ARTi 3 STILLEVEN GEDOE OM DINGEN Troep Rommel

ARTi 3 STILLEVEN GEDOE OM DINGEN Troep Rommel op straat, in je kamer, in de aula van school, op zolder, de kelder enz. Al die voorwerpen, al die dingen, al dat afval, ze zijn overal. Al die dingen liggen of staan daar maar, ze bewegen niet. Een enkele voorbijganger werpt er misschien even zijn blik op.

3. 1 STILLEVEN IN SOORTEN EN MATEN Voorwerpen bij elkaar Op de foto links zie je een tafel met voorwerpen. Zo’n verzameling levenloze voorwerpen noem je een stilleven. Een tekening of schilderij hiervan – afbeelding rechts- noemen we ook een stilleven. Bij deze stillevens is er sprake van toeval. Toeval en opzet Al Stewart, Year of the cat, 1976 In de schilderijen van Giorgio Morandi is geen sprake van toeval. Je ziet dat op de manier waarop de voorwerpen zijn neergezet; hij heeft erover nagedacht. Vorm en plaats van de voorwerpen zijn geordend. Zo’n ordening noemen we de compositie van het stilleven.

3. 1 STILLEVEN IN SOORTEN EN MATEN De werkelijkheid nagebootst Als de werkelijkheid nauwkeurig is weergegeven , zeggen we dat het er realistisch uitziet. Door goed te kijken naar vorm en oppervlak van de voorwerpen is het mogelijk deze heel nauwkeurig uit te beelden. De voorwerpen krijgen dat een goede stofuitdrukking. Soms is het resultaat bijna niet van echt te onderscheiden. Zo’n werk noemen we een ‘bedriegertje’. In het Frans trompe-l’oeil; het oog wordt bedrogen. Hoogstraten, Brievenbord, 1666 Tiepolo, De droom van Jacob, 1729 Straatkunst Richard la Barre Goodwin, Stilleven met hutdeur, ca. 1886

3. 1 STILLEVEN IN SOORTEN EN MATEN Stillevens zijn er in soorten Je kunt van allerlei voorwerpen stillevens samenstellen. Bloemen bijvoorbeeld; thuis in een vaas, een bloemstukje voor kerstmis, op een graf. Met de manier waarop je de voorwerpen in beeld brengt, kun je een boodschap overbrengen aan de beschouwer. Piet Mondriaan schilderde zijn bloemen zó dat ze als het ware los komen van de rest van het schilderij. Ze vormen een kleurcontrast met de blauwe omgeving, de bloemen worden de aandachtsplek. In ‘Zomer’ van Matthijs Röling zien we allerlei voorwerpen die met het gevoel zomer te maken hebben. Ook de kleuren doen hier aan mee. Voorwerpen en kleuren zijn in dit werk tekens voor de zomer. Het zijn symbolen. Niet alle stillevens worden op een traditionele manier gemaakt, zoals te zien is in het werk van Guido Geelen. Allerlei voorwerpen zijn door hem in klei gegoten en tot een constructie gemaakt. Zijn boodschap is dat alledaagse dingen opeens weer bijzonder kunnen zijn. Guido Geelen, zonder titel, 1990 Mondriaan, Amaryllis in een fles, 1909 Matthijs Rölling, Zomer, 1976

3. 2 STILLEVEN IN DE MAAK Selecteren en ordenen Hoe begin je een stilleven? Eerst zoek je de voorwerpen bij elkaar die je wil tekenen, schilderen of boetseren. Met die voorwerpen maak je een compositie. Kees Verwey maakte in zijn atelier een compositie, die bleef altijd staan, maar hij haalde daar soms iets vanaf of zette er iets bij. . Hij schilderde die compositie nooit helemaal, maar koos er steeds een ander stuk van. Zoiets noemen we een uitsnede. De lichtval is ook belangrijk bij een stilleven. Meestal zie je natuurlijk licht (daglicht). Als dat licht van opzij komt noemen we dat zijlicht zoals bij de schaal met druiven. Door licht- schaduwwerking wordt de ruimte van de voorwerpen en de ruimte die de voorwerpen innemen duidelijk. Dat noemen we plasticiteit. Michiel van Huysum, Druiven op een schaal, 1753 atelier van Kees Verwey uitsnede Gerhard Richter, Appels 9. 1. 1987

3. 2 STILLEVEN IN DE MAAK Alles draait om kijken De kunstenaar observeert de vorm, het oppervlak en de kleur en vraagt zich af wat hij van dit alles zal laten zien. Dat doet hij door te schetsen. Een schets is een tekening die met vlotte lijnen is neergezet. Als schetsend doet de kunstenaar onderzoek naar de beste manier om zijn werk te maken. Dat kan op papier, maar het kan ook een kleimodel zijn of eenvoudige opzet met hout of andere materialen. Rembrandt Klaas Gubbels

3. 3 STILLEVEN BETER BEKEKEN Het oog vindt zijn weg Door de manier van componeren ontstaan er kijklijnen in een kunstwerk. In de afbeelding hiernaast zie je dat de voorwerpen langs een horizontale lijn zijn geordend. Henri Roland de la Porte, Stilleven met vruchten en brood. De Heem: stilleven met Nautilusschelp en kreeft. In het stilleven van Jan Davidszoon de Heem zie je juist een ordening langs de diagonaal van linksboven naar rechtsonder, net als de lichtrichting. De diagonaal en de lichtrichting leiden onze blik langs de voorwerpen.

