wprowadzają przepisy ustawy (immunitety) lub prawo międzynarodowe. • art. 17 § 1 pkt 3 – postępowania nie wszczyna się, a wszczęte umarza, jeżeli społeczna szkodliwość czynu jest znikoma • legalizm materialny; jeżeli społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, czyn nie stanowi przestępstwa (ale może być np. wykroczeniem) • art. 1 § 2 k. k. - Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.

*Tryby ścigania przestępstw prywatnoskargowe*** publicznoskargowe art. 157 § 2 i 3, 212 § 1 i 2, 216 § 1 i 2, 217 § 1 k. k. Z urzędu Na wniosek** Postępowanie wszczynane tylko na mocy prywatnego aktu oskarżenia wniesionego przez pokrzywdzonego (lub podmiot wykonujący jego prawa) ** wniosek o ściganie – art. 12 Względnie wnioskowe (np. kradzież na szkodę osoby najbliższej) Bezwzględnie wnioskowe (np. groźby karalne) *** postępowanie prywatnoskargowe i oskarżyciel prywatny – art. 59 -62 i 485 -499

Zasada legalizmu I stopnia • Zasada legalizmu dotyczy wyłącznie czynów ściganych z urzędu. Nie odnosi się do przestępstw prywatnoskargowych. • Przestępstwa publicznoskargowe ścigane z urzędu: - obowiązek wszczęcia postępowania przygotowawczego (art. 303 k. p. k. ) przez organy postępowania przygotowawczego (prokurator i organy z art. 312 k. p. k. ) i przeprowadzenia tego postępowania (por. cele postępowania przygotowawczego – art. 297 k. p. k. ) - Oskarżyciel publiczny ma obowiązek wnieść i popierać akt oskarżenia przed sądem (lub inną skargę np. wniosek o warunkowe umorzenie postępowania, wniosek o skazanie bez rozprawy, wniosek o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym albo wniosek o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających). • oskarżyciel publiczny – art. 45 § 2 k. p. k. ALE nie należy utożsamiać prokuratora z oskarżycielem publicznym, ponieważ oskarżycielem publicznym mogą być również nieprokuratorskie organy np. finansowe organy postępowania przygotowawczego z KKS • Przestępstwa publicznoskargowe ścigane na wniosek: • art. 17 § 2. - Do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia ściganie, organy procesowe dokonują tylko czynności nie cierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmierzających do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie będzie wydane.

Zasada legalizmu I stopnia • Istota zasady legalizmu – art. 10 § 2. Z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub w prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo. • Celem jest uniemożliwienie komukolwiek uchylenia się odpowiedzialności za popełnione przestępstwo niezależnie od rodzaju przestępstwa, statusu społecznego, pełnionej funkcji itp. • Przestępstwa prywatnoskargowe, do których nie ma zastosowania zasada legalizmu, nie są jednak wyjątkami na rzecz zasady oportunizmu. Prokurator może w każdej sprawie prywatnoskargowej, wszcząć lub przyłączyć się do toczącego się postępowania, jeżeli wymaga tego interes społeczny. • art. 60 § 2 - W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego prokurator wszczyna postępowanie albo wstępuje do postępowania już wszczętego, jeżeli wymaga tego interes społeczny.

Zasada oportunizmu zasada prawnie niezdefiniowana, zasada dyrektywa, zasada pozakonstytucyjna, zasada wszczęcia postępowania

