TEHLKEL VE KMYASAL ATIKLAR Tehlikeli atklar teknolojik gelimenin

TEHLİKELİ VE KİMYASAL ATIKLAR

Ø Tehlikeli atıklar, teknolojik gelişmenin en önemli sonuçlarından biri olan ve insan ve çevre sağlığı için önemli zararlı etkileri olan atıkların kaynak ve miktarlarının artması sonucu son yirmi yıl içerisinde geliştirilen bir kavramdır.

ØTeknolojik gelişmeler, üretim artışı ve üretim sürecindeki ilerleme ve değişiklikler, kullanılan enerji kaynakları ve kimyasal madde kullanımında artışlar, tehlikeli atık miktarında önemli bir yükselişe yol açmaktadır. ØSayıları her geçen gün artmakta olan kimyasal maddeler veterinerlik, tıp ve tarım ilaçlarının ve gıda maddelerinin içerisinde, kozmetik ve temizlik maddesi kapsamında olmak üzere pekçok yerde kullanılmaktadır. Ø

Ø Her sekiz saatte bir yeni bir kimyasal tanıtılmakta, ticari hayata her yıl ortalama 1000 yeni kimyasal girmektedir. Bilinen yedi milyon civarında kimyasal maddenin 80. 000 kadarı günlük yaşamda kullanılmaktadır. İnsanların yaşamını kolaylaştıran bu maddelerin kullanımında ve atıklarının bertarafında büyük sorunlar yaşanmakta, kimyasallar çevre kirliliğine neden olmakta ve insan sağlığı açısından risk oluşturmaktadır.

Ø Tehlikeli atık sorunu, ülkemiz için iki farklı boyuta sahiptir. Bunlardan biri, sanayileşme sürecine koşut olarak ülke içinde tehlikeli atık miktarının artmasıdır. İkinci boyut, dünya tehlikeli atıklarının %90'ını üreten gelişmiş ülkelerin bu atıkları başka ülkelerin yanısıra Türkiye'ye ihraç etme girişimlerinde bulunmalarıdır.

TEHLİKELİ ATIK TANIMI Tehlikeli atıklar için literatürde çok çeşitli tanımlamalar yapılmıştır. En basit anlamda tehlikeli atık insan ve çevre sağlığı için tehlike potansiyeline sahip olan atıklardır. Fakat bu tanımlama yasal çerçevede yeterli değildir. Tehlikeli atıklar için yapılan birkaç tanımlama aşağıda verilmiştir.

Üreten ve tüketen tarafından değersiz olarak sınıflanan ve elden çıkarılan sanayi yan-ürünü ve evsel kökenli tehlikeli ve zararlı maddelerdir. Diğer bir deyişle; henüz bir pazarı olmayan özel bir sanayi ürünüdür. .

Ø Ø J. Glynn Henry ve O. J. C. Runnals tarafından yapılan tanımlama; İnsan sağlığı, diğer organizmalar ve çevre için zararlı olan atıklar tehlikeli atık olarak adlandırılmaktadır

Ø Ontario’s Regulation 824/76, the Waste Management Act tarafından yapılan tanımlama; Ø Biriktirme, toplama, taşıma, arıtım veya bertarafı esnasında insanlara ve çevreye olan zararını önlemek için özel önlemler gerektiren ve parlayıcı, patlayıcı, uçucu, radyoaktif, toksik ve patolojik özellik gösteren atıkları içeren atığa tehlikeli atık denilmektedir. .

Resource Conservation and Recovery Act (RCRA, 1976) tarafından yapılan tanımlama; Tehlikeli atık, miktar ve konsantrasyon olarak veya fiziksel, kimyasal, enfekte özelliklerinden dolayı ölümlere veya iyileşmesi mümkün olmayan hastalıklara neden olan ve uygunsuz arıtıldığında, saklandığında, taşındığında veya bertaraf edildiğinde insan sağlığı ve çevre için potansiyel tehlike yaratan bir atık veya atık kombinasyonu olarak tanımlanır

Ø Ø Birleşik Milletler Çevre Programı’nın tanımı; İster yalnız ister diğer atıklarla birlikte olsun insan ve çevre sağlığı için tehlike yaratan katılar, çamurlar, sıvılar, sıkıştırılmış gazlar ve toksik, patlayıcı, parlayıcı veya diğer özelliklere sahip radyoaktif ve enfeksiyon atıklar tehlikeli atık olarak tanımlanmaktadır.

Ø Belediyeler Tarafından Yapılan Tanımlama; Yanıcı, toksik, korozif ve kanserojenik özellik gösteren atıklar tehlikeli atık olarak adlandırılır Ø

Ø Ülkemizde yayınlanan Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (2005)’de yapılan tanımlamaya göre; Zararlı ve tehlikeli atık, patlayıcı, parlayıcı, kendiliğinden yanmaya müsait, suyla temas halinde parlayıcı gazlar çıkaran, oksitleyici, organik peroksit içerikli, zehirli, korozif, hava ve su ile temasında toksik gaz bırakan, toksik ve ekotoksik özellik taşıyan ve Müsteşarlıkca tehlikeli ve zararlı atık olduğu onaylanan atıkları içerir. Ø

Ø Yönetmelikte geçen başlıca tanımlamalar; Ø Müstahzalar: En az iki veya daha çok maddenin karışımı veya çözeltileri. Ø Tehlikeli Özellik: Patlayıcı, oksitleyici, çok kolay alevlenir, toksik, zararlı, aşındırıcı, tahriş edici, alerjik, kanserojen, mutajen, üreme için toksik ve çevre için tehlikeli özellikler. Ø Tehlikeli Kimyasal: Patlayıcı, oksitleyici, çok kolay alevlenir, toksik, zararlı, aşındırıcı, tahriş edici, alerjik, kanserojen, mutajen, üreme için toksik ve çevre için tehlikeli özelliklerden bir veya birkaçına sahip madde veya çözeltiler.

