MALYE POLTKASININ AMALARINA YNELK OLARAK MAL ARALARIN KULLANIMI

MALİYE POLİTİKASININ AMAÇLARINA YÖNELİK OLARAK MALİ ARAÇLARIN KULLANIMI VE MALİ KURALLAR

• Maliye politikası araçlarının kullanımında hedeflenen amaçlara yönelik hangi araçların ne şekilde uygulanacağı da büyük önem taşımaktadır. • Maliye politikası araçlarının seçimi ve uygulanması konusundaki yöntemler 3 grupta toplanabilir. • İhtiyari – İradi Maliye Politikası • Otomatik İstikrar Sağlayıcı Maliye Politikası • Kurallara Dayalı Maliye Politikası

İhtiyari – İradi Maliye Politikası • Maliye politikası uygulamalarında farklı yöntemler ve uygulama modelleri tercih edilmektedir. • Yöntem ve model çoğu zaman hükümet tercihlerini de ortaya koyan politika tercihleri biçiminde ortaya çıkmaktadır. • Maliye politikasına ilişkin en yaygın kullanılan yöntem İradi Maliye Politikası tercihleridir.

• Bu yöntemin temel özelliği; İstikrar politikası çerçevesinde uygulanan önlemlerin maliye politikasını yürütmek ve yönetmekle görevli olan siyasi karar birimlerinin takdirine dayalı olmasıdır. • İradi maliye politikası, ekonomik dalgalanmaları önlemek için maliye politikası araçlarının hükümet ve parlamentonun iradesiyle düzenlenmesi ve uygulanmaya konulmasıdır. • Burada ihtiyari herhangi bir kurala bağlı olmaksızın belli tercihlerde bulunulmasını içermektedir.

• Özellikle ekonomideki konjonktürel gelişmelerin değerlendirilmesi, araçların seçimi, alınacak önlemlerin dozu, zamanlanması ve geçerlilik süreci maliye politikasının etkinliğini belirleyen en önemli faktörlerdir. • Konjonktüre ilişkin doğru teşhis ve tahmin ve ekonominin içerisinde bulunduğu dönemde makro ekonomik değişkenlerde ortaya çıkan değişmeler hakkında, maliye politikasına ilişkin önlemleri hazırlayacak olan teknokratların çok açık ve net bir biçimde bilgi sahibi olması ve alınacak olan önlemlerin çerçevesini belirlemeleri gerekmektedir. • Bu tür değerlendirmeler ekonomiye ilişkin çok sağlıklı istatistiki verilerin ve veri setlerinin bulunmasına bağlıdır.

• Maliye politikasının uygulamadaki başarı şansı araçların seçimi ile yakından ilgilidir. • Uygulanacak mali araçların türü, dozu, süresi ve zamanlaması ile ilgili kararların verilmesi büyük önem taşımaktadır. • İradi maliye politikası uygulamalarında maliye politikasına ilişkin araçların seçiminde; üKamu harcamalarındaki artış ya da azalışlar, üVergi indirim ve artışlarının toplam talep üzerindeki net etkisi, üİstikrarsızlık hallerinde kamu kesiminin nispi genişliği , gibi yargılar ve yapılacak düzenlemelerin genel iktisadi koşullara ve gelir dağılımı üzerinde yaratacağı etkiler de dikkat çekmek gerekmektedir.

İradi maliye politikası uygulamalarında karşılan en önemli güçlüklerin biri; maliye politikasına ilişkin tercihleride bulunulmuş olsa dahi, etkilerin ortaya çıkmasındaki gecikmelerin politikanın etkinliğini kısıtlayıcı etki yaratmasıdır. • İstikrarsızlıkla mücadele için seçilerek uygulamaya konulmuş araçların kendisinden beklenen etkiyi göstermesi için belirli bir zamana ihtiyaç bulunmaktır. • Ekonomide istikrar sağlamaya yönelik olarak uygulanacak bir vergi politikasında gelirin elde edildiği dönem ile verginin alındığı dönem arasında geçikmeler olduğundan, vergilerin ekonomi üzerindeki istikrar sağlayıcı özelliği gecikebilecektir.