Zasada oportunizmu Organy procesowe mogą ocenić celowość ścigania i nie wszczynać go, jeżeli uznają, że w konkretnej sprawie koszty postępowania (ekonomiczne, społeczne itp. ) będą wyższe niż potencjalne korzyści (ukaranie sprawcy przestępstwa za popełniony czyn). • Przeciwieństwo zasady legalizmu! • Rodzaje oportunizmu: • właściwy – odstąpienie od ścigania ze względu na interes społeczny bez względu na wagę przestępstwa (np. można odstąpić od ścigania za zabójstwo, jeżeli sprawcą była 98 letnia kobieta, nad którą znęcał się mąż od 80 lat). • niewłaściwy – odstąpienie od ścigania ze względu na małą wagę przestępstwa. • Trzy podstawowe motywy oportunizmu procesowego według prof. Cieślaka: • motyw procesowy – niekiedy postępowanie karne toczyłoby się w tak błahych sprawach, że nie byłoby uzasadnione ponoszenie wydatków finansowych; • motyw mieszany – angażowanie organów procesowych w błahe sprawy stwarzałoby poczucie dysproporcji i obniżałoby powagę wymiaru sprawiedliwości; • motyw prawnomaterialny – stosowanie represji karno – sądowej za przestępstwa błahe mijałoby się z celem kary

Wyjątki na rzecz oportunizmu • W polskim procesie karnym dominuje zasada legalizmu. Są jednak wyjątki na rzecz zasady oportunizmu: • art. 11 k. p. k. – tzw. umorzenie absorpcyjne. § 1 Postępowanie w sprawie o występek, zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia. § 2 Jeżeli kara za inne przestępstwo nie została prawomocnie orzeczona, postępowanie można zawiesić. Zawieszone postępowanie należy umorzyć albo podjąć przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie o inne przestępstwo, o którym mowa w § 1. § 3 Postępowanie umorzone na podstawie § 1 można wznowić w wypadku uchylenia lub istotnej zmiany treści prawomocnego wyroku, z powodu którego zostało ono umorzone.

Wyjątki na rzecz oportunizmu Instytucja świadka koronnego – świadkiem koronnym jest sprawca przestępstwa, który zdecydował się współpracować z organami procesowymi • zapłata za dostarczenie dowodów, bez których skazanie innych sprawców nie byłoby możliwe. • Prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania w ciągu 14 dni od dnia uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie przeciwko tym sprawcom, których udział w przestępstwie świadek koronny ujawnił oraz przeciwko którym zeznawał. • Umarza się postępowanie przeciwko sprawcy przestępstwa z zakresu przestępczości zorganizowanej lub wymienionych enumeratywnie w art. 1 ustawy o świadku koronnym, jeżeli złożył przed sądem wyczerpujące zeznania dotyczące osób uczestniczących w przestępstwie, które mogły przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub im zapobieżenia.

Zasada jawności • zewnętrzna – zasada prawnie niezdefiniowana (brak definicji w ustawie), dyrektywa (z wyjątkami na rzecz tajności), konstytucyjna (w odniesieniu do postępowania sądowego), zasada naczelna, zasada prowadzenia postępowania • wewnętrzna – zasada prawnie niezdefiniowana, dyrektywa, pozakonstytucyjna, zasada naczelna, zasada prowadzenia postępowania

Zasada jawności Zewnętrzna Wewnętrzna • Publiczność procesu, dostęp osób postronnych do informacji o postępowaniu karnym • Jawność dla stron postępowania, dostęp do akt postępowania, możliwość udziału w czynnościach procesowych

