Wprowadzenie do rozwaa nad celami wykonywania kary pozbawienia

Wprowadzenie do rozważań nad celami wykonywania kary pozbawienia wolności Dr hab. Tomasz Kalisz, prof. nadzw. UWr

Uwagi ogólne • Problematyka celów kary stanowi przestrzeń ogromnie ożywionej, rozległej i wywołującej głębokie spory dyskusji naukowej. W rozważaniach nad problematyką teleologii kary przewijają się bardzo różne wątki począwszy od treści kary, przez wątki filozoficzne, moralne, socjologiczne i historyczne, skończywszy na problematyce istoty kary, rozpatrywanej przez pryzmat stawianych karze celów. • W. Wróbel i A. Zoll – kara jest osobistą dolegliwością świadomie zadawaną sprawcy przestępstwa. Dolegliwość ta polega na ingerencji przez karę w sferę podstawowych wolności i praw osoby karanej (co szczególnie dotyczy kary pozbawienia wolności) - W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne. Część ogólna, Kraków 2010, s. 411 -412. • W. Świda – kara nie jest żadną wartością absolutną, wartością samą w sobie, lecz instytucją spełniająca konkretne zadania walki z przestępczością - W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1978, s. 256

Pojęcie racjonalizacji kary • Racjonalizacja to proces motywacji która uzasadnia sięgnięcie przez społeczeństwo po karę kryminalną. • Pojęcie to wprowadził w okresie XX-lecia międzywojennego B. Wróblewski. • Racjonalizacja to poszukiwanie uzasadnienia czy też uzasadnienie faktu istnienia reakcji ujemnej (kary). Pojęcie to oznacza wkładanie pewnej treści do kary, sposób wytłumaczenia pewnego zastanego zjawiska społecznego za pomocą ujęcia praktycznego lub filozoficznego, bez użycia aparatu naukowego, a zwłaszcza bez użycia metody empirycznej, z odwołaniem się do pewnych racji, będących odbiciem kultury duchowej i prądów intelektualnych danej społeczności. • B. Wróblewski rozróżniał trzy rodzaje racjonalizacji: 1) racjonalizację religijną (sakralną) - kara ma zapobiec ściągnięciu na społeczność gniewu bogów, 2) racjonalizację sprawiedliwościową - kara jest odpłatą złem za zło, 3) racjonalizację celowościową (teleowalkową, walkowo-powściągową) - zapobieżenie popełnieniu nowego przestępstwa. B. Wróblewski, Penologia. Socjologia kar, Wilno 1926, s. 184 i n.

Tradycyjny system celów kary W rozważaniach o celach kary, jej racjonalizacji, zwykle wyróżnia się: 1. sprawiedliwą odpłatę, 2. prewencję ogólną 3. prewencję szczególną, 4. cele kompensacyjne.

Cel sprawiedliwościowy • sprawiedliwa odpowiedź na popełnione przestępstwo • nie zamyka się wyłącznie w przestrzeni odwetu, który pierwotnie postrzegany był jako istota i uzasadnienie kary. • sprawiedliwa odpłata postrzegana jest obecnie przez pryzmat utylitarnych celów kary. Tak ujmowana sprawiedliwość ma już realistyczny substrat, wynikający z rzeczywistej ludzkiej potrzeby sprawiedliwości. • Z. Sienkiewicz - karą sprawiedliwą jest kara współmierna do wagi popełnionego czynu (stopnia społecznej szkodliwości) oraz do stopnia winy. Co więcej tak ujęty cel sprawiedliwościowy jawi się jako niezbędny element warunkujący realizację innych celów kary. Niezbędność ta wyraża się w założeniu, że tylko kara sprawiedliwa może oddziaływać prewencyjnie na sprawcę, jak i na ogół społeczeństwa. Z. Sienkiewicz, [w: ] M. Bojarski, J. Giezek, Z. Sienkiewicz, Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna. Warszawa 2004, s. 264.