3. 3 STILLEVEN BETER BEKEKEN Wat erbij komt kijken verkorting glimlicht overlapping Door licht en schaduw ontstaat de indruk van ruimte. Zo zie je op vormen eigenschaduwen en soms, bij felle weerkaatsing van het licht, glimlichten. De ruimte wordt versterkt door overlapping van de voorwerpen. Ook kleurcontrasten kunnen voorwerpen laten opvallen en de ruimtewerking versterken. . Door verkorting wordt het gevoel van diepte nog groter. Je kunt alle voorwerpen binnen de grenzen van het beeldvlak afbeelden. Als de randen hiervan een of meerdere voorwerpen gedeeltelijk afsnijden, ontstaat de indruk dat de voorstelling zich voortzet buiten die grenzen, ook wel het kader genoemd. Het stilleven gaat als het ware door. Licht/donkercontrasten kleurcontrasten afsnijding

3. 4 STILLEVEN MET EEN BOODSCHAP Theater met een koffiekopje Stilleven zijn vaak gewoon afbeeldingen van voorwerpen. Er zijn ook kunstenaars die aan hun werk een bepaalde boodschap meegeven. Soms duidelijk, soms is het een raadsel. Bruce Nauman maakte het ongewone stilleven van een koffiekopje, omgevallen of omgegooid? Het speciale licht maakt alles nog raadselachtiger. Het kopje is de hoofdpersoon in een theaterstuk. Alles is in scene gezet, zodat je met bijzondere aandacht kijkt naar gewone, alledaagse dingen. Kinderopppas opgediend als kalkoen Bruce Nauman, Weggegooide koffie, 1966 Meret Oppenheim maakte het beroemde koffiekopje dat ze bekleedde met de vacht van een gazelle. Ook het werk ‘Mijn gouvernante’ is geen gewoon stilleven. Is het wel een stilleven? Twee pumps, aan elkaar gebonden op een dienblad alsof het een gebraden kalkoen is. Het lijkt misschien een grap, maar het zou ook een venijnige verwijzing kunnen zijn naar de jeugd en opvoeding van Oppenheim, Object , 1936 Oppenheim, Mijn gouvernante, 1936

3. 4 STILLEVEN MET EEN BOODSCHAP Sprekend bloemen In de afbeelding hiernaast zie je een boeket rode rozen. Een meisje houdt ze vast. Lieve Prins maakt haar werken met een kopieermachine. Als je goed kijkt, zie je dat helemaal geen rozen zijn, maar gebalde vuisten. Prins zet je op het verkeerde been. Je verwacht rozen te zien, maar de vuisten vertellen dus een heel ander verhaal. Waar rode rozen symbool zijn voor liefde , is dat Moniek Toebosch, Troostbos, 1966 met vuisten heel anders. Bloemen die spreken Lieve Prins, Boeket Een bloem van staal Kunstenaar Constant maakt objecten van bloemen. Ze zijn niet realistisch, maar leggen de aandacht op de bijzondere vormen die bloemen kunnen hebben en hoe teer ze zijn. ( afb. zie boek blz 55) De bloemen van Moniek Toebosch lijken niet op bloemen, hoewel ze dat beeld wel oproepen. Het zijn luidsprekers op metaaldraad en ze geven geluid: zachte muziek en soms hoor je een stem iets zeggen of zingen. Ze staan op een ziekenhuiskastje. De zachte muziek en stemmen zijn bedoeld om iemand die ziek is te troosten. Toebosch benadrukt hiermee de kille sfeer - alles clean en veel elektronica -waarin mensen soms moeten verblijven.

3. 5 STILLEVEN IN ANDERE TIJDEN Anders kijken Picasso laat ons de dingen op een andere manier zien, hij laat ons anders kijken. De fles links zien we van drie kanten tegelijk: de voorkant half, de binnenkant en de achterkant als omtrek, een contour van een fles. De ronde flesbodem is een afdruk op de grond. Een fles tegelijk van voren, van achteren en van binnen! De dierenkop is weer anders aangepakt. Vereenvoudigd tot een paar grote vakken. Een fietsstuur vormt de horens. De stofuitdrukking is heel anders dan je verwacht. Picasso goochelde met materialen. Met texturen en vormen die helemaal niets met de dierenkop te maken hebben maakt hij een ding dat daar toch op lijkt. Geen enkel detail is weergegeven zoals het in het echt is , zoals de kuif die bestaat uit spijkers. Picasso was een van de uitvinders van deze manier van kijken en verbeelden. Verschillende aanzichten tegelijk laten zien. De stofuitdrukking wordt bepaald door het gebruik van verschillende materialen. De vormen vereenvoudigd of vervormd. Dat is een manier van afbeelden die abstraheren heet. Picasso, Geitenschedel, fles en kaars, 1953