Zasada jawności zewnętrznej • art. 6 ust. 1 EKPC, art. 45 ust. 1 Konstytucji - każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. • Jawność rozprawy jest jednym z elementów rzetelnego procesu. • Jawność w aspekcie zewnętrznym (dla publiczności) i wewnętrznym (dla stron). • W aspekcie zewnętrznym związana z postępowaniem sądowym – publiczność procesu • art. 355 - Rozprawa odbywa się jawnie. Ograniczenia jawności określa ustawa. • W rozprawie mogą uczestniczyć, oprócz osób biorących udział w postępowaniu, pełnoletnie osoby, nieuzbrojone. Ale w nie mogą w niej brać udziału osoby, które znajdują się w stanie nielicującym z powagą sądu. • Przewodniczący może zezwolić małoletnim na udział w rozprawie. • Sąd zezwala przedstawicielom środków masowego przekazu na utrwalanie obrazu i dźwięku rozprawy, ale może określić warunki ich udziału w rozprawie, ograniczyć liczbę, zarządzić opuszczenie sali, a w wyjątkowych wypadkach, jeżeli obecność mediów mogłaby oddziaływać krępująco na świadka - przewodniczący może zarządzić opuszczenie sali rozpraw na czas przesłuchania określonej osoby • Sąd, na wniosek strony, może wyrazić zgodę na utrwalanie przez nią przebiegu rozprawy za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk – jeżeli nie będzie to miało wpływu na prawidłowość postępowania • Niektóre posiedzenia sądu są jawne w takim samym zakresie jak rozprawa (por. 95 b § 2 k. p. k. )

Zasada jawności zewnętrznej • Wyjątki w celu ochrony m. in. moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny (por. art. 45 ust. 2 Konstytucji i art. 6 ust. 1 EKPC). • Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie, ale jeżeli jawność rozprawy wyłączono w całości lub w części przytoczenie powodów wyroku może nastąpić również z wyłączeniem jawności. • Zob. art. 359 – 360. • Bardzo kontrowersyjne rozwiązanie – art. 360 § 2 – czy prokurator może ostatecznie decydować, czy postępowanie będzie prowadzone z wyłączeniem jawności?

Zasada jawności zewnętrznej • Jeżeli rozprawa jest prowadzona z wyłączeniem jawności, to i tak ustawodawca gwarantuje szczątkowe elementy (ekwiwalenty) jawności: 1. art. 361 § 1 – oprócz osób biorących udział w postępowaniu na niejawnej rozprawie mogą być obecne po dwie osoby wskazane przez oskarżyciela publicznego, posiłkowego, oskarżyciela prywatnego i oskarżonego. Jeżeli jest kilku oskarżycieli lub oskarżonych, każdy z nich może żądać pozostawienia na sali rozpraw po jednej osobie. instytucja osób godnych zaufania 2. Przewodniczący może również zezwolić poszczególnym osobom na obecność na rozprawie – art. 361 § 3; 3. Możliwość udziału w rozprawie osób powołanych do kierowania sądami i nadzoru nad działalnością administracyjną sądów (art. 37 § 7 prawa o ustroju sądów powszechnych) 4. Jawność ogłoszenia wyroku

Jawność zewnętrzna w postępowaniu przygotowawczym • Zasada jawności zewnętrznej jest związana z postępowaniem sądowym. Postępowanie przygotowawcze jest niejawne (tajne) w aspekcie zewnętrznym. • Niekiedy jednak prokurator może udostępnić opinii publicznej informacje z postępowania przygotowawczego: • zob. art. 12 ustawy prawo o Prokuraturze • oraz. art. 21 k. p. k.

Zasada jawności wewnętrznej • Jawność postępowania dla stron tego procesu. Chodzi o umożliwienie zapoznania się z przebiegiem czynności, uczestniczenie w czynnościach procesowych, dostęp do akt postępowania. • Zob. art. 156 – dostęp do akt sprawy • W postępowaniu przygotowawczym prokurator może ograniczyć jawność wewnętrzną ze względu na dobro postępowania (por. art. 156 § 5 i 5 a, art. 317). Ale, kiedy podejmuje decyzję o zakończeniu postępowaniu przygotowawczego, tj. o umorzeniu postępowania albo skierowaniu sprawy do sądu ma obowiązek udostępnić stronom postępowania cały materiał dowodowy zebrany w śledztwie/dochodzeniu (zob. art. 306 i art. 321).