Ø Patlayıcı Madde: Atmosferik oksijen olmadan da ani gaz ayılımı ile ekzotermik reaksiyon verebilen ve/veya kısmen kapatıldığında ısınma ile kendiliğinden patlayan veya belirlenmiş test koşullarında patlayan, çabucak parlayan katı, sıvı, macunumsu, jelatinimsi haldeki maddeler. Ø Oksitleyici Madde: Özellikle yanıcı maddelerle olmak üzere diğer maddeler ile de temasında önemli ölçüde ekzotermik reaksiyona neden olan maddeler.

Çok Kolay Alevlenir Madde: Çok düşük parlama noktası (0˚C’den düşük) ve düşük kaynama noktasına (35˚C’den düşük) sahip sıvı haldeki maddeler ile oda sıcaklığı ve basıncı altında hava ile temasında yanabilen, gaz haldeki maddeler.

Kolay Alevlenir Madde: Ø Enerji uygulaması olmadan, ortam sıcaklığında hava ile temasında ısınabilen ve sonuç olarak alevlenen Ø Ateş kaynağı ile kısa süreli temasta kendiliğinde yanabilen ve ateş kaynağını uzaklaştırılmasından sonra da yanmaya devam eden katı haldeki, Ø Düşük parlama noktasına (21˚’nin altında) sahip olan sıvı haldeki, Ø Su veya nemli hava ile temasında, tehlikeli miktarda, çok kolay alevlenir gaz yayan maddeler, Ø

Ø Alevlenir Madde: Ø Düşük parlama noktasına (21 -55˚C) sahip sıvı haldeki madde/müstahzaları,

Ø Çok Toksik Madde: Çok az miktarda solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerine akut veya kronik hasarlara veya ölümlere neden olan madde, Ø Toksik Madde: Az miktarda solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik hasarlara veya ölüme neden olan madde,

Ø Tehlikeli Madde: Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik hasarlara veya ölüme neden olan madde/müstahzaları Ø Aşındırıcı Madde: Canlı doku ile temasında, dokunu tahribatına neden olabilen madde, Ø Tahriş Edici Madde: Mukoza veya cilt ile direkt olarak ani, uzun süreli veya tekrarlanan temasında ödem oluşumuna neden olabilen, aşındırıcı olarak sınıflandırılmayan madde,

Ø Alerjik Madde: Solunduğunda, cilde nüfuz ettiğinde aşırı derecede hassasiyet meydana getirme özelliği olan ve daha sonra maruz kalınması durumunda karakteristik olumsuz etkilerin ortaya çıkmasına neden olan madde, Ø Kanserojen Madde: Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deriye nüfuz ettiğinde kanser oluşumunu hızlandıran madde, Ø Mutajen Madde: Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında veya deriye nüfuz ettiğinde kalıtımsal genetik hasarlara yol açabilen veya bu etkinin oluşumunu hızlandıran made/müstahzaları,

Çevre İçin Tehlikeli Madde: çevre ortamına girdiğinde çevrenin bir veya birkaç unsuru için kısa veya uzun süreli tehlikeler gösteren madde,

Tehlikeli ya da muhtemel tehlikeli olarak kabul edilen maddeler Ø Ø Ø Aluminyum içeren atılar Antimon ve bileşikleri Arsenik ve bileşikleri Asbest Kadmiyumlu atıklar Berilyumlu atıklar Klor Krom III içeren atıklar Krom VI içeren atıklar Bakırlı atıklar Boya üretim atıkları Siyanür bileşikleri (ferrosiyanür hariç)

ABD’de üretilen toplam tehlikeli atık 300 milyon ton Ø % 90 üretim işlemleri sırasında oluşuyor Ø %70’i kimya ve petrol sanayiinde oluşuyor Ø %22’si metalle ilişkili sanayiden kaynaklanıyor

EPA araştırması sonuçlarına göre TA üretimi, milyon ton/yıl Ø Ø Ø Solventler (halojenürlü ve diğer) 11. 9 Kaplama sanayi atıksuyu, arıtma çamuru, siyanür içeren atıksu ve çamur 9. 7 Özel endüstriyel atıklar 48. 4 Standart dışı kimyasallar 10. 8 Akut tehlikeli atık 0. 7 Yanabilir atık 5. 2 Korosif atık 122. 7 Reaktif atık 11. 9 Ekstraksiyondan kaynaklanan toksik atık 41. 3 Özel 43. 5 Toplam 306. 1

DURUM ÇALIŞMALARI 1. Stringfellow Site-Yasal Atık Boşaltım Yeri Ø Stringfellow Site, ABD’de asit ve tehlikeli atık boşaltım lagünü olarak yapılmıştır. 1956 -72 arası 114 000 m 3 tehlikeli atık boşaltılmıştır. Jeolojik araştırmalara göre taban geçirimsizdir. Ayrıca beton taban yapılmıştır. Lagün 500 000 kişiye içme suyu temin eden Chino Basin akiferinin üzerinde yer almaktadır. 1972 yılında yeraltısuyu kirlenmesi gerçekleşmiştir. Uzmanlar kirliliğin yağmur suyu ile taşındığını düşünürler. 1977’de diğer danışmanlar da aynı yanlış sonuca varırlar. Ø Ø Ø

Stringfellow Site-Devam Ø Ø Ø 1977 yılında sıvıların uzaklaştırma gideri 3. 4 milyon USD olarak tespit edilmiştir. 2 yıl sonra uzaklaştırma alternatifi öne çıktığı halde giderme bedeli 4 katına çıkmıştır. Seçilen işlem: sıvıların uzaklaştırılması + toprağın üzerine kil tabaka yerleştirilmesi + YAS ölçümü için cihaz takılması İşlem sırasında 3000 m 3 kirli su Glen Avon bölgesine ulaşarak kirlenmeye neden olmuştur 15 milyon USD harcanmış, ancak kalıcı çözüm bulunamamıştır.

