Samouwolnienie si skazanego z wykonywania kary pozbawienia wolnoci

Samouwolnienie się skazanego z wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego Uwagi na tle postanowienia SN z 19 stycznia 2016 r. , I KZP 11/16 oraz wyrok SN z dnia 21 czerwca 2017 r. , I KZP 3/17.

Pytanie prawne skierowane do SN Czy oddalenie się skazanego z miejsca odbywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego może być zakwalifikowane w płaszczyźnie znamion określających czynność sprawczą przestępstwa samouwolnienia się stypizowanego w przepisie art. 242 § 1 Kodeksu Karnego?

Problemy z dozorem elektronicznym Kara pozbawienia wolności wykonywana w systemie dozoru elektronicznego, generuje wiele pozornie nieprzewidywalnych konsekwencji. Wywołuje pytania o relację zdefiniowanego w art. 43 b kkw pojęcia dozór elektroniczny do kary pozbawienia wolności. Czy stwierdzenie, że mamy do czynienia z pewnym stanem restrykcji w poruszaniu się jest pozbawieniem wolności i wystarcza aby wypełnić to pojęcie. Powstaje jurydyczny problem w zakresie jednoznacznego zdefiniowania kary pozbawienia wolności wykonywanej w systemie dozoru elektronicznego zwłaszcza w stosunku do kary ograniczenia wolności. Instrumenty prawnokarnej reakcji na czyny zabronione, wykazują bardzo zróżnicowane formy, zmienne w swoim kształcie i treści, Oznacza to jednocześnie potrzebę precyzyjnego określenia konsekwencji faktycznych, a zwłaszcza prawnych związanych z niezadawalającym kierunkiem wykonywania sankcji

Regulacja prawna – dozór elektroniczny Po raz pierwszy do polskiego systemu prawnego implementowany został ustawą z 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (tzw. ustawa epizodyczna) Od 1 lipca 2015 r. , tj. do daty wejścia w życie nowelizacji kodeksu karnego z 20 lutego 2015 r. dozór elektroniczny przestał być formą wykonywania kary pozbawienia wolności, a stał się formą odbywania kary ograniczenia wolności (art. 34 § 1 a pkt 2 k. k. ) Szybka zmiana na mocy noweli z 11 marca 2016 r. , która doprowadziła do zmian w obrębie rozdziału VIIa kodeksu karnego wykonawczego, od dnia 15 kwietnia 2016 r. dozór elektroniczny to znowu sposób wykonywania kary pozbawienia wolności. Sam ustawodawca zdaje się nie traktować tzw. dozoru elektronicznego jako formy kary, ale jedynie techniczny sposób jej wykonywania, który może być równie dobrze odniesiony do kary ograniczenia wolności, jak i pozbawienia wolności, środka karnego, a także do środka zabezpieczającego.

Sąd Najwyższy Wyrok z dnia 21. 06. 2017 r. , I KZP 3/17 (…) iż istotą problemu nie jest kwalifikacja prawna stanu faktycznego pod określoną normę prawną, ale zasadnicza wykładnia znamion przestępstwa samouwolnienia (art. 242 § 1 k. k. ) w kontekście względnie nowego stanu prawnego, jakim jest funkcjonowanie dozoru elektronicznego jako formy wykonywania kary pozbawienia wolności. (…) czy zwrot normatywny „uwalnia się sam będąc pozbawionym wolności na podstawie orzeczenia sądu” powinien być interpretowany zgodnie z jego dotychczas literalnym pojmowaniem (dyrektywą języka potocznego), jako uwolnienie się z zamkniętego pomieszczenia, konwoju lub dozoru, poprzez przełamanie „więzów straży”, czy też (zgodnie z dyrektywą języka prawnego), również jako każde działanie, które stanowi bezprawne uwolnienie się z reżimu wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego. (…) dotychczasowa wykładnia przestępstwa samouwolnienia (jako wyłącznie „zerwania więzów straży”) powinna zostać zrewidowana wobec pojawienia się w stanie prawnym dozoru elektronicznego jako formy wykonywania kary pozbawienia wolności