Jawność wewnętrzna Dostęp do akt w postępowaniu sądowym (art. 156 § 1) Dostęp do akt w postępowaniu przygotowawczym (art. 156 § 5) • Akta udostępnia się stronom i ich obrońcom i pełnomocnikom oraz umożliwia sporządzenie notatek lub odpisów (np. zrobienia fotokopii). Nie można im odmówić dostępu do akt! • Zasada – akta udostępnia się stronom, ich obrońcom i pełnomocnikom za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze. • Wyjątkowo – można odmówić dostępu do akt postępowania, jeżeli zachodzi potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub ochrony ważnego interesu państwa. • Wyjątkowo, za zgodą prokuratora można udostępnić akta postępowania przygotowawczego innym osobom. • Innym osobom (np. dziennikarzom, studentom), akta udostępnia się za zgodą prezesa sądu. • Jeżeli jest to możliwe, akta można udostępnić w formie elektronicznej. Art. 157 § 3 - Nie można odmówić stronie zezwolenia na sporządzenie odpisu protokołu czynności, w której strona uczestniczyła lub miała prawo uczestniczyć, jak również dokumentu pochodzącego od niej lub sporządzonego z jej udziałem.

Zasada bezpośredniości zasada prawnie niezdefiniowana, zasada dyrektywa, zasada pozakonstytucyjna, zasada naczelna, zasada dowodowa

Zasada bezpośredniości Dyrektywa, w myśl której organ procesowy powinien zetknąć się ze środkiem i źródłem dowodowym osobiście, a środkiem dowodowym, na którym opiera swoje ustalenia, powinien być przede wszystkim środek dowodowy pierwotny (dowód pierwotny). • Zasadę bezpośredniości można wyinterpretować z art. 92, 410 i 174 k. p. k. • Organ procesowy może zetknąć się ze zdarzeniem (poznać je) tylko za pośrednictwem dowodów. Zasada bezpośredniości składa się z dwóch, pozostających ze sobą w związku, dyrektyw: zasada bezpośredniości w znaczeniu formalnym – organ procesowy powinien zetknąć się osobiście ze środkiem i źródłem dowodowym. SN – dla oceny wartości dowodu, zwłaszcza osobowego, ważna jest nie tylko treść wypowiedzi, ale także ocena osoby ją wyrażającej, jej właściwości charakteru, zasad, poziomu intelektualnego i moralnego, stanu emocjonalnego w czasie spostrzegania i przesłuchania, zdolności do spostrzegania i zapamiętywania oraz odtwarzania spostrzeżeń. zasada bezpośredniości w znaczeniu materialnym – organ procesowy powinien dokonywać ustaleń przede wszystkim za pomocą dowodów pierwotnych.

4 grupy wyjątków od zasady bezpośredniości Wyjątki od zasady bezpośredniości dopuszczalne jest ustalenie faktu za pomocą dowodu pochodnego, gdy dowód pierwotny nie istnieje lub nie jest dostępny dopuszczalne jest przeprowadzenie dowodu pochodnego, gdy zachodzi potrzeba skontrolowania dowodu pierwotnego niektóre dowody są ze swojej istoty dowodami pochodnymi np. opinie biegłych dopuszczalny jest dowód pochodny, gdy wymagają tego postulaty szybkości i ekonomii procesu Nie zawsze możliwe jest spełnienie postulatów wynikających z zasady bezpośredniości. Niekiedy rygorystyczne jej przestrzeganie mogłoby doprowadzić do znacznej przewlekłości postępowania. Ponadto ustawodawca pierwszeństwo przyznaje ochronie interesów uczestników postępowania (np. bezpieczeństwo świadka incognito, ochrona małoletnich świadków i pokrzywdzonych).