Cel sprawiedliwościowy • zastosowana jako swoista forma odwetu kara stanowi wyraźną dolegliwość dla skazanego. Dolegliwość ta ujmowana w ramach pojęcia sprawiedliwość, realizowana jest w celu zaspokojenia społecznego wyobrażenia sprawiedliwości. Wiążemy ją także z udzieleniem satysfakcji opinii publicznej domagającej się afirmacji zasady ekwiwalencji, obowiązującej w życiu i regulującej ludzkie zachowania. • jeżeli przyjmiemy, że idea sprawiedliwej odpłaty ma swe źródło w przeżyciach psychicznych jednostki czy też grupy społecznej i jeśli prawo karne stanowi instrument sprawiedliwości, to posługiwanie się karą w celach zapobiegania przestępczości, bez dążności w kierunku zadośćuczynienia społecznemu poczuciu sprawiedliwości z natury rzeczy musiałoby prowadzić do wypaczenia i osłabienia prewencyjnego i wychowawczego sensu kary. • teleologia kary musi uwzględniać zarówno cele prewencyjne, jak i sprawiedliwą odpłatę, rozumianą właśnie celowościowo, jako zadośćuczynienie społecznemu poczuciu sprawiedliwości. • mając na uwadze powyższe wątpliwości stwierdzić wszakże można, że racjonalizacja sprawiedliwościowa, obecnie odnosząca się do kategorii określonych i definiowanych przez prawo, realizuje najskuteczniej funkcję gwarancyjną prawa karnego, prowadząc do wymierzania kar proporcjonalnych do popełnionego przestępstwa, tym samym równego traktowania sprawców. T. Kaczmarek, Sędziowski wymiar kary w PRL w świetle badań ankietowych, Wrocław 1972, s. 66 -78.

Prewencja ogólna (generalna) • prewencja generalna oznacza zapobiegawcze oddziaływanie kary na społeczeństwo. • J. Śliwowski – prewencja ogólna kładzie nacisk na zapobieżenie przestępczości osób trzecich. • zastosowanie kary ma powstrzymać od popełnienia przestępstwa w przyszłości innych ludzi (poza samym sprawcą). • adresowana jest do wszystkich niezdecydowanych, którzy gdyby stwierdzili, że dane przestępstwo nie zostało ukarane, mogliby przypuszczać, że państwo jest słabe, iż może się opłacać popełnianie przestępstwa i że może ono ujść bezkarnie. • w prewencji ogólnej odzwierciedla się tendencja zmierzająca do przekonania wszystkich obywateli, że państwo czuwa a każde przestępstwo będzie ukarane, że nikt nie może liczyć na bezkarność, tak jak nie może na nią liczyć ów na oczach społeczeństwa ukarany obywatel. J. Śliwowski, Prawo karne, Warszawa 1979, s. 256.

Prewencja ogólna (generalna) • prewencja jako tzw. kontrola społeczna. W takim ujęciu kara kryminalna staje się instrumentem oddziaływania na grupę społeczną dla zapewnienia określonego stopnia jej konformizmu z przyjętymi normami postępowania. • prewencja generalna jest formułą skierowaną do adresata, którym jest ogół społeczeństwa (czasami mówi się, że są to potencjalni sprawcy przestępstw), realizowaną za pomocą zagrożenia karą, gdzie zagrożenie to jest bezpośrednim źródłem różnorodnych mechanizmów oddziaływania. • kara, a właściwie jej obietnica, powstrzymuje członków społeczeństwa od popełnienia przestępstwa na bardzo wiele sposobów. • tradycyjnie wymieniane odstraszanie, co podkreśla B. Szamota, jest tylko jednym z nich i to – jak można zasadnie twierdzić – nie najważniejszym. Większość ludzi powstrzymuje od popełnienia przestępstwa coś innego niż strach przed karą. B. Szamota, Badania nad prewencją generalną: problemy metodologiczne, Archiwum Kryminologii, T. XI, 1984, s. 97.

Prewencja ogólna (generalna) Tradycyjne ujęcie: • odstraszanie czyli tzw. aspekt negatywny Współcześnie na prewencję generalną składają się jeszcze dwa elementy (tzw. aspekt pozytywny): • moralno-wychowawczy wpływ kary na społeczeństwo, • oraz udział kary w wyrabianiu nawyku zgodnego z prawem zachowania się.

Prewencja ogólna (generalna) • pozytywna prewencja generalna jest podejściem preferowanym we współczesnej doktrynie prawa karnego oraz w rozwiązaniach legislacyjnych • argument, że kara powinna wywoływać motywacje wyższego rządu niż strach, wydaje się oczywisty, ale jednocześnie prawdziwy w odniesieniu tylko do tzw. „porządnych obywateli”. U obywatela prezentującego wyższe wartości oddziaływanie karą rzeczywiście może wywoływać przekonanie o moralnej wartości prawa, może kształtować jego legalizm. • czy ten sam efekt zostanie osiągnięty w stosunku do obywatela o „proweniencji wątpliwej”? Wydaje się, że w stosunku do potencjalnego przestępcy dużo istotniejsze jest takie działanie karą, które uruchomi procesy motywacyjne sięgające po lęk, czy też przekonanie o nieopłacalności przestępstwa. • w tym kontekście odstraszanie, które wszakże nie może przyjmować formy prymitywnego epatowania strachem, staje się potrzebnym uzupełnieniem mechanizmu kontroli społecznej. T. Kaczmarek, O pozytywnej prewencji ogólnej w ujęciu projektu kodeksu karnego, Palestra z 1995 r. , nr 3 -4, s. 71 -73,