Lex certa – wykładnia językowa Sąd Najwyższy podkreśla, że próba określenia obecnego znaczenia przepisu art. 242§ 1 kk może być dokonana w oparciu o wybór właściwej dyrektywy wykładni językowej. Dokonywana wykładnia wykracza poza zwykłą interpretację, ponieważ jej rezultatem będzie zdefiniowanie znaczenia przepisu prawa karnego materialnego w nowym otoczeniu normatywnym, co zmusza obecnie stosującego prawo do dokonywania nowych ustaleń prawnych w zakresie przypisania odpowiedzialności karnej. Wykładnia językowa polega na ustaleniu znaczenia i zakresu wyrażeń tekstu prawnego ze względu na język, w którym zostały sformułowane. Poszukiwanie znaczenia w języku potocznym jest w tym przypadku podstawowym zabiegiem, niemniej jednak tekst prawny odczytywany może być, a niekiedy powinien być odczytywany, na poziomie normatywnym, nie zaś wynikającym jedynie z języka potocznego.

Przestępstwo samouwolnienia – art. 242§ 1 kk Przedmiot ochrony - prawidłowe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości w zakresie wykonywania decyzji sądu lub prawnych nakazów innych organów państwowych, które dotyczą czasowego pozbawienia wolności (gwarancja wykonalności orzeczeń) Strona przedmiotowa - osoba pozbawiona wolności na podstawie orzeczenia lub prawnego nakazu wydanego przez innym organ państwowy sama się uwalnia Przestępstwo indywidualne – podmiotem którego może być jedynie osoba pozbawiona wolności. Bezprawne samouwolnienie zaliczane jest do przestępstw skutkowych Występek z art. 242§ 1 kk nie ma charakteru trwałego. Dla dokonania go wystarczające jest zerwanie więzów straży, to jest odzyskanie przez sprawcę wolności, choćby na krótko Czas trwania tego stanu, sposób uwolnienia się, skutki zachowania sprawcy itd. nie są znamienne, należą do okoliczności określających treść materialną przestępstwa, znaczącą dla wymiaru kary, ale nie dla bytu przestępstwa Zagrożenie – kara grzywny, kara ograniczenia wolności, kara pozbawienia wolności do lat 2

Argumenty przeciw – dozór nie może prowadzić do występku z art. 242§ 1 kk M. Rusinek dozór elektroniczny należy raczej rozumieć jako ograniczenie wolności – dozorowany jest wprawdzie ograniczony w opuszczaniu miejsca stałego pobytu, ale zachowuje wolność kontaktowania się z otoczeniem w inny sposób, a także inne swobody składające się na wolność osobistą. Trafny wydaje się więc wniosek, że dozór elektroniczny nie jest formą pozbawienia wolności w rozumieniu standardów konstytucyjnych i konwencyjnych.

Argumenty przeciw – dozór nie może prowadzić do występku z art. 242§ 1 kk Adam Wojtaszczyk, Włodzimierz Wróbel i Witold Zontek Rozgraniczają dwa aspekty pozbawienia wolności na formalny, czyli jedynie orzeczenia pozbawienia wolności, oraz materialny rozumiany jako stan faktyczny pozbawienia możliwości swobodnego poruszania się Dalej konstatują, że ustawodawca posługuje się sformułowaniem „uwolnienia się od pozbawienia wolności”, a nie uwolnieniem się od „kary pozbawienia wolności” Zwracają uwagę na fakt odrębnego uregulowania w art. 242 § 2 i § 3 k. k. sytuacji, w których skazany uchyla się od powrotu z tzw. przepustki do zakładu karnego Na tej podstawie wnoszą, że ustawodawca miał na myśli materialne określenie pozbawienia wolności, czyli takie formy które sprawiają, że skazany nie może swobodnie i nieskrępowanie decydować o miejscu swojego pobytu, sposobie organizacji wolnego czasu, regulować rytmu dnia, jest równocześnie poddany określonej dyscyplinie oraz często przymusowej integracji z innymi osobami. Wskazując na przepisy kkw (art. 43 zaa kkw) w zakresie konsekwencji dezaktywacji urządzeń służących do monitorowania, autorzy podkreślają, że rozwiązanie takie ogranicza penalizację w tego typu przypadkach