Zasada szybkości postępowania zasada prawnie zdefiniowana, zasada dyrektywa (podlega ograniczeniom, ważniejsze od szybkości jest wydanie sprawiedliwego rozstrzygnięcia), zasada konstytucyjna, zasada prowadzenia postępowania

Zasada szybkości postępowania Rozstrzygnięcie sprawy powinno nastąpić w rozsądnym terminie (bez nieuzasadnionej zwłoki). art. 2 § 1 pkt 4 k. p. k. , art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 EKPC, art. 47 KPP UE • Sporne w doktrynie, czy zasada szybkości postępowania jest odrębną zasadą procesową (uznaje się ją niekiedy za element zasady bezpośredniości). • Czynnik czasu jest istotny dla wszystkich uczestników postępowania. Sprawne prowadzenie postępowania ma silny aspekt wychowawczy dla społeczeństwa, które widzi, że popełnienie przestępstwa wiąże się z szybką reakcją organów państwa. • Sprawne prowadzenie postępowania (szybkie prowadzenie postępowania) oznacza, że organy procesowe wykonują czynności tak szybko, jak to jest możliwe w okolicznościach danej sprawy i brak jest nieuzasadnionych opóźnień. „Szybki” proces nie oznacza, że organy procesowe są zwolnione z obowiązku dokonania prawdziwych ustaleń faktycznych, czy respektowania uprawnień uczestników postępowania. • Wszystkie założenia – sprawność postępowania, poszanowanie gwarancji procesowych uczestników postępowania, dokonanie prawdziwych (zgodnych z rzeczywistością) ustaleń faktycznych w sprawie – muszą być zrealizowane jednocześnie. • Zadaniem ustawodawcy jest stworzenie odpowiednich ram prawnych, by szybkie (sprawne) prowadzenie postępowania było możliwe, ale nic nie zastąpi właściwej postawy organów wymiaru sprawiedliwości.

Zasada szybkości postępowania • Sprawność postępowania jest ważna, ale nie najważniejsza. Nie jest celem samym w sobie! • Nie można abstrakcyjnie określić, czy dane postępowanie jest przewlekłe (trwa zbyt długo). Należy zawsze oceniać przy uwzględnieniu okoliczności konkretnej sprawy. • Czas nie jest jednym wyznacznikiem szybkości (sprawności postępowania). Konieczne jest uwzględnienie innych czynników: 1. złożoności sprawy 2. wielości czynności dowodowych koniecznych do przeprowadzenia w postępowaniu 3. postawy organów właściwych do rozpoznania sprawy (czy w postępowaniu nie ma nieuzasadnionych przerw, opóźnień, opieszałości) 4. zachowania uczestników postępowania w procesie (np. celowe przedłużanie postępowania przez oskarżonego lub pokrzywdzonego) 5. stopienia uciążliwości postępowania (zwłaszcza dla oskarżonego np. gdy jest tymczasowo aresztowany).

Zasada szybkości postępowania • Instytucje w kpk służące przyspieszeniu postępowania to m. in. : - porozumienia procesowe (art. 335, 338 a i 387); - mediacja (art. 23 a); - terminy procesowe (co ma mobilizować strony i organy postępowania do sprawnego podejmowania czynności - tryby szczególne (przyspieszone, nakazowe – uproszczenie postępowania); - redukcja formalizmu procesowego; - oportunizm procesowy (np. możliwość zastsowania instytucji umorzenia absorpcyjnego). - Środki przeciwdziałania przewlekłości postępowania to m. in. skarga na przewlekłość postępowania (nie ma jej w k. p. k. , odrębna ustawa), czy skarga na bezczynność organów postępowania przygotowawczego (art. 306 § 3)

Zasada swobodnej oceny dowodów zasada prawnie zdefiniowana (art. 7), zasada reguła, zasada pozakonstytucyjna, zasada naczelna, zasada dowodowa

Zasada swobodnej oceny dowodów Organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. (art. 7) • Najważniejsza dyrektywa dotycząca sposobu oceny dokonywania ustaleń faktycznych. • Zasada swobodnej oceny dowodów dotyczy wszystkich organów procesowych i wymaga by dokonywały ustaleń faktycznych: • na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów (całość materiału dowodowego) • ocenianych z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania, wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego

Zasada swobodnej oceny dowodów a… dowolna ocena dowodów • Brak jakichkolwiek wskazań odnośnie do oceny dowodów i brak kryteriów kontroli sposobu rozumowania organu procesowego zasada bezstronności • Przy ocenie dowodów organy procesowe mają obowiązek zachować obiektywizm (art. 4) legalna (prawna) ocena dowodów • Poznanie rzeczywistości poprzez stosowanie formalnych reguł dowodowych. • np. przyznanie się królową dowodów; warunek potwierdzenia okoliczności zdarzenia przez dwóch świadków itp. • Ważne! Prawna (legalna) ocena dowodów występuje w KPK w odniesieniu do oceny apriorycznej (oceny dopuszczalności dowodu). Dwa rodzaje oceny dowodów: aprioryczna – uprzednia; ocena dopuszczalności dowodu, a także określenia stopnia przydatności danego dowodu do dokonania ustaleń faktycznych aposterioryczna – następcza, dokonywana po przeprowadzeniu dowodu; ocena wiarygodności dowodu, dokonanie ustaleń faktycznych na tej podstawie

Zasada swobodnej oceny dowodów • Przy ocenie dowodów sąd jest związany przeprowadzonymi dowodami. 1. nie może pominąć przeprowadzonych dowodów 2. nie może uwzględniać w swoich ocenach dowodów, które nie zostały przeprowadzone • Niedopuszczalne jest modyfikowanie treści dowodów • „Dokonując oceny przeprowadzonych dowodów, sąd orzekający w sprawie jest skrępowany treścią dowodów, swoje przekonanie bowiem może „wysnuć” jedynie z treści przeprowadzonych dowodów, w żadnym razie więc nie wolno mu przeinaczać (modyfikować) treści uzyskanych w sprawie oświadczeń dowodowych” – wyrok SN z 7. 03. 1996 r. , II KRN 212/95 • W KPK występuje swobodna i kontrolowana ocena dowodów, ponieważ: • organ musi wyjaśnić dlaczego oparł się na tych, a nie innych dowodach i nie uznał dowód przeciwnych (por. art. 424 w odniesieniu do wyroku; przepis ten stosuje się odpowiednio do uzasadnienia postanowień) • organ rozpoznający środek odwoławczy kontroluje swobodną ocenę dowodów dokonaną przez organ I instancji

Zasada działania z urzędu zasada prawnie zdefiniowana (art. 9 § 1), zasada dyrektywa (z wyjątkami na rzecz skargowości), zasada pozakonstytucyjna, zasada naczelna, zasada wszczęcia postępowania (w odniesieniu do postępowania przygotowawczego) i prowadzenia postępowania (w odniesieniu do całości)

Zasada działania z urzędu Organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia je od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy. art. 9 § 1 • Stronom i innym osobom bezpośrednio zainteresowanym przysługuje prawo do składania wniosków o dokonanie czynności, które organ może lub ma obowiązek podejmować z urzędu (art. 9 § 2 k. p. k. ). • jeżeli organ – wbrew nie podejmuje określonych działań – strona może złożyć stosowny wniosek. • Adresaci zasady – sąd, prokurator i inne organy procesowe. • Obowiązuje we wszystkich stadiach postępowania. W odniesieniu do wszczęcia procesu (wszczęcia postępowania przygotowawczego) – obowiązek podjęcia działań z urzędu. - ważne: tryby ścigania przestępstw (slajd nr 59)! • Czynnościami procesowymi dokonywanymi z urzędu są np. powołanie biegłego, wezwanie tłumacza, wyznaczenie obrońcy z urzędu, przeprowadzenie dowodów z urzędu.