Seveso’da Dioksin Bulutu Ø Ø Ø Seveso – Kuzey İtalya’da yer almaktadır. 1960 yılında Hoffman – La Roche tarafından kimyasal madde üretim tesisi kurulmuştur 1976 yılında ICMESA fabrikasında dioksin (Dioksin – poliklor debinzodioksin grubuna verilen genel ad) kazası meydana gelmiştir PCDD bileşiklerinde klor 75 monomer yapar, bu maddeleri değişik toksisiteye sahiptir 2, 3, 7, 8 tetra chlorobenzo-p-dioksin (2, 3, 7, 8 TCDD) en yüksek akut toksisiteye sahiptir Bu madde ilk olarak 1955 yılında, Batı Alman doktor tarafından bir pestisit fabrikası işçilerini tedavi ederken bulunmuştur. Klorakne isimli hastalığa neden olmaktadır (Klorakne: siyah nokta oluşumu, ciltte kızarma)

Seveso-Devam Ø Ø Ø Dioksin kuvvetli bir kanserojendir (Fare deneyleri) Birçok madde organ-spesifik olup özel bir tip tümore neden olmaktadır. Ancak dioksin, değişik organlarda değişik tümorlere neden olmaktadır. İnsan üzerine dioksinin etkisi çalışmaları kazalarla ortaya çıkmaktadır. Seveso kazasında 37 000 kişi etkilenmiştir (klorakne) İnsanların kobaylardan daha dayanıklı olduğu belirlenmiştir

Kazanın oluşumu: Milano yakınlarındaki ICMESA fabrikası dezenfektan, deodoran, kozmetik ve herbisit üretmekte ve 2, 4, 5 triklorofenol kullanmaktadır. Bütün diğer fabrikalarda olduğu gibi yörede zaman kokular duyulmaktadır. Ø 1976 yılında vardiya değişimi sırasında işçilerinin ihmali sonucu, işlem görmek üzere bekletilen triklorofenolun aşırı ısınmasına neden olunca, kimyasal reaksiyon sonucu 2, 3, 7, 8 TCDD oluşarak, emniyet vanalarından 1 kg dioksin atmosfere kaçmıştır. Dioksin bulutu güneye doğru hareket ederek Milano’ya yaklaşmıştır. En yüksek konsantrasyon Meda ve Seveso’da ortaya çıkmıştır Ø

Üç bölge belirlenmiştir Ø Ø 1. Bölge (1000 dönüm): Kirliliğin %95’i bu bölgede yer almaktadır. 730 kişi bölgeden çıkarılmıştır. Bölgeye giriş çıkış yasaklanmış, hayvanlar kesilmiştir. 2. Bölge (2000 dönüm): 4280 kişiye evde yetiştirilmiş sebze ve meyve yememeleri söylenmiş, boşaltma yapılmamıştır. 3. Bölge(12000 dönüm): Kişiler uyarılmış ve bilgilendirilmiştir. Olaydan hemen sonra işçilere banyo yapmaları söylenmiş toprak ve bitki numuneleri analiz için Cenevre’ye gönderilmiştir. 3 gün içerisinde bitkiler yaprakların kaybetmeye, köpekler, kuşlar ve tavşanlar ölmeye başlamışlardır.

Temizleme İşlemi: Ø Daha önce dioksin kirliliği olayları tesis içi olduğundan tesis içi temizleme yapılmakta ve bütün bulaşan malzeme ya beton içerisine gömülmekte ya da eski maden yataklarına bırakılmaktaydı. Ancak Seveso’da olayın boyutu çok büyüktür. ICMESA fabrika binası ile 100 evin temizlenmesi gerekmektedir. Birçok plan (bölgenin yakılması, kimyasal köpüklerle yıkama vs. ) öne sürülüp reddedildikten sonra, insinerasyon (yakma) ve gömmenin en uygun çözüm olduğuna karar verilir. Halkın karşı çıkması sonucu gömme üzerinde karara varılmıştır.

Temizleme-Devam Özel giyimli işçiler fabrikada dahi 27 binayı yıkarak, yörede bulunan iki doğal çukura 500000 ton toprak, bitki, moloz konulmuştur. Çukurlar önce bentonit ile geçirimsizleştirilmiş, daha sonra polietilen serilmiştir. Ø 1982 yılında kirletilmiş topraklar yöreden alınarak “aromatik hidrokarbon türevleri” adı altında yöreden uzaklaştırılmış, daha sonra 1985 yılında Fransa’da bulunmuştur. Bunun üzerine kirletilmiş toprak İsviçre’ye gönderilerek yakılmıştır. Ø Toplam temizleme bedeli 200 milyon USD olmuştur. 1983 yılında işçiler mahkemeye çıkarılmıştır. Ø

Ø TEHLİKELİ ATIKLARIN KAYNAKLARI

Tehlikeli Atık Kaynakları 1. 2. 3. 4. Endüstriyel Atıklar Ticari Atıklar Evsel tehlikeli atıklar Tıbbi Atıklar

Ø Tehlikeli atıkların kaynaklarına bakıldığında çok büyük bir bölümünün endüstriyel faaliyetlerden oluştuğu görülmektedir. Bir ülkenin endüstrileşme seviyesi ve tüketim ihtiyacı tehlikeli atık oluşturan proseslerin artmasına neden olmaktadır. Gelişmiş ülkelerde tehlikeli atık oluşturan en önemli endüstriler;