Argumenty przeciw – dozór nie może prowadzić do występku z art. 242§ 1 kk Kamil Mamak Oddalenie się z miejsca odbywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie może być zakwalifikowane w płaszczyźnie znamion określających czynność sprawczą przestępstwa samouwolnienia. Dzieje się tak dlatego, że skazany odbywający karę w tym systemie nie jest faktycznie pozbawiony wolności, a jedynie formalnie, co nie wpisuje się w konstrukcję z art. 242§ 1 kk. Po drugie, kkw przewiduje odrębną sekwencję przepisów, regulujących konsekwencje naruszenia reżimu wykonywania dozoru. Autor podkreśla także dysproporcję w poziomie społecznej szkodliwości naruszenia warunków dozoru w stosunku do ucieczki skazanego z zakładu karnego. Wykazuje, że w materiałach z procesu legislacyjnego podkreślano wolnościowy charakter dozoru elektronicznego, co w jego ocenie może skutkować przyjęciem, że potencjalny sprawca pozostaje w usprawiedliwionym błędzie co do faktu że jest rzeczywiście pozbawiony wolności.

Argumenty przeciw – dozór nie może prowadzić do występku z art. 242§ 1 kk Jana Kluza Kwalifikowanie takiego zachowania jako czynu z art. 242 § 1 k. k. stanowi wyraz niedopuszczalnej w prawie karnym wykładni rozszerzającej na niekorzyść oskarżonego. Mikołaj Małecki Odnosząc się do przestępstwa z art. 242§ 1 kk podkreśla, że na potrzeby tej konstrukcji pozbawienie wolności to przede wszystkim fizyczne pozbawienie danej osoby możliwości lokomocyjnych w wybranym przez siebie kierunku, a to w jego ocenie oznacza, że osoba odbywająca karę pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie jest osoba faktycznie pozbawioną wolności i przez to nie spełnia ona warunku przypisania zachowania wskazanego w art. 242§ 1 kk.

Argumenty za – samouwolnienie z dozoru prowadzi do występku z art. 242§ 1 kk Grzegorz Wiciński Stwierdza że w perspektywie dogmatycznej skazany odbywa orzeczoną bezwzględną karę pozbawienia wolności w reżimie jednego z czterech przewidzianych prawem systemów odbywania kary. Ryszard Stefański Podkreśla, że decydująca jest konstrukcja ustawowa, a ta wyraźnie przesądza, że w przypadku dozoru elektronicznego mamy do czynienia z jednym ze sposobów wykonywania kary pozbawienia wolności. Adam Górski Porównywanie kary pozbawienia wolności wykonywanej w systemie dozoru elektronicznego do ograniczenia wolności jest nieuprawnione. Kara ograniczenia wolności wprowadza zakaz zmiany miejsca stałego pobytu, dozór elektroniczny w tym zakresie jest daleko bardziej dotkliwy. Oznacza najczęściej konkretny adres (lokal). Ograniczenie aktywności człowieka do konkretnych pomieszczeń, co ma miejsce w dozorze elektronicznym, jest pozbawieniem wolności, a nie jej ograniczeniem.

Argumenty za – samouwolnienie z dozoru prowadzi do występku z art. 242§ 1 kk art. 5 ust. 1 - Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności i judykaty ETPCZ Pozbawienie wolności to środek pozostający w dyspozycji władz publicznych, w wyniku zastosowania którego osoba bez lub wbrew jej woli zamknięta zostaje w określonym i przestrzennie ograniczonym miejscu na pewien czas. Guzzardi przeciwko Włochom - zamknięcie osoby w określonym i przestrzennie ograniczonym miejscu, oznaczać może także egzekwowanie zakazu opuszczania takiego miejsca za pomocą środków dozoru elektronicznego. Fizyczne zamknięcie nie jest warunkiem koniecznym do zdefiniowania sankcji karnej jako pozbawienia wolności. Pozbawienie wolności nie ogranicza się do klasycznych wypadków będących następstwem zastosowania aresztu tymczasowego lub skazania na tego rodzaju karę, ale może przybrać wiele innych postaci i form. Nikolova przeciwko Bułgarii - areszt domowy jako środek zapobiegawczy spełnia warunki konwencyjne pozbawienia wolności.

Argumenty za – samouwolnienie z dozoru prowadzi do występku z art. 242§ 1 kk Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności i judykaty ETPCZ Ograniczenie wolności nie jest osiągnięte przez fizyczne bariery, tj. umieszczenie skazanego w zakładzie karnym i strażników sprawujących nad nim nadzór, lecz przez tworzenie barier w psychice skazanego, przy czym jego samokontrola zostaje wzmocniona przez elektroniczne instrumenty dozoru. W perspektywie standardu konwencyjnego skutkiem dozoru elektronicznego jest ograniczenie swobody poruszania się osoby nadzorowanej. Środek ten ma charakter penalny i może osiągnąć poziom dolegliwości, który odpowiada pozbawieniu wolności

Argumenty za – samouwolnienie z dozoru prowadzi do występku z art. 242§ 1 kk Kara pozbawienia wolności stanowi bardzo zróżnicowany instrument odziaływania, który na przestrzeni ostatnich lat podlega coraz to głębszemu procesowi wewnętrznego zróżnicowania. Z jednej strony intensyfikacji mechanizmów izolacyjnych, co wiązać należy z istnieniem grup tzw. przestępców niepoprawnych. Z drugiej strony, bardzo płynne przejście w projekty bardzo symbolicznej i mocno zredukowanej izolacji w ramach zakładów otwartych, kar weekendowych oraz kary realizowanej przy wykorzystaniu monitoringu elektronicznego. Zamknięcie w murach zakładu karnego oraz idące za tym istotne ograniczenia w swobodzie decydowania o organizacji czasu, a także przymusowa integracja z innymi osadzonymi, czy też koncentrowanie się na fizycznym unieruchomieniu lub istotnym ograniczeniu poruszania i kontaktowania się z innymi, to tylko mały fragment współczesnych systemów penitencjarnych. Jest to model ustępujący miejsca systemom penitencjarnym o charakterze otwartym, często o symbolicznych formach izolacji i zmierzających jak to możliwie najszybciej do społecznej reintegracji skazanych i realizacji programu oddziaływań w warunkach wolnościowych albo w warunkach do takich najmocniej zbliżonych.

Argumenty za – samouwolnienie z dozoru prowadzi do występku z art. 242§ 1 kk Przepisy kk oraz kkw wyraźnie opowiadają się za jednolitą formą kary pozbawienia wolności. Różnice w postępowaniu wykonawczym, są czymś naturalnym, ale jednocześnie przekreślają tak ujętego charakteru kary. Wykonywana w systemie dozoru elektronicznego sankcja, ciągle pozostaje karą pozbawienia wolności. Potwierdzeniem tego faktu jest przewidziana w art. 43 ln kkw możliwość warunkowego przedterminowego zwolnienia skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego. Ustawodawca traktuje tę formę kary pozbawienia wolności identycznie z karą bezwzględną także w perspektywie instytucji zatarcia skazania (art. 107§ 2 kk) i przedawnienia wykonania (art. 103§ 1 pkt 2 kk). Nie widać zróżnicowania także w obszarze zaliczenia na poczet kary okresu rzeczywistego pozbawienia wolności, kara bezwzględna i w ramach dozoru elektronicznego traktowane są tak samo w perspektywie art. 63 kk.

Argumenty za – samouwolnienie z dozoru prowadzi do występku z art. 242§ 1 kk Aktualnie dozór elektroniczny traktowany jest w kontekście kary pozbawienia wolności jako jeden z systemów wykonania tej kary. Stosowany jest on na etapie postępowania wykonawczego, w trybie indywidualnego orzeczenia sądu penitencjarnego, na podstawie przesłanek określonych w kkw (art. 43 la kkw). Biorąc jeszcze pod uwagę treść art. 242§ 3 kkw, który ujednolica rozumienie pojęcia kara pozbawienia wolności w perspektywie kkw, trudno uznać że kara pozbawienia wolności wykonywana w systemie dozoru elektronicznego nie mieści się w polu bezwzględnej kary pozbawienia wolności i jest odmienną rodzajowo formą prawnokarnej reakcji na czyny zabronione. Koncesje wolnościowe w ramach dozoru elektronicznego, mogą być traktowane jako pewnego rodzaju złagodzenie pozbawienia wolności, ale nie powinny być utożsamiane z odmiennymi rodzajowo elementami kar wolnościowych czy środków probacyjnych.