Zasada działania z urzędu • Wyjątkami od zasady ścigania z urzędu – jeżeli chodzi o rozpoczęcie postępowania przygotowawczego - są sytuacje, w których ściganie następuje z inicjatywy pokrzywdzonego, tj. • ściganie na wniosek – przestępstwa wnioskowe: • bezwzględnie wnioskowe (takie, które można ścigać wyłącznie na wniosek np. umyślne zarażanie wirusem HIV, chorobami wenerycznymi, zakaźnymi, groźba karalna) • względnie wnioskowe (takie, które w zwykłych okolicznościach są ścigane z urzędu ale ze względu na określony stosunek, który istnieje między sprawcą a pokrzywdzonym, wymaga się złożenia wniosku np. naruszenie czynności ciała lub rozstrój zdrowia albo kradzież - jeśli pokrzywdzonym jest osoba najbliższa). • ściganie z oskarżenia prywatnego – dot. ścigania takich przestępstw jak naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia nieprzekraczający 7 dni, chyba że pokrzywdzonym jest osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą, zniesławienie, zniewaga, naruszenie nietykalności cielesnej. • Brak wniosku o ściganie – negatywna przesłanka procesowa (art. 17 § 1 pkt 10 k. p. k. ) – umorzenie postępowania lub niewszczynanie postępowania. • W postępowaniu sądowym sąd może podjąć szereg działań z urzędu (por. zwłaszcza art. 167), choć w tym stadium postępowania dominujące znaczenie ma zasada skargowości.

Zasada skargowości zasada prawnie zdefiniowana (art. 14 § 1), zasada dyrektywa (są od niej wyjątki na rzecz zasady działania z urzędu), zasada pozakonstytucyjna, zasada naczelna, zasada wszczęcia postępowania (w odniesieniu do postępowania przed sądem)

Zasada skargowości Wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu. (art. 14 § 1) Naruszenie zasady skargowości (wszczęcie postępowania bez właściwiej skargi) stanowi przesłankę ujemną postępowania (art. 17 § 1 pkt 9). Brak skargi uprawnionego oskarżyciela skutkuje niewszczęciem postępowania albo umorzeniem już wszczętego postępowania. • Zasada skargowości odnosi się nie tylko to postępowania głównego, ale także do postępowań incydentalnych np. postępowania aresztowego w postępowaniu przygotowawczym (żeby zastosować tymczasowe aresztowanie konieczny jest wniosek prokuratora)

Zasada skargowości Wyjątki na rzecz zasady działania z urzędu (bez odpowiedniej skargi) w postępowaniu sądowym: 1. postępowanie w przedmiocie odtworzenia zaginionych lub zniszczonych akt - tzw. postępowanie renowacyjne (art. 160 – 166 k. p. k. ) 2. wznowienie postępowania z urzędu, jeżeli ujawni się bezwzględna przyczyna odwoławcza (art. 439 w zw. z art. 542 § 3 k. p. k. ) 3. podjęcie z urzędu postępowania warunkowo umorzonego (art. 549 k. p. k. ) 4. wydanie wyroku łącznego (art. 570 k. p. k. )

Rzetelny proces karny • Brak jednoznacznej definicji pojęcia rzetelne postepowanie/rzetelny proces karny. Pojęcie to jest ściśle związane z art. 6 EKPC i orzecznictwem ETPC (Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu). • Nie ma jednego katalogu warunków rzetelnego procesu, jest to pojęcie stale rozwijane w orzecznictwie ETPC. • Nie sposób wymienić wszystkich zasad charakteryzujących rzetelny proces. Podstawowym warunkiem jest zapewnienie każdemu prawa do sądu (niezawisłego, bezstronnego i ustanowionego ustawą) oraz jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki (art. 6 ust. 1). Jednak, aby postępowanie można było uznać za prowadzone zgodnie z wymogiem „rzetelności”, organy wymiaru sprawiedliwości muszą również przestrzegać szczegółowych gwarancji przysługujących jednostce i umożliwić jej obronę swoich interesów (art. 6 ust. 2 i 3). W odniesieniu do oskarżonego kluczowe znaczenie ma respektowanie zasady domniemania niewinności oraz zapewnienie mu czasu na przygotowanie się do obrony – osobiście lub z pomocą obrońcy. Uczestnikom postępowania przysługuje prawo do informacji w zrozumiałym dla nich języku, jak również prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza.