Prewencja ogólna (generalna) • mechanizm prewencji generalnej, przyjmuje dwie strony: motywacyjną i informacyjną. • ogólno-prewencyjne oddziaływanie ukierunkowane jest na wywołanie określonej motywacji, która w konsekwencji wyznaczy sposób zachowania się danej grupy w stosunku do określonych norm. • efekt ten nie byłby możliwy bez włączenia w ten układ procesów informacyjnych, będących warunkiem koniecznym kontroli społecznej. System informacji, w takim układzie zmierza różnymi sposobami do przekazania informacji o treści prawa, o kierunku moralnej oceny określonych zachowań, o ich społecznej szkodliwości. • przedmiotem informacji jest także zespół komunikatów, które możemy sprowadzić do formuły: 1) jeśli popełnisz przestępstwo, prawdopodobieństwo wykrycia jest duże, 2) wykryte przestępstwo doprowadzi do ujęcia, osądzenia i skazania, 3) odpowiednia kara jest wystarczająca aby uruchomić bilans zysk/strata po stronie potencjalnego sprawcy.

Prewencja szczególna (indywidualna) • działanie skierowane na konkretnego skazanego, u którego poprzez wymierzenie i wykonanie kary osiągnięty zostanie spodziewany skutek w postaci odstraszenia lub uniemożliwienia temu skazanemu popełnienia kolejnego przestępstwa, względnie osiągnięta zostanie jego poprawa, która także zabezpieczy nas przed recydywą z jego strony. • uniemożliwienie jest działaniem o charakterze technicznym, które ma za zadanie pozwolić skazanemu na powtórne dokonanie (czasowo lub zupełnie) czynu zabronionego. • prewencja szczególna może także przyjąć wymiar zastraszenia skazanego. Sankcja (operująca niemal organicznie pewną dozą groźby) nastawiona może być także na wywołanie strachu. Efekt ten jest o tyle pewniejszy, o ile wymierzenie, a zwłaszcza wykonanie kary jest odpowiednio dolegliwe. • ostatnim i najczęściej najmocniej akcentowanym czynnikiem prewencji indywidualnej jest poprawa skazanego. M. Szerer, Karanie a humanizm, Warszawa 1964, s. 105 -106.

Prewencja szczególna (indywidualna) • poprawa w ramach wymierzonej i wykonanej kary może mieć różne znaczenia i różne treści. • jednym z tych znaczeń jest wywołanie takiego wyniku przeżyć psychicznych, które powstrzyma sprawcę od popełnienia nowego przestępstwa. Ten rodzaj poprawy zwykło się określać jako poprawę jurydyczną. • innym znaczeniem poprawy jest jej maksymalistyczny wyraz, w postaci tzw. poprawy moralnej. W poprawie moralnej oczekujemy na gruntowną zmianę osobowości sprawcy w kierunku uzyskania postawy społecznie dodatniej. • pomiędzy poprawą jurydyczną, wyrażająca się w braku powrotu do przestępstwa, a poprawą moralną, zmierzającą do gruntownej przemiany osobowości skazanego, istnieć oczywiście może wiele szczebli pośrednich, które w kategoriach socjologicznych stanowić będą różne odmiany konformizmu. Przy czym, traktując zagadnienie z punktu widzenia praktyki, każda z tych postaw będzie dla nas stanowiła przedmiot zainteresowania.