Argumenty za – samouwolnienie z dozoru prowadzi do występku z art. 242§ 1 kk Praktycznym przykładem na jednolity charakter kary pozbawienia wolności jest ocena kary wykonywanej w formie dozoru elektronicznego w kontekście przepisów regulujących recydywę (art. 64§ 2 kk). Sąd Najwyższy w wyroku z 23 czerwca 2014 r. stwierdził, że: „odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego nie stoi na przeszkodzie uznaniu działania sprawcy w warunkach art. 64§ 2 kk. (…) warunek odbycia kary pozbawienia wolności w rozumieniu art. 64§ 1 kk spełnia także kara tego rodzaju wykonywana w całości lub w części w systemie dozoru elektronicznego. (…) dozór elektroniczny definiowany jest jako system do wykonywania prawomocnie orzeczonej bezwzględnej kary pozbawienia wolności, polegający na kontrolowaniu zachowania skazanego przebywającego poza zakładem karnym, przy użyciu aparatury monitorującej. Tym samym odbycie kary w omawianym systemie nie zmienia jej istoty, jaką jest pozbawienie wolności o charakterze bezwzględnym. ”

Specyfika i trudność wykładni prawa karnego Tempo zmian w obszarze prawa karnego często stawia nas przed dylematem reinterpretacji, wydawać by się mogło w pełni ugruntowanych i tradycyjnie używanych pojęć, w zupełnie innym otoczeniu społecznokulturowym, gospodarczym oraz prawnym, co dla prawa karnego jest szczególnie trudnym i delikatnym zadaniem, ze względu na charakter i rodzaj ingerencji z jaką wiąże się prawo karne. Problemem w tym kontekście może być funkcja gwarancyjna prawa karnego, którą wiążemy z ścisłym określeniem relacji między państwem a jednostką. W demokratycznym państwie prawa jednostka korzysta z praw i wolności, które podlegać mogą ograniczeniom tylko ze względu na prawa i wolności innych osób, a także z uwagi na dobro wspólne, przy czym ograniczenia takie muszą być wyraźnie sformułowane w normie prawnej w postaci zakazu albo nakazu określonego zachowania (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP). Konsekwencją tak sformułowanego standardu jest konieczność ustawowej podstawy dla zakazania lub nakazania określonych zachowań i ustawowej podstawy dla wprowadzania sankcji karnych jako najbardziej drastycznej ingerencji w sferę prawa i wolności człowieka.

Specyfika i trudność wykładni prawa karnego Funkcja gwarancyjna prawa karnego wyraźnie oddziałuje na proces wykładni przepisów prawa karnego, gdzie koncentrujemy się na zasadach nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege, nullum crimen sine periculo socjali, lex retro non agit. Zasady te wyznaczają ograniczoną przestrzeń do interpretacji i nakazują daleko posuniętą ostrożność w zakresie wykładni przepisów prawa karnego. Nie może dziwić, że zarówno doktryna jaki i orzecznictwo podkreślają szczególne znaczenie wykładni językowej w prawie karnym. Wyrażenia i zwroty użyte w tekście ustawy powinny być stosowane w takim kształcie, jakie nadał mu sam ustawodawca i bez uzasadnionej potrzeby nie powinny reguł tego prawa ani rozszerzać ani zawężać. Znaczenie literalne powinno oznaczać odwoływanie się do języka potocznego, którego odzwierciedleniem są w szczególności słowniki języka polskiego, chyba że ustawa zawiera szczególną definicję legalną, która pozwala na nadanie swoistego znaczenia prawnego lub znaczenia specjalnego.