Rzetelny proces karny • Rzetelność postępowania sądowego musi znajdować odzwierciedlenie w: • organizacji sądownictwa • zasadach postępowania karnego. • Organizacja sądownictwa, która pozwala na uznanie procesu za rzetelny: • niezależność sądownictwa i niezawisłość sędziów • ustanowienie sądów ustawą • bezstronność sędziowska. • Celem jest budowanie społecznego zaufania do wymiaru sprawiedliwości. Organ orzekający nie może być postrzegany jak funkcjonariusz wykonujący polecenia przełożonych

Warunki rzetelnego procesu wyrażone wprost w art. 6 EKPC 1. Jawność postępowania (publiczność procesu) – jawność zewnętrzna; jawność postępowania przed sądem i jawność ogłoszenia wyroku 2. Rozstrzygnięcie sprawy w rozsądnym terminie 3. Domniemanie niewinności – naruszone także wtedy, gdy oskarżony będzie zobowiązany do wytłumaczenia okoliczności sprawy, mimo że brak jest dowodów dla niego niekorzystnych (odwrócenie reguły in dubio pro reo) 4. Prawo do informacji o przyczynach oskarżenia – należy informować także o zmianach zarzutu, żeby osoba przeciwko której prowadzone jest postępowanie była zaskoczona zmianą kierunku postępowania 5. Odpowiedni czas na przygotowanie się do obrony – ważny element to efektywny dostęp do materiału dowodowego (jawność wewnętrzna) 6. Prawo do korzystania z pomocy obrońcy 7. Obecność przy przesłuchaniu świadków – nie jest to uprawnienie o charakterze bezwzględnym (absolutnym) i podlega licznym ograniczeniom 8. Prawo do korzystania z pomocy tłumacza – nie trzeba tłumaczyć wszystkich akt sprawy, ale tylko te materiały, które są niezbędne dla zapewnienia rzetelności postępowania

Warunki rzetelnego procesu nie wyrażone wprost w art. 6 EKPC 1. Prawo dostępu do sądu 2. Równość broni – każdej ze stron należy zapewnić rozsądną sposobność przedstawienia sprawy nie stawiając jej w położeniu wyraźnie i istotnie gorszym wobec jej przeciwnika; • ważna słuszna równowaga między stronami; nie powinno się traktować oskarżonego w sposób zmniejszający jego odporność fizyczną i psychiczną 3. Kontradyktoryjność postępowania przed sądem – oskarżyciel i oskarżony muszą mieć możliwość uzyskania informacji na temat materiału dowodowego, skomentowania go i odniesienia się do wypowiedzi drugiej strony; strony postępowania sądowego muszą zostać rzeczywiście wysłuchane • równość broni w dostępie do materiału dowodowego jest warunkiem kontradyktoryjności (jawność wewnętrzna), ale nie jest to uprawnienie o charakterze absolutnym i można ograniczyć dostęp do informacji, np. gdyby ich ujawnienie prowadziło do ujawnienia tajnych metod pracy policji. Ograniczenia muszą być niezbędne 4. Prawo do nieobciążania się – nie można wywodzić z milczenia oskarżonego negatywnych dla niego konsekwencji 5. Zasada ne bis in idem (art. 4 protokołu 7 do EKPC) – nie można dwa razy tej samej osoby ścigać i karać za to samo zacowanie 6. Prawo do odwołania się (art. 2 protokołu 7 do EKPC)

Do przeczytania z podręcznika… • s. 116 – 123 • s. 132 – 146 • s. 156 – 159 • s. 162 – 180 • s. 183 – 188 • s. 197 – 222 razem 72 strony Dziękuję za uwagę!