Ø a) Petrokimya Endüstrisi: Fenoller, metaller, asitler, sodalar ve organik bileşikler. Ø b) Metal endüstrisi: Ağır metaller, florürler, siyanür, asitler, alkaliler, çözücüler ve fenoller. Ø c) Deri Endüstrisi: Ağır metaller ve sülfitler,

Ø . d) Diğer endüstriler ise; Ø Metal eritme ve saflaştırma Boyalar ve katkı maddeleri Organik kimyasallar, pestisitler ve patlayıcılar Elektronik eşya üretim endüstrisi Elektro kaplama endüstrisi Batarya endüstrisi Lastik endüstrisi İlaç endüstrisi Tekstil Petrol rafinerisi Deri endüstrisi Plastik endüstrisi Ø Ø Ø

Bazı Endüstrilerden ortaya çıkan tehlikeli atıklar Ø 1. Kimya Sanayi: Asit ve bazlar, solventler, reaktif atıklar. Ø 2. Metal endüstrisi: Ağır metallerle birlikte boya atıkları, kuvvetli asit ve bazlar, siyanürlü atıklar, ağır metal içeren atıklar. Ø 3. Temizlik maddeleri ve kozmetik üretimi: Ağır metal tozları, yanabilen ve parlayabilen maddeler, kuvvetli asit ve bazlar.

Ø 4. Mobilyacılık: Solventler, yanabilen maddeler. Ø 5. İnşaat endüstrisi: Yanabilen boya atıkları, solventler, kuvvetli asit ve bazlar. Ø 6. Taşıt onarım ve bakım atölyeleri: Ağır metal içeren boya atıkları, kullanılmış kurşun piller ve bataryalar, akü kalıntıları, solventler.

Ø 7. Matbaacılık endüstrisi: Ağır metal çözeltileri, atık mürekkepler, solventler, kuvvetli asit ve bazlar. Ø 8. Kağıt endüstrisi: Ağır metal içeren boya kalıntıları, parlayabilen solventler, kuvvetli asit ve bazlar, Ø 9. Deri işleme atölyeleri: Toluen ve benzen

Ø Evsel Tehlikeli Atıklar Ø 1. Piller Ø 2. Enjektörler Ø 3. Boyalar Ø 4. Deterjanlar Ø 5. Kozmetik ürünler Ø 6. İnsektisit ve pestisitler Ø 7. İlaçlar

TEHLİKELİ ATIKLARIN SINIFLANDIRILMASI

Dünya çapında kentselleşme ve endüstrileşmenin bir sonucu olarak, birçok toksik ve tehlikeli organik bileşik içmesuyu kaynakları olan yüzey ve yeraltısuyuna çeşitli yollarla girer. Birleşmiş Devletlerde çeşitli endüstriler tarafından kullanılan 40. 000’in üzerinde organik kimyasal bulunmaktadır. Bu inatçı bileşikleri içeren endüstriyel atıksuların miktarı önemli olarak artmaktadır. Bu kimyasalların çoğu indirgenmeye karşı dirençli ve insan populasyonunun sağlığına potansiyel tehdit oluşturur. Buna ek olarak birçok tehlikeli atık maddesi inatçı, normal olarak indirgenemeyen ve hatta mikroorganizmalara karşı toksiktir; bu yüzden fizikokimyasal arıtım teknikleri biyolojik arıtım tekniklerine karşı daha iyi alternatif oluşturmaktadır.

1970’lerden beri, çok yaygın endüstriyel uygulamalardan biri organik çözücüleri, pestisitleri, kloroflorokarbonları(CFC) ve poliklorlu bifenilleri(PCB) üreten halojenli organikler olmuştur. Ø Halojenli organik karbonlar halojenli olmayan çözücülerle karşılaştırıldığında daha düşük ısıda yanabilir, yüksek yoğunluklu, yüksek viskoziteli ve geliştirilmiş çözücü özellikleri içeren ürünler verir. Örneğin, Birleşik Devletlerde klorin gazının %46. 5 klorlu organik bileşikleri üretmek için kullanılmaktadır. Klorlu çözücüler genellikle pestisit üretiminde kullanılmaktadır Ø

Ø Tehlikeli atıklar farklı kaynaklarda farklı şekillerde sınıflandırılmıştır. Ø EPA tarafından yapılan sınıflamaya göre; Ø Trikloretilen, metilen klorit ve diğer maddelerin azaltılmasında kullanılan halojenli çözücüler. Ø Ksilen, aseton, etil benzen, etil eter ve diğerleri gibi nanhalojenli çözücülerin kullanılması. Ø Elektro kaplama tesislerinden çıkan atıksu arıtma çamurları Ø Yakma fırını bacasından çıkan hava kirliliğini önlemek için kullanılan yıkama sularından kaynaklanan çamurlar Ø Ø Çeşitli krom bileşiklerinin üretimi esnasında oluşan çamurlar, Petrol rafinerisindeki API seperatör çamurları

Ø Tehlikeli atıklar 3 kategoride sınıflandırılmaktadır. Ø Radyoaktif materyaller Ø Tıbbi atıklar Ø Radyoaktif olmayan sıvı endüstriyel atıklar

Peavy ve diğerlerine göre yapılan sınıflandırma; Tehlikeli atıklar 5 kategoride sınıflandırılmaktadır; Ø Ø Ø Radyoaktif maddeler Kimyasal maddeler Biyolojik atıklar Yanabilir atıklar Patlayıcılar

Çevre Merkezinin yaptığı bir sınıflandırmaya göre; Ø Ø Ø Boya ve vernik kalıntıları, Motor, makine ve türbin yağları, Organik solventler, Yağlı bez ve eldivenler, Eski piller ve aküler, Floresan lambalar, Pestisitler, Asbest içeren maddeler, Filtre tozları Siyanür içeren sertleştirme suları, Tehlikeli madde kalıntıları içeren ambalaj atıkları, Metal içeren boya ve fosfat çamuru gibi maddeler.