Otomatik İstikrar Sağlayıcı Maliye Politikası Tanım • Belirli bütçe kalemlerinin konjonktürel dalgalanmalara bağlı olarak otomatik olarak değişmelerini ve konjontürel istikrarsızlıkları ortadan kaldırarak kendiliğinden ekonomik istikrarın sağlanmasıdır. • Bu araçların arasında; • Vergiler, • Kamu harcamaları yer almaktadır.

Kamu Harcamaların Konjonktürel Esnekliği • Söz konusu harcamaların; • Konjonktürel canlanma ve refah aşamalarında otomatik olarak azalmasını, • Duraklama ve daralma aşamalarında artacak bir yapıya sahip olmasıdır. • Uygulamada genel olarak sosyal harcamalar ile işsizlik sigortası ödemeleri ve Tarımsal destekleme ve fiyat politikası otomatik istikrar gücü üzerinde durularak diğerleri sabit sayılmaktadır. • Kamu harcamalarının hepsinin konjontüre göre değişmesi söz konusu değildir. • Kamu harcamaları arasında işsizlik sigortası konjonktürel esnekliği en yüksek transfer harcaması olduğu görülmektedir.

• İşsizlik sigortası benimsemiş ülkelerde ekonominin refah devrelerinde işçi ve işveren paylarıyla ödenen paralar işsizlik sigortası fonunda birikmekte, ekonominin daralma dönemlerinde işsizlere yardımlar yapmaktadır. • İşçilerin işsiz kaldıkları dönemlerdeki sosyal güvenceleri işsizlik fonundan yapılan ödemelerle karşılanmaktadır. • Böylelikle işsiz kalanların yoksulluğa düşmeleri önlemekle, ekonomi açısından belli düzeyde talebin sürdürülmesi imkanı bulunmaktadır.

Tarımsal Destekleme ve Fiyat Politikası • İkinci planda yer almaktadır ve Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) ile gerçekleştirilir. • Türkiye’de bazı tarım ürünlerinin taban fiyatları hükümet tarafından tespit ve güvence altına alınmaktadır. • Serbest piyasa fiyatları düştüğü zaman çiftçiler ürünlerini TMO’ye satar. • TMO bu ürünleri tüketici daha ucuza satacağından açık verir. • Fiyatlar taban fiyatların üstüne çıktığı zaman durum tersi olur.

Vergi Hasılatındaki Otomatik Değişmeler • Vergi sisteminde bulunan her bir verginin konjontürel esnekliği farklıdır. • Vergi gelirlerinin istikrar sağlayıcı özelliği, milli gelirdeki değişmelere bağlı olarak verginin esnekliğe ve gelir esnekliğine bağlı olarak değişmektedir. • Vergilerin gelir esnekliği; vergi gelirindeki nisbi değişiklik ile milli gelirdeki nisbi değişiklik arasındaki oranı ifade eder. • Vergi esnekliği; vergi gelirlerinde meydana gelen mutlak değişikliğin milli gelirdeki mutlak değişikliğine oranı olarak ifade edilmektedir.

• Hem vergilerin gelir esnekliği hem de vergi esnekliği konjonktürel esnekliği meydana getirmektedir. • Şu halde vergilerin konjonktürel esnekliği verginin gelir elastikiyetine bağlıdır. v Bir verginin gelirin elastikiyetinin yüksek olması, diğer bir ifade ile otomatik istikrar aracı olabilmesi için aşağıdaki koşulları yerine getirmesi gerekmektedir; Ø Vergi matrahının konjonktürel gelişme dolayısıyla milli gelire büyük ölçüde bağlı olması, Ø Vergi tarifesinin artan oranlı olarak düzenlenmesi, Ø Vergilerin, vergi tekniğine bağlı olarak yapısal özelliklerinin vergi gelirinin gerek düzeyini gerekse tahsil edilme zamanını ne ölçüde etkilediğinin bilinmesi gerekmektedir.