Specyfika i trudność wykładni prawa karnego Wykładnia literalna niekiedy doprowadza nas do różnych znaczeń tego samego zwrotu. Zmusza nas to do daleko posuniętej ostrożności, jednocześnie wskazując potrzebę odniesienia się w ramach wykładni do dyrektyw systemowych i funkcjonalnych. Doktryna i orzecznictwo wyraźnie ten kierunek akceptują podkreślając nawet, że proces wykładni w fazie percepcyjnej należy przeprowadzić przez wszystkie typy dyrektyw (to jest dyrektywy językowe, systemowe i funkcjonalne) i to niezależnie od tego, czy uzyskano już wcześniej jednoznaczność interpretowanych zwrotów, czy nie. W orzecznictwie dominuje reguła, w myśl której nawet po pomyślnym zakończeniu wykładni językowej (polegającej na skutecznym zastosowaniu reguł językowych) należy zastosować reguły systemowe oraz reguły funkcjonalne.

Specyfika i trudność wykładni prawa karnego Reguły wykładni systemowej zakładają, że zbiór norm obowiązujących w danym państwie powinien być spójny i uporządkowany. Interpretowane w toku stosowania prawa przepisy powiązane są ze sobą wieloma relacjami treściowymi, funkcjonalnymi i logicznymi, przez co ich znaczenia nie można doszukiwać się w oderwaniu od całokształtu rozwiązań prawnych w danej dziedzinie. Realizacja postulatu spójności i uporządkowania stanowi zatem swoistą powinność tak w odniesieniu do ustawodawcy jak i organów stosujących prawo. W obrębie poszukiwania znaczenia określonego przepisu na ostatnim miejscu stawiamy dyrektywy wykładni funkcjonalnej. Reguły odwołujące się do celu regulacji, woli historycznej lub współczesnego prawodawcy, norm moralnych, konsekwencji społecznych ekonomicznych są dość luźno powiązane z tekstem prawnym, skłania to nas do bardzo ostrożnego ich stosowania. Ostrożność ta nie powinna jednak prowadzić nas do negacji tego mechanizmu interpretacyjnego. Każdy aksjologicznie wrażliwy porządek prawny nie może być zbyt restrykcyjny wobec dyrektyw wykładni funkcjonalnej.

Specyfika i trudność wykładni prawa karnego Ustawodawca, a zwłaszcza ustawodawca tworzący prawo karne, musi zmierzać na poziomie leksykalnym tekstów prawnych do eliminacji zamętu pojęciowego. Formułowane przepisy muszą przyjmować kształt możliwie najbardziej jednoznaczny i precyzyjny. Proces ten jest ważny ze względu na szacunek do adresatów norm oraz innych podmiotów stykających się z tekstami prawnymi, ale przede wszystkim uzasadniony jest prakseologicznie (jak norma ma osiągnąć zamierzony cel gdy trudno określić jej faktyczne znaczenie). Utwierdza nas to jednocześnie w poczuciu pewności prawa, co jest nie bez znaczenia dla bezpieczeństwa obywateli.

Podsumowanie Wracając do występku z art. 242§ 1 kk w kontekście interpretacji znamion tego typu czynu zabronionego wydaje się, iż mimo tego że przepis ten został wprowadzony do kodeksu karnego dużo wcześniej niż instytucja dozoru elektronicznego, to po stronie organów stosujących prawo powstaje obowiązek interpretacji tych znamion w perspektywie istotnej zmiany w otoczeniu normatywnym. Nie da się racjonalnie wytłumaczyć, że ustawodawca wprowadzając bardzo daleko idąca modyfikację wykonania kary pozbawienia wolności (pozostającą jednak w polu prawa karnego wykonawczego i nie zmieniającą charakteru prawnego kary pozbawienia wolności), wyłączył część wykonywanych kar pozbawienia wolności z zakresu art. 242§ 1 kk. Należy zgodzić się z Sądem Najwyższym, że przy poszanowaniu reguł wykładni oraz przy uwzględnieniu zasady lege non distinguente, tożsamo brzmiącym zwrotom normatywnym „pozbawienie wolności” nie możemy nadawać różnych znaczeń w obrębie jednego aktu prawnego, na gruncie którego zwrot ten ma podstawowe znaczenie.

KONIEC…. .