Prewencja szczególna (indywidualna) • sporną kwestią jest wzajemny stosunek poszczególnych kierunków indywidualno prewencyjnego oddziaływania kary. Spór wydaje się szczególnie jaskrawy jeżeli razem zestawimy odstraszanie i poprawę. • strach jest procesem emocjonalnym, podczas gdy wychowanie, zwykle nie pozbawione elementów emocjonalnych to oddziaływanie na stan świadomości kulturowej sprawcy. • zatem oddziaływanie strachu i poprawy jest zmienne w zależności od tego czy sprawca bardziej jest podatny na działanie bodźców emocjonalnych czy intelektualnych. • sytuacja staje się jeszcze bardziej dynamiczna jeżeli uwzględnimy, że motywacja emocjonalna może nałożyć się na motywację intelektualną. W konsekwencji nałożenie to może, ale wcale nie musi, wywołać efekt, że przez odstraszenie dochodzimy do wychowania. • równie złożone relacje mogą wyniknąć z nakładania się uniemożliwienia na odstraszanie i poprawę. Wskazane kierunki prewencji indywidualnej mogą zatem występować oddzielnie, jak i łączyć się w różnego typu związki wzajemne.

Dyrektywy wymiaru kary w/g kk • cele sankcji określone zostały przez naszego ustawodawcę wprost w art. 53 k. k. , art. 54 k. k. , a pośrednio także przez inne przepisy części ogólnej, wyjątkowo także szczególnej. • podstawowe znaczenie ma treść art. 53 § 1 k. k. , w myśl którego sąd wymierza karę, według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa. • wskazany przepis wymienia cztery ogólne (podstawowe) dyrektywy wymiaru kary, na podstawie których można skonstruować zespół celów kary. Są to: 1) dyrektywa stopnia winy, 2) dyrektywa stopnia społecznej szkodliwości czynu, 3) dyrektywa prewencji szczególnej oraz 4) dyrektywa pozytywnej prewencji ogólnej.

Dyrektywa stopnia winy • dolegliwość wymierzonej kary nie może przekraczać stopnia zawinienia. • wina ma zatem limitować zakres odpowiedzialności sprawcy (wyznaczać jej górny pułap), niezależnie od jej funkcji legitymizującej samo przestępstwo (czyli funkcji pozwalającej na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej). • wina stanowi zaporę przed orzekaniem kar "nie zasłużonych", których społeczna ocena może przyjąć wymiar działania niesprawiedliwego. • T. Bojarski - wina jako element kierunkowy przy wymiarze kary wyraża ideę kary sprawiedliwej. • dyrektywa "stopnia winy", co podkreślają W. Wróbel i A. Zoll, oznacza kwantum naganności czynu popełnionego przez sprawcę, które można mu przypisać, biorąc pod uwagę stopień zawinienia.

Dyrektywa stopnia społecznej szkodliwości • pojęcie społecznej szkodliwości, przy ocenie którego uwzględnić musimy okoliczności przedmiotowe i podmiotowe wskazane w art. 115§ 2 kk, ma wyraźnie sprzyjać wymiarowi kary sprawiedliwej. • dzieje się to przez mechanizm przeciwdziałania, wymiarowi kary zbyt łagodnej mimo znacznej społecznej szkodliwości przestępstwa oraz kary zbyt surowej, jeżeli stopień społecznej szkodliwości nie był znaczny. • obie opisane dyrektywy, wprowadzają w przestrzeń wymiaru kary paradygmat sprawiedliwościowy.

Dyrektywa prewencji indywidualnej • art. 53§ 1 kk, odwołuje się także do dyrektywy prewencji szczególnej (indywidualnej). • ustawodawca wskazuje na potrzebę uwzględnienie celów zapobiegawczych i wychowawczych, które mają być realizowane przede wszystkim w stosunku do skazanego. • sąd musi zatem postawić prognozę kryminologiczną społecznego zachowania się, prognozę prawdopodobnego przyszłego reagowania na określoną karę w trakcie jej wykonywania i orzec taką karę, która zapewni osiągnięcie celu indywidualnoprewencyjnego w postaci: odstraszenia konkretnego sprawcy od popełniania przestępstw w przyszłości, utrudnienia lub uniemożliwienia popełnienia ponownie przestępstwa, czy też wychowania lub społecznej readaptacji sprawcy

Dyrektywa pozytywnej prewencji generalnej • sankcja ma spełniać zadanie stabilizacji norm i porządku prawnego. • kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa traktowane powinno być jako funkcja zwłaszcza o charakterze pozytywnym. • szczegółowe jej cele można określić następująco: • 1) uruchomienie procesu internalizacji norm, jako motywowanego socjalno-pedagogicznie efektu stosowania prawa, • 2) budowanie zaufania społeczeństwa do działalności wymiaru sprawiedliwości, • 3) kształtowanie świadomości obywatelskiej, wynikające z tego, że każdy sprawca jest karany w granicach winy.

Dyrektywy szczególne • wśród okoliczności wpływających na wymiar kary ustawodawca w ramach art. 53§ 2 kk w szczególności wskazuje na: motywację i sposób zachowania się sprawcy, popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, a zwłaszcza staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości, a także zachowanie się pokrzywdzonego. • do okoliczności mających wpływ na wymiar kary zaliczyć należy także wynik ewentualnej mediacji przeprowadzonej między sprawcą a pokrzywdzonym (art. 53§ 3 kk). • tzw. dyrektywy szczególne nie odnoszą się, tak jak dyrektywy ogólne do każdego przypadku wymiaru kary, ale dotyczą bądź określonych sprawców, bądź określonego rodzaju kar. • Wśród całego zespołu dyrektyw tego rodzaju aktualny kodeks karny wymienia: • dyrektywy wymiaru kary względem nieletnich (art. 54 § 1 i § 2 kk, art. 10§ 3 kk), • dyrektywy dotyczące określonego rodzaju kar i środków karnych (art. 58§ 2 kk - grzywna, art. 58§ 2 a kk - kara ograniczenia wolności), • dyrektywy dotyczące czynów zabronionych o określonym ciężarze gatunkowym (art. 58§ 3 i § 4 kk) • oraz dyrektywę unikania bezwzględnej kary pozbawienia wolności (art. 58§ 1 kk).

Dyrektywy a praktyka • proces sądowego wymiaru kary, co dowodzi praktyka, wydaje się często być niezależny od aktualnego kształtu tych dyrektyw, czy wyróżnianych reguł preferencyjnych, dowodząc że problem celów kary może być rozpatrywany także od strony autonomicznych dyspozycji sędziego (zespołu wartości i preferencji wynikających z indywidualnych postaw przedstawicieli władzy sądowej). • T. Kaczmarek: ”Nie jest dziełem przypadku, że sąd związany przez ustawodawcę, aby przy wymiarze kary uwzględniał jej adekwatność do winy sprawcy, a także cele prewencji generalnej i indywidualnej, traktuje te określenia jako zbitkę niewiele znaczących słów, przytaczanych dla lakonicznego uzasadnienia wydawanych przez siebie wyroków. Przy takiej praktyce uzasadniania wyroków w części dotyczącej wymiaru kary nie da się wykluczyć, że przy wprowadzaniu konkretnego wymiaru kary sądy zdają się przede wszystkim orientować na ustaloną praktykę wymierzania kar w podobnych sprawach, albo niekiedy kierować się przy wyborze rodzaju i wysokości kary własnym systemem wartości, osobistymi nastawieniami czy przekonaniami. (…)sądzę, że nie należy przeceniać praktycznego znaczenia przepisów formułujących ogólne dyrektywy sądowego wymiaru kary. Przepisy te, obojętnie w jaki sposób ujmowałyby ich treść, stanowią najczęściej mistyfikację służącą dla podtrzymywania złudzeń, że racjonalizowanie kary następować może ściśle wedle przyjętych przez ustawodawcę paradygmatów, w sposób całkowicie niezależny od autonomicznych dyspozycji sędziego od uwzględniania innych zespołów wartości i ich preferencji, wynikających z własnych postaw oceniających. ” T. Kaczmarka, Ogólne dyrektywy sądowego wymiaru kary w teorii i praktyce sądowej, Wrocław 1980, s. 153 -166.

Podsumowanie • w modelowym układzie zastosowana kara, ma zatem odzwierciedlać zracjonalizowane przez sąd różne cele prawne sankcji, wynikające z ustawowych dyrektyw jej wymiaru, w konfiguracji każdorazowo zindywidualizowanej przez pryzmat konkretnego sprawcy (zasada indywidualizacji art. 55 kk). • dlatego jeżeli sąd wybiera karę pozbawienia wolności, przyjąć musimy in concreto, że jest to wybór słuszny z teleologicznego punktu widzenia, co winno znaleźć swoje odbicie w uzasadnieniu wyroku skazującego. • oznacza to że izolacja penitencjarna może rozciągać się między kilkoma bardzo odległymi biegunami, a mianowicie między: • 1) koncepcją metafizycznej i moralnej odpłaty, • 2) założeniem kontroli społecznej, postrzeganej jako szczególna forma oddziaływania za pomocą sankcji na grupę społeczną dla zapewnienia określonego stopnia jej konformizmu z przyjętymi normami postępowania, • 3) kończąc na koncepcji kary jako środka oddziaływania na konkretnego sprawcę.