üMilli gelirdeki değişmeleri yakından takip eden vergiler arasında Gelir vergileri ön sırada yer almaktadır. üGelir vergilerinin otomatik istikrar özelliği, bu vergilerin yapısında bulunan artan oranlı tarife sisteminden ileri gelmektedir. üGelir Vergisinin otomatik istikrara sağlayıcı işlevini yerine getirebilmesi için; üGenel bir vergi olması, her tür gelir ve kazancı vergilendirilmelidir. üVergi tarifesi artan oranlı olmalıdır üGelir vergisinde kaçakçılık olmamalı, vergi ağırlıklı olarak kaynakta kesme (stopaj) usulüne göre tahsil edilmelidir. üMükelleflerin önemli kısmı gelir vergisinin en düşük gelir dilimlerinde bulunmamalıdır.

üKurumlar Vergisinde artan oranlılığın bulunmayışı bu vergilerin otomatik istikrar özelliğini ortadan kaldırmaz; çünkü bu vergilerle kurumların kazançları hedef alınmakta; kurum kazançları ise milli gelirdeki değişmelerle yakından ilgili bulunmaktadır. üKurum kazancı şirketlerin karından oluşur. Ekonomi genişleme Döneminde Kurum Karları Kurumlar vergisi hasılatı Özel tüketim ve Yatırım harcamalarında az artış üTüketimden alınan vergilerin (KDV, ÖTV ve diğerleri) konjonktür üzerinde daha dolaylı etkiler bıraktığı görülmektedir. Bu tür vergilerde zorunlu tüketim maddelerinin vergiden istisna edilmesi veya indirimli tarifeye tabi tutulması nedeniyle otomatik istikrar stabilizatör olma özelliği arttırılabilir. üTüketim üzerinden alınan vergilerde genel bir harcama vergilerinin istikrar sağlayıcı etkisi daha yüksektir.

Kurum ve Aile Tasarrufları üKurumlarca dağıtılan temettü ve aile tasarrufları otomatik istikrar özelliği bulunmaktadır. üGerek kurum kazançları gerekse aile tasarrufları ekonominin canlanama dönemlerinde artma eğilimi gösterdiğinden, artan kurum kazancının kişilere dağıtılan payında bir değiştirme yapmayıp oto-finansmana gidilebilirse; yine artan gelirler harcama artışı yerine tasarruf artışını sağlayabiliyorsa otomatik etki görülecektir. üBu şekilde özel harcamaların artmasına imkan verilmez ve kurumlar daha fazla yatırım yaparak toplam talep arzı arttırılır. üEkonominin daralma dönemlerinde de tersi bir durum ile kişi ve firmalara daha fazla satın alma gücü verildiğinde, yine otomatik istikrar etkisi gerçekleşebilecektir.

Tarımsal Yardım Programları üTarım sektöründe devletin uyguladığı tarımsal destekleme politikaları önemli bir otomatik istikrar sağlayıcı olarak düşünülmektedir. üDevlet, ürünlerin fazla olduğu dönemlerde fiyatların aşırı derecede düşmesini önlemek ve bu kesimin gelirlerinde ani düşmeyi engellemek için, taban fiyat uygulaması yaparak bu kesimde aşırı derecede ortaya çıkabilecek yoksullaşmayı önlemeye çalışmaktadır. üTarımsal ürünlerin kıt olduğu dönemlerde ise, bu tür ürünleri piyasaya sürerek aşırı fiyat artışlarının önüne geçmektedir.

Mali Sürüklenme Olgusu • Mali Sürüklenme: bir ekonomide vergi gelirlerindeki otomatik artışın ekonomi üzerinde ters etki meydana getirerek büyüme hızını düşürmesidir. • Mali sürüklenme, genellikle enflasyonist dönemlerinde ortaya çıkar. ENFLASYON Kişilerin geliri nominal (görünürde) artması Toplam Talep Tüketim harcamaları GSYH Artan oranlı vergi tarifesi nedeniyle vergi ödemeleri Kullanılabilir gelir Resesyon • Bu durumda yapılması gereken; vergi tarifelerinin enflasyondan dolayı görünürde artan gelirleri vergilemeyecek biçimde yeniden düzenlenmesi gerekmektedir.