Ana Kategori Özellikler Örnekler İnorganik Sıvı Atıklar Öncelikle su ile karışan sıvı atıklar, fakat asit/alkali veya inorganik tehlikeli maddeler içeren (ağır metal, siyanür, vb. ) Galvanizleme sonucu sülfürik asit -Metal işlemeden kostik banyolama -Elektronik bileşen üretiminden amonyak asitleri -Elektro kaplamadan yıkama suyu -Hidrometalurjiden konsantre atıklar Organik Sıvı Atıklar Öncelikle su ile karışan fakat organik tehlikeli maddeler(pestisit gibi)seyreltik kons. veya karışımını içeren. Pestisit konteynerlerinin yıkama suyu -Kimyasal reaktör ve oluşum tanlarının yıkanması

Ana Kategori Özellikler Örnekler Organik Sıvılar Organik tehlikeli madde(konsantre) veya karışımlarını içeren sıvı -Metal işleme ve kuru temizlemede halojenlenmiş çözücüler atık Yağlar Petrol türevi yağlar içeren sıvı atıklar -Ara yakma işlemlerindenmotor yağı kullanımı -Hidrolik ve türbin yağı kullanımı -Fuel yağı bulaşımı İnorganik Çamurlar/Katılar Çamur, toz, katılar ve inorganik tehlikeli maddeler içeren sıvı olmayan atıklar -Klorür üretimi civa hücre prosesinden atıksu arıtım çamuru -Çelik üretiminde emisyon-toz kontrolü

Ø TEHLİKELİ ATIKLARIN ÖZELLİKLERİ

Ø Tehlikeli atıklar aşağıda bahsedilen özelliklerden birini veya birden fazlasını bir arada bulundurabilirler. Bunlar; Ø 1. Korozif Ø 2. Reaktif 3. Toksik 4. İnfektif 5. Radyoaktif 6. Patlayıcı 7. Parlayıcı 8. Yanıcılık 9. Tetratojenik 10. Mutajenik Ø Ø Ø Ø

Ø 1. Yanıcılık Özelliliği; Ø Bu özelliği taşıyan maddeler yangın tehlikesi oluşturmaktadır. Sıvılar için alev alma noktası 60 C’den düşük olanlardır. Yangın hızlı bir şekilde ısı veya ışığa dönüşen bir oksidasyon ve redüksiyon olayı olarak tanımlanır. Bu reaksiyon egzotermik ve çevresine ısı yayar. Oksidasyon yangın olmadan da gerçekleşebilir. Yangınların çoğunda oksidasyonu sağlayan ana madde havadaki oksijendir. Oksidasyon için tek gerekli madde oksijen değildir. Halojenler, flor, klor, brom ve iyot gibi kuvvetli elektron alıcısı maddeler diğer kimyasal elemetleri oksitlediklerinden kuvvetli oksitleyiciler olarak bilinirler.

Ø Pratikte verilen bir sıcaklıkta çoğu reaksiyonlar kısmen egzotermik kısmen de endotermiktir. Ancak bu reaksiyonların başlaması için yeterli bir enerji seviyesine ulaşmaları gerekmektedir. . . bu başlatıcı olan enerji seviyesi “aktivasyon enerjisi” olarak bilinir. Genellikle bir kıvılcım, küçük bir alev veya sürtünme bu aktivasyon ulaşmak için yeterli olabilir. Hidrokarbonlar olarak bilinen kimyasallar, düz veya halkalı yapıda karbon ve hidrojen elementleri içerirler ve bu moleküller elektronca zengin olup oksijen gibi kuvvetli oksidant ile çok kolayca enerji diyagramındaki ürünlere doğru oksidasyon reaksiyonu verirler ve bu nedenle hidrokarbonlar mükemmel yakıtlar olarak bilinirler. Bunlar için en iyi örnek gazyağıdır.

2. Korozif Özellik; Ø Korozif maddeler, temas noktasında metalleri aşındıran ve/veya insan derisi dokusunda değişim veya tahribata neden olan maddeler olarak tanımlanır. Ø p. H değeri ile çeliğin korozyonu, korozif maddelerin belirlenmesinde kullanılır. Korozif maddeler; p. H<2 ve p. H>12. 5 özellikteki maddeler ve çeliği yılda 55 derecede 6. 35 mm’den daha az korozyona uğratan maddelerdir. Ø

Ø Katı, sıvı ve gaz formunda bulunan korozif maddeler asitler ve bazlar olmak üzere iki ana grupta ele alınırlar. l Bir maddenin asit olarak tanımlanabilmesi için çözündüğü zaman suya hidronyum iyonu vermesi şartı gösterilmektedir. Bir asidin kuvveti, çözeltide hidronyum iyonlarını üretme kabiliyeti ile ölçülür ve kuvvetli bir asit hidrojeninin tümünü veya büyük bir kısmını hızlı bir şekilde hidronyum iyonu olarak çözeltiye verirken, zayıf asitler ancak küçük bir kısmını verebilirler. Bu farklılık, zayıf asitlerin kuvvetli asitlerden daha düşük bir korozifliğe sahip olacağını göstermez. Kuvvetli asitlerde reaksiyon hızla cereyan etmektedir. Ve zayıf asitler de uzun zaman peryodunda aynı korozifliği gösterebilir.

Ø Asitler, mineral (inorganik) ve organik olarak iki ana gruba ayrılırlar ve en önemli farklılıkları mineral asitlerin parlayıcı olmamasına karşılık organik asitlerin yanabilir olmasıdır. Mineral asitler, perklorik asit, sülfirik asit, hidroklorik asit ve nitrik asit gibi kuvvetli asitlerdir. Bu asitler en kuvvetli organik asitten de kuvvetlidir. Bazı organik asitlere, asetik asit ve okzalik asit örnek verilebilir.