3. 5 STILLEVEN IN ANDERE TIJDEN Anders kijken Henri Matisse gebruikte kleur om ons anders te laten kijken. Er is haast geen diepte aangegeven, nauwelijks perspectief, geen schaduw, geen textuur. De vormen zijn vereenvoudigd en details ontbreken. Het is een geabstraheerd stilleven. Kleuren in onwaarschijnlijke combinaties. Het ging hem erom ons naar die kleuren te kijken. Picasso en Matisse werkten tussen 1900 en 1950, de tijd van de wereldoorlogen. De abstracte kunst ontstond in die jaren. De stijl van Picasso noem je kubisme, die van Matisse fauvisme. Het zijn allebei voorbeelden van een abstraherende manier van afbeelden en kijken. Matisse, stilleven met sinaasappels, 1912

3. 5 extra: FAUVISME Les Fauves, Frans voor 'de wilden', zijn schilders in de stijl van het Fauvisme. Het fauvisme kenmerkt zich door het gebruik van felle, nauwelijks gemengde kleuren, vereenvoudiging, vlakheid, niet-natuurgetrouw. De stroming staat aan het begin van de moderne kunst. Het hoogtepunt bereikte de stroming tussen 1898 en 1908. De expositiezaal waar de schilders hun werken voor het eerst toonden werd door een Franse kunstcriticus een "Cage aux fauves" (kooi met wilde dieren) omschreven. Zo werd de beweging voortaan "fauvisme" genoemd. De Franse fauvisten gingen bij het gebruiken van hun onvermengde directe kleuren tot het uiterste. Zoals alle vernieuwers wilden ze hiermee hun vrijheid manifesteren. Ze waren beïnvloed door de felle kleuren van Vincent van Gogh. Andre Derain Raoul Dufy Kees van Dongen

3. 6 STILLEVEN NU Audrey Flack schildert alsof het een foto is. Heel precies, Alledaagse dingen op een andere manier bekeken dat is met glimlichten van fotolampen. Felle kleuren zoals op een tv-scherm. Geen penseelstreek te zien, alles is glad en het onderwerp van veel stillevens. Wat zijn die strak. Flack gebruikt daar een airbrush voor, een verfspuit. voorwerpen, wat kun je ermee? Meestal gaat het erover hoe zien ze eruit en hoe de kunstenaar ze toont. Het is een stilleven van nu, maar de symbolen die we zien zijn oud. Met een dobbelsteen, tarotkaart, een bijna opgebrande kaars, een zandloper en een doodshoofd zegt Flack: schoonheid en rijkdom zijn een kwestie van geluk of pech en uiteindelijk gaan we allemaal dood. Ziet deze hamburger eruit om op te eten? Hij is anderhalve meter hoog. Claes Oldenburg maakte het van zeildoek en schuinplastic. Alledaags materiaal gebruikt voor alledaags fastfood. Niet iets dat je in een museum verwacht. Door het enorme formaat wordt het een vreemd ding. Zo kijk je nog eens goed naar een broodje dat je misschien wel duizend keer hebt gezien.

3. 6 STILLEVEN NU Jan Roeland is een kampioen in het vereenvoudigen. Pen, passer en penseel zijn zo geabstraheerd dat bijna alleen basisvormen overblijven. Het opgeheven been van de passer maakt het net asymmetrisch, waardoor er toch wat beweging in de compositie ontstaat. Tony Cragg zette afval aan elkaar. Dat noem je een assemblage. Het netwerk van lichte krassen over alle voorwerpen geeft eenheid en lichtheid aan het geheel. De compositie ‘Strijdwagen’is waarschijnlijk niet van tevoren bedacht, maar zag hij dat tijdens het werk. Het stilleven van Michael Raedecker is wat akelig. Waar is dit, wat is er gebeurd? De glimlichten zijn overdreven. Hij maakte ze met borduurdraad. Licht dat weinig met echt licht te maken heeft. Je kijkt naar het stilleven als door een of ander elektronisch instrument. Jan Roelof, Pen, passer en penseel, 2006 Michael Raedecker, Therapie, 2005 Tony Cragg, Strijdwagen, 1983

3. 7 STILLEVEN FINALE WAT IS EEN STILLEVEN? Een stilleven is een verzameling voorwerpen bij elkaar, soms willekeurig of toevallig, soms zorgvuldig uitgekozen en neergezet. Het kan een schilderij, foto of beeldhouwwerk zijn. Stillevens kunnen realistisch zijn, of geabstraheerd. Een stilleven kan ook een boodschap hebben. WAT KUN JE ZO ZEGGEN? Paul Cezanne Stillevens kunnen door hun compositie, hun kleuren of hun materiaal een bepaalde betekenis krijgen: het koffiekopje, de luidsprekerbloemen TOEN EN NU Picasso was een meester in het maken van ongebruikelijