Een droom die wakker houdt kwalitatief pluralisme als

Een droom die wakker houdt kwalitatief pluralisme als keurmerk van het christelijk geïnspireerd onderwijs Lieven Boeve Faculteit Theologie en Religiewetenschappen

Inleiding • Droom – utopie • Nog • Nieuwe tijden, nieuwe mensen • Alternatieve dromen • Een cultuur-theologische reflectie

1. Nieuwe tijden, nieuwe mensen • Rapport 4 de golf Europees Waardeonderzoek • Duidelijke evolutie: – – 1984: De stille ommekeer 1992: De versnelde ommekeer 2000: Verloren zekerheid 2011: Nieuwe tijden nieuwe mensen • Enkele onderzoeksresultaten aangaande levensbeschouwing en religie

Religieuze zelfdefiniëring

Belang overgangsrituelen

Kerkbetrokkenheid

Kerkbetrokkenheid naar generaties

Geloofwaardigheid van de kerk

Relevantie van de kerk In tegenstelling tot geloofwaardigheid van het onderwijs !

Onkerkelijk ≠ ongelovig ?

Verklaringen • Niet de ‘rational choice theory’ • Wel: secularisering van de samenleving ten gevolge van functionele differentiatie… • … gepaard aan een privatisering van de beslissingen • Verklaring – voor slinkende overlap tussen geloof en cultuur – Voor marginalisering van de kerk

2. Gevolgen voor levensbeschouwing en identiteit • Nood aan een meer omvattend denkkader • Een post-christelijke en post-seculier context – ‘post’ is niet ‘na’ – veranderde verhouding tot het christelijk geloof en het seculariseringsproces – post-christelijk: christelijke horizon niet langer vanzelfsprekend – post-seculier: geen nul-somtheorie • Perspectiefwisseling

Analyse in termen van secularisering Praktiserende katholieken Marginaal kerkelijke katholieken Gematigd kerkelijke katholieken Atheïstische humanisten Agnosten Onkerkelijke christenen Atheïsten Analyse in termen van pluralisering Christenen Onverschilligen Joden Hindoes Boeddhisten Wicca Post-christenen Moslims Atheïsten

• Maatschappelijke processen: – Detraditionalisering: tradities worden niet langer als vanzelfsprekend overgedragen naar de volgende generatie – Individualisering: identiteit is niet langer zonder meer voorgegeven, maar wordt in toenemende mate geconstrueerd – Pluralisering: veelheid aan levensbeschouwelijke bronnen en tradities om identiteit vorm te geven • Onderscheid tussen processen en reacties op deze processen: – Detraditionalisering ≠ traditieverlies of nihilisme, maar ook neotraditionalisme en fundamentalisme – Individualisering ≠ individualisme – Pluralisering ≠ pluralisme en/of relativisme, maar ook etnocentrisme en nationalisme

• Levensbeschouwing wordt structureel reflexiever of bedachtzamer: – Identiteit is niet vanzelfsprekend - alles had anders kunnen zijn – Identiteit is particulier en wordt uitgedaagd door andere identiteitsmogelijkheden – ‘Tweede naïviteit’ • Uitdaging voor het christelijk geïnspireerd onderwijs: – Hoe leren omgaan met detraditionalisering, individualisering en pluralisering? – Hoe opvoeden tot reflexievere identiteitsvorming? – Zowel christenen als niet christenen op school – Uitdaging voor christenen en hun geloofsgemeenschappen

3. Het einde van een tijdperk • Reeds in 2000: vier ideaal-typische modellen • De ‘vanzelfsprekende confessionaliteit’ verdwijnt • Het project van de ‘christelijke waardeopvoeding’ – – – Algemeen communiceerbaar kern Joint venture tussen christelijk geloof en moderniteit Belang van de ethiek als brug Strategisch een belangrijke piste… … maar teert op overlap tussen christelijke horizon en moderne cultuur

• Resultaat: – Verbindende consensus wordt steeds vager – Christelijke duiding wordt als ‘verdubbeling’ ervaren • Lessen uit empirisch onderzoek: – Strategie werkt niet langer want heeft seculariserende effecten – Maar blijft voor velen aantrekkelijk model • ondanks/dankzij vaag-christelijke profiel • Weg van de minste weerstand: passieve tolerantie • Niet waardeneutraal… soft-secularistische consensus