Ø Ø Asitler ortak koroziflik karakterine sahip maddelerdir. Bu özelliklerden en önemli olanları: 1. Metaller ile reaksiyon. Asitler metaller ile metal tuzları ve hidrojen oluşturan bir reaksiyon verirler. Hidrojen çok parlayıcı bir gazdır ve reaksiyon ekzotermiktir. 2. Bazlar ile reaksiyon: Bir asit ile bir baz reaksiyona girerse su ve tuz oluşur. Reaksiyon asit ve bazın kuvvetine bağlı olarak yüksek bir ısı yayılımına neden olabilir. 3. Çözünme ısısı: Bazı kuvvetli asitler su ile seyreltildiklerinde yüksek ısı açığa çıkaran egzotermik bir reaksiyon gerçekleşir. Seyreltme ile ortaya çıkan bu ısı çözünme ısısı olarak bilinir. Bu nedenle, bir asit seyreltileceği zaman asite su ilavesi yerine suya asit ilave edilerek çözünme ısısının tüm kütleye yayılması için zaman verilmelidir.

Ø Bazlar: p. H skalasında nötralite noktasında hidronyum iyonu kayıpları ile hidroksil iyonu üretiminin hakim olmaya başladığı ve serbest hidroksil iyonlarının çözeltiye geçtiği alkalilik veya bazlık alanı olarak bilinir. Bu hidroksil iyonlarının varlığı, bazın kuvvetine bağlıdır. Kuvvetli bazlar olarak sodyum hidroksit ve potasyum hidroksit ve zayıf baz olarak ise amonyağın sudaki çözeltisi olan amonyum hidroksittir. Zayıf asitler gibi bazlarda suda kısmen iyonize olurlar ve bu bazlar da uzun süreli etki ile kuvvetli bazların gösterdiği korozifliğe ulaşabilirler.

Ø 3. Toksisite Özelliliği; Ø Ø Ø Toksisite hem bir özellik hem de bir testin adıdır. Bu teste amaç uygun olmayan koşullarda bertaraf edilen tehlikeli atıkların yeraltına sızması durumunda olumsuz etkilerin ortaya çıkıp çıkmayacağını belirlemektir. Bazı maddelerin zehirlilik konsantrasyonları EPA tarafından aşağıda verilmiştir. Arsenik 5 mg/l Kadmiyum 1 mg/l Civa 0. 2 mg/l Baryum 100 mg/l Endrin 0. 02 mg/l

4. Reaktivite Özelliği; Tehlikeli maddeler için bu özellik bir çok saf maddenin kararsızlığı nedeni ile genel olarak spesifik bir madde grubu için verilmektedir. Reaktifliğe en güzel örnek peroksitleri içeren madde grubudur. Bu bileşikler yapılarında perokso grubu (-O: O-) içeren bileşiklerdir. Örneğin hidrojen peroksit (H-O: O-H) en çok kullanılan ve bilinen peroksittir. Reaktif maddeler • Karasız maddeler, • Su ile ani ve hızlı reaksiyon veren maddeler, • Su ile birleştiğinde patlayıcı madde oluşturan kimyasallar, • Su ile karıştırıldığında toksik gaz, buhar ve duman üreten maddeler, • Isıtıldığında patlayıcı reaksiyon veren maddeler, • p. H 2 ile p. H 12. 5 arasında toksik maddeler üreten, siyanür ve sülfür içeren maddeler.

Ø 5. Enfeksiyon yapıcı: Ø İnsan ve diğer canlı organizmalarda hastalığa neden olduğu bilinen veya geçerli nedenler dolayısıyla güvenli olarak varlığını sürdürebilen mikroorganizmalar veya toksinleri içeren maddeler

Ø 6. Teratojenik Solunduğunda yenildiğinde veya deriye nüfus ettiğinde doğuştan gelen kalıtsal olmayan sakatlıklara yol açan veya yol açma riskini arttıran maddeler.

Ø 7. Mutajenik Ø Vücuda alındığında solunduğunda, yenildiğinde veya deriye nüfus ettiğinde, kalıtsal genetik bozukluklara yol açan veya yol açma riskini arttıran maddelere denir.

Ø TEHLİKELİ ATIK BELİRLEME Ø KRİTERLERİ

Bir atığın tehlikeli olup olmadığına karar vermek için esas alınan kriterleri şöyle sıralayabiliriz; Ø Ø Ø Ø Atık bileşimi, Bileşenlerin konsantrasyonları, Bileşenlerin kimyasal reaktiflikleri, Atığın fiziksel durumu, Atığın miktarı ve bu miktarın oluşum hızı, Atığın akut zararları, Tehlikeli atığın çevredeki etkileri, kalıcılığı, kararlılığı ve çevrede ondan etkilenecek elemanların durumu(uzun süreli etkiler), Çevrede akut ve uzun süreli zararların etkinlik derecesi ve alınacak önlemler olarak sıralanabilir.

1. Atık Bileşimi Ø Atığı oluşturan maddelerin bilinmesi, tehlikeli durumun belirlenmesinde çok yararlı olur. Ancak, özellikle katı atıklar halinde bileşim tam olarak bilinmez ve analizle belirlenmesi de pratik olmayan pahalı bir işlemdir. Bu nedenle bileşimin tamamı değil tehlike açısından önemli bileşenlerin belirlenmesi yoluna gidilir. Örneğin ısıl işlem banyolarının atıklarında %5 kadar sodyum siyanür bulunması onun uzaklaştırılmasına özel önlemler alınmasına için yeterli olur.

2. Bileşenlerin Konsantrasyonları Ø Bir bileşenin tehlikelilik açısından önem kazandığı konsantrasyonunun (eşik konsantrasyon) belirlenmesi zordur. Örneğin; %10 kadmiyum içeren bir atığın tehlikeli olduğu konusunda görüş birliği vardır. Ancak 10 mg/kg kadmiyum içeren bir atığın tehlikeli olduğu aynı kesinlikle söylenemez. Eşik seviyesi atığın uzaklaştırma biçimiyle yakından ilgilidir. 10 mg/kg kadmiyum içeren atık bir düzenli depolama halinde çevreye zarar vermez ancak bu atık yüzeysel sulara verildiğinde oldukça zararlıdır

3. Bileşenlerin Kimyasal Reaktiflikleri Ø Bileşenlerin kimyasal reaktifliği değerlendirmede göz önüne alınmalıdır. Örneğin % 5 kurşun içeren bir atıkta kurşun, kurşun camı kristalleri halinde ise çevresel önemi az, buna karşılık kurşun bileşeni olarak suda kurşun tuzları şeklinde ise çok önemli olabilir

4. Atığın Fiziksel Durumu Ø Atığın fiziksel durumu (katı, sıvı, gaz, çamur vb. ) tehlikelilik açısından önemlidir. Genel olarak sıvı veya çamur haldeki atık alıcı ortamın kirlenmesine katı atıklardan daha kolay açar. Solunum yoluyla maruz kalmadan örneğin; toz, asbest, çimento içinde bağlanmış asbeste göre daha fazla zararlıdır.

5. Atığın Miktarı ve Bu Miktarın Oluşum Hızı Tehlikeli Atıkların uzaklaştırılmasında atığın miktarı büyük rol oynar. Aynı tehlikeli atığın miktarı çoksa uygulanacak çözüm az miktarda atığa uygulanacak çözümden çok farklı olabilir. Bu yüzden bazı ülkeler bir atığın tehlikeli kabul edilmesi için bir minimum miktar tanımlar. Bu yaklaşımın yönetim açısından uygun olmasıyla birlikte bazı zararları vardır.

6. Atığın Akut Zaraları Ø Bir atığın akut zararları, sindirim, solunum veya deri yoluyla, zehirliliği, parlama noktası, patlayıcılığı, korozivitesi gibi özellikleri ile karakterize edilebilir. Ø Ayrıca, kirletici maddelerin buhar basıncı, kaynama noktası vb. fiziksel özellikler de önemli olabilir. Birlikte işlem gören atıkların birbirleriyle olan ilgileri de göz önüne alınmalıdır. Genellikle bir atık için zehirlilik vb. testler yürütülmedikçe atığın akut zararları bileşenlerine göre belirlenmeye çalışılır.

7. Tehlikeli Atığın Uzun Süreli Etkileri Ø Atığın uzun süreli zararları yapı ve özelliklerine bağlıdır. Yarı ömrü uzun olan radyoaktif atıklar, biyolojik ayrışmaya uğramayan atıklar tehlikelilik özelliklerini devam ettirirler. Uzun süreli tehlikelilik etkisi olan atıkların uzaklaştırma şekli çok önemlidir.

8. Atığın Çevrede Oluşturacağı Zararlar Ø Çevrede oluşturduğu risk, üretimden başlayarak uzaklaştırılmasına kadar her kademede göz önüne alınır ve gerekli işlemler, korunma yöntemleri buna göre belirlenir

Tehlikeli Atıkların Çevresel Ortamlara Ulaşma Yolları; Ø Endüstriyel deşarjlar Ø Terkedilmiş eski atık boşaltım yerleri Ø Kazalarla dökülme Ø Kaçak boşaltım

Ø İnsanların tehlikeli maddelere maruz kalma yolları başlıca solunum, besin zinciri ve içme suyu aracılığıyla olmaktadır. Deşarj ortamlarına verilen tehlikeli atıklar yağmur suyu, yeraltısuyu ve atmosfer aracılığıyla insanlara ulaşmaktadır. Tehlikeli atıkların bir kısmı sızarak yeraltısularına karışmaktadır. Bir kısmı direk olarak yüzey sularına verilmekte, bir kısmı ise yağmur sularının etkisiyle yüzey sularına kadar ulaşmaktadır. Şekilde insanların tehlikeli maddeler maruz kalma yolları gösterilmiştir.

Uçucu Hava Bitki alımı Besin zinciri TEHLİKELİ ATIK İNSAN Yağmur suyu sızma Yer altı Suyu Yüzeysel su İçme suyu

Ø TEHLİKELİ MADDELERİN Ø ZEHİRLİLİK ETKİSİ

Ø Zehirlilik istenmeyen bir durum veya bir zarar olarak ortaya çıkar. Bu olumsuz etkiler, tahriş, hassaslaşma, organlarda tahribat, kanser, alerji vb. gibi etkiler olup bunlar geçici veya kalıcı olabilir. Zehirlilik lokal veya sistemik olabilir.

Ø Lokal zehirlilik, Deride döküntü, leke ve su toplama gibi etkiler gösterir. Sistemik zehirlilik; canlı üzerindeki bir sistem içine tümü ile yayılan bir etkidir. Zehir, bir nokta veya birkaç noktada etkili olmasına rağmen sistemin bütününe etkisi yayılabilir.

Ø Kimyasallar ile oluşan zehirli etkiler çok farklı şekillerde ortaya çıkar. Belirtileri ateş, başağrısı, bulantı, kanser ve ölüm gibi farklı şiddette olabilir. 24 saatlik bir maruz kalma ile bu belirtiler ortaya çıktığında, bunlar akut etkiler olarak tanımlanır.