Mali Sürüklenme Türkiye Örneği • 2015 yılı enflasyon oranı % 8. 8 gerçekleştiği dikkate alınırsa, 2015 ve 2016 yılları gelirlerine ait gelir vergisi tarifeleri tabloda belirtilmiştir. 2015 Yılı Oran % 2016 Yılı Oran % 12. 000 TL’ye kadar gelirler 15 12. 600 TL’ye kadar gelirler 15 29. 000 TL’nin 12. 000 TL’si için 1. 800 TL, fazlası 20 30. 000 TL’nin 12. 600 TL’si için 1. 890 TL, fazlası 20 66. 000 TL’nin 29. 000 TL’si için 5. 200 TL, (Ücret gelirlerinde 106. 000 TL’nin 29. 000 TL’si için 5. 200 TL), fazlası 27 69. 000 TL’nin 30. 000 TL’si için 5. 370 TL, (Ücret gelirlerinde 110. 000 TL’nin 30. 000 TL’si için 5. 370 TL), fazlası 27 66. 000 TL’den fazlasının 66. 000 TL’si için 15. 190 TL, (Ücret gelirlerinde 106. 000 TL’den fazlasının 106. 000 TL’si için 25. 990 TL), fazlası 35 69. 000 TL’den fazlasının 69. 000 TL’si için 15. 900 TL, (Ücret gelirlerinde 110. 000 TL’den fazlasının 110. 000 TL’si için 26. 970 TL), fazlası 35 • % 15’lik ilk orana bakarsak 2015 yılından 2016 yılına geçişte tarife yumuşaması (12. 600 – 12. 000) / (12. 000)= % 5 oranındadır. • Oysa 2015 yılında yaşanan enflasyon % 8. 8 oranında olmuştur.

Formül Esnekliği • Kısmen iradi maliye politikası kararlarındaki gecikmelerden kurtulmak, kısmen de otomatik istikrar sağlayıcıların yetersizliğini gidermek için geliştirilen kavramdır. • Formül esnekliği yönetiminde gelir, istihdam ve fiyatlar genel düzeyindeki değişikliklere göre örneğin vergi oranlarındaki birtakım değişikliklerin kendiliğinden yürürlüğe girebilmesini sağlayacak bir düzenleme söz konusudur. • Örnek; yasama organı, yürütme organına eğer işsizlik oranı belli bir dönemde, örneğin %5’i aşarsa gelir vergisi oranlarında %10 gibi bir indirim yapma yetkisi verebilir. • Örnek; fiyatlar genel düzeyi % 5’i aşarsa vergi oranlarında %10 artış yapılması gibi bir uygulama, vergi oranlarındaki değişiklikler iradi maliye politikası kararı olmaktan çıkıp, otomatikleştirilmektedir.

Kurallara Dayalı Maliye Politikası Kuralları • Maliye politikası uygulamalarının etkinliğini artırmak ve bütçeleme sürecinden kaynaklanan sorunları ve bu sorunların yol açtığı etkinsizliği ortadan kaldırmak amacıyla; • Borçlanma, • Harcama, • Vergiler gibi mali araç veya göstergeler kullanılarak maliye politikasına getirilen yasal ve anayasal sınırlamaları olarak tanımlanmaktadır. • Devlet tarafından uygulanacak maliye politikası araçları konusunda politikacılara verilen yetkilerin anayasal ve/veya yasal sınırlamalara tabi tutulmasıdır. • Böylelikle hükümetlerin ekonomi politikasına yönelik takdir yetkileri çeşitli araçlarla sınırlandırılmaktadır.

• İradi maliye politikası tedbirleri, politikacıların konjonktür hakkında yeterli bilgiye sahip oldukları ve buna göre karar aldıkları görüşüne dayanmaktadır. • Kurala dayalı ekonomi politikalarını savunan yaklaşımlar, karar alıcıların ekonomi politikasının araçları arasındaki etkileşim ve uygulama sonuçları hakkında yetersiz enformasyona sahip olduklarını ileri sürmektedir. • Kurallara dayalı maliye politikasında, karar ve tercihlere değil kurallar önem taşımaktadır.