3. Alternatieven • ‘Klassieke neutrale schoolprofiel’ • Actuele alternatieven: – Actief-pluralisme – Reconfessionalisering • Gezamenlijk complementair alternatief – Tilburg, 28. 04. 2010

• Voorstel: – Confessionele scholen voor wie nog institutioneel religieus is – Actief-pluralistische scholen voor wie niet langer institutioneel religieus is, of niet op deze basis kiest • Vooronderstellingen: – Neutraal onderwijs is niet langer neutraal – Katholiek onderwijs is niet langer katholiek, want meerderheid staf en leerlingen niet langer institutioneel betrokken – believing without belonging -- schoolkeuze: kwaliteit en nabijheid

De ‘echt-confessionele’ minderheidsschool • Pleidooien in Vlaanderen voor de ‘echt-katholieke’ school • Principieel: plausibele optie • Realisatie? – Draagvlak – Maatstaf – Opent een debat met maatschappelijke en kerkelijktheologische dimensies • Criterium: opvoeden tot reflexieve christelijke identiteit, niet afschermen van levensbeschouwelijke uitdagingen • Waarschuwing vanuit de empirie

Het actief-pluralistisch alternatief • Lijkt principieel ook een adequaat antwoord… • … maar volgt niet noodzakelijk uit de gemaakte analyse • Niet waardeneutraal: – welbepaalde set van waarden: openheid, respect, dialoog – Onderscheidt zich van secularisme, passief-pluralisme, onverschilligheid en relativisme • Vragen: – Waar komen deze waarden vandaan? – Hoe kan deze waardeset aangeleerd en ingeoefend worden?

5. Sporen van een maatschappelijk en kerkelijk-theologisch debat • In het geding, zowel vanuit maatschappelijk als kerkelijk -theologisch perspectief: de verhouding van christelijk geloof en kerk, tot de hedendaagse context : – zijn onze cultuur en samenleving, en in dit verband bijvoorbeeld onze scholen, nog te christelijk om pluralistisch te zijn? – is pluralisme geen andere term voor secularisme, nihilisme en relativisme – en dus objectieve tegenstander van het christelijk geloof?

Sporen van een maatschappelijk debat • Spanning tussen grote groep ‘geïndividualiseerden’ en kleine groep ‘confessionelen’ (orthodoxen)? – Te simpel – Traditietoebehoren kan zeer reflexief zijn – Een niet-traditionele identiteit is niet per definitie reflexief • Er wordt te weinig ‘echte identiteit’ gevormd – Morele en spirituele leegte – Markt en media nemen over – Maakt actief-pluralisme de facto onmogelijk – Veronderstelt zichtbaar maken van pluraliteit en verschil – Niet enkel kennis over, maar engagement in reële levensbeschouwelijke dialoog – Opdracht voor alle levensbeschouwelijk onderwijs

Sporen van een kerkelijk-theologisch debat • Kan de christelijke traditie deze opdracht aan? • Vaak pessimistische analyse over de context: de -ismes • Project echt-katholieke school past hierin • Bevestigt maatschappelijk vooroordeel • Breder cultuur-theologisch debat • Vgl. receptie Vaticanum II

• Negatieve evaluatie van de context: opschorting van de dialoog: – Beschermen christelijk geloof tegen aanpassing – Profileren van christelijk geloof als ‘enig’ alternatief – Kritiek op ‘moderne’ project waardeopvoeding • Begrijpelijke kritiek • Smeltende overlap • Kritiek van de kritiek: – Geen onderscheid tussen processen en reacties (-ismen) – Dialoog niet opgeven, maar herdefiniëren • • Niet langer zomaar continuïteit Maar niet zomaar geen discontinuïteit Pluraliseringsparadigma! Kwalitatief pluralisme ook een theologische opdracht!

6. Kwalitatief pluralisme en de christelijke school nieuwe stijl • Opdracht niet evident • Alternatieven niet probleemloos: ‘christelijk’ een tegenindicatie voor ‘pluralistisch’ ? • Nieuw project voor de christelijk geïnspireerde school • Kwalitatief pluralisme • Christelijk geloof als achtergrond (antropologie) + stem in de dialoog • Dienst van de kerk aan de samenleving • Dienst van de kerk aan zichzelf

7. De christelijke droom houdt wakker • Dromen zijn geen bedrog? • Utopie voert niet weg uit de wereld: eschatologische spanning • Apocalyptisch tijdsbesef houdt christenen wakker • Inspiratie: getuigen van ‘Gods tederheid’ in deze wereld