Ø Akut etki; genellikle orta dozdan yüksek doza kadar kısa maruz kalma süreleri sonucunda gerçekleşir. Akut etkinin en önemli belirtileri göz, burun ve boğazda tahriş, ateş, isilik gibi deride lekeler, başağrısı, bulantı ve hatta ölüm olabilir. Akut etkilerin çoğu geçicidir.

Ø Bir kimyasala uzun süreli maruz kalma ile oluşan etkiler kronik etki olarak ifade edilir. Bu etki, uzun maruz kalma süresi ve düşük konsantrasyon veya dozlara maruz kalma ile ortaya çıkar ve genellikle kalıcıdır. Kronik etkiler, karaciğer veya böbrek tahribatı, kanser, doğum bozuklukları olarak ortaya çıkar.

Ø Toksikoloji uzmanları bir kimyasalın zehirliliğini hayvanlara uygulanan testlerdeki farklı dozların aralığı ile ölçerler. Hayvanlara uygulanan bu dozların insanlar için de gerek sistem ve gerekse organ için benzer tepkiler yaratacağından hareket edilir.

Ø Test hayvanlarının yarısının öldüğü doza LD 50 denilir ve bu test popülasyonunun %50’si için öldürücü doz anlamına gelir. LD 50 genellikle vücut ağırlığı (kg) başına bir doz olarak gösterilir. Gerçek doz LD 50 ile vücut ağırlığı çarpımı ile elde edilir. Bu durumda daha ağır vücutlar için geçek doz daha yüksek olacaktır.

Tüm maddeler toksik olmasına rağmen tüm insanlar aynı maddeye aynı reaksiyonu göstermezler. Bu farklılıkları yaratan faktörler; Ø Ø Ø Genetik özellikler Vücuda alınma şekli Cinsiyet Yaş Kimyasal etkileşimler Doz oranı olarak sıralanmaktadır.

Ø Tehlikeli maddenin vücuda alınması 4 şekilde olmaktadır; 1. Doğrudan temas 2. İnhalasyon (solunum) 3. Ağız yolu ile 4. Enjeksiyon

Ø TEHLİKELİ ATIKLARIN Ø BELİRLENMESİNDE KULLANILAN Ø YÖNTEMLER

Ø Bir atığın tehlikeli özellik gösterip göstermediğini belirmek için iki yöntem izlenmektedir. Birinci yöntemde atık laboratuvar testlerine tabi tutulur. İkinci yöntemde ise hükümetler tarafından belirlenmiş olan özel atıklar listesinde yer alıp almadığına bakılır.

Ø 1. TEST YÖNTEMİ Ø RCRA tarafından tehlikeli olarak sınıflandırılan, aşağıdaki karakteristiklerden bir veya birkaçını gösteren herhangi bir atık tehlikeli olarak adlandırılır(Blackman W. C. , 2001). l l Koroziflik Yanıcılık Reaktiflik Toksiklik

Ø EPA’ nın bu özelliklerin belirlenmesinde koyduğu kriter şöyle sıralanabilir. l l Karakteristikler, kanunlarda tehlikeli atık tanımlaması ile karşılan atıkların neden olduğu fiziksel, kimyasal ve diğer özellikler açısından tanımlanmalı. Tipik tanımlama özellikleri standardize edilmesiyle ve uygun test etme tutanaklarıyla ölçülebilmeli.

2. LİSTE YÖNTEMİ Ø EPA tehlikeli atıkları ayırmak için 3 liste oluşturmuştur.

Ø A) Spesifik Olmayan Kaynaklar Ø EPA ambalajında üreticinin adı ve markası yazmayan atıkları F yazan tanımlama kodu kullanmaya başladığı için aynı zamanda F olarak adlandırılırlar, üretim ve endüstriyel süreçlerde üretilirler. Birçok ürünün üretimi esnasında ağartma ve elektrokaplama işlemleri yapılmaktadır. Ağartma işlemlerinde kullanılan halojenli çözücüler ve elektro kaplama işlemlerinde oluşan siyanür çözeltileri “F” atıklarına örnek olarak verilebilir.

Ø B) Spesifik Kaynaklar Bu listede yer alan atıklar özel endüstri gruplarında oluşmuş atıklardır. Özel kaynaklardan gelen atıklar incelenir ve test edilir, test sonucu tehlikeli özellik gösteren dört özellikten (koroziflik, yanıcılık, reaktiflik, toksiklik) en az birini gösterdiği belirlenir. Böyle özellik gösteren yaklaşık 100 çeşit atık bulunmuştur ve bu atuklar “K” ile refere edilmektedir. Bu atıklara örnek olarak; pestisit endüstrisinde klor üretimi esnasında oluşan vakum sıyırıcı deşarjlar, organik kimya endüstrisinde kimyasal madde üretimi sırasında meydana gelen destilasyon kalıntıları, hava kirliliği kontrolü ve atıksu arıtım proseslerinden çıkan çamurlar ve petro rafineri endüstrisinde oluşan API separatör çamurları verilebilir.

Ø C) Ticari Kimyasal Ürünler Ø EPA’nın yapmış olduğu listelerde yer alan diğer atıklar “P” ve “U” harfi ile refere edilmektedir. Bunlar ticari kimyasal ürün atıkları için kullanılmaktadır. “U” listesindeki ürünler toksik atıklar olarak isimlendirilir(La. Grega et al. , 1994; Wagner, 1990). Bu liste kloroform, kreozot gibi kimyasallar, sülfirik ve hidrolklorik asitleri ve DDT ve kepon gibi pestisitleri içerir(Blackman W. C. , 2001). “P” listesindeki ürünler ise akut tehlikeli atıklar olarak adlandırılır ve bu tür N atıklara örnek olarak siyanürler verilebilir. Ticari kimyasal ürünler listedeki diğer atıklardan (K ve P’den) daha sıkı bir şekilde kontrol gerektirmektedir (La. Grega et al. , 1994; Wagner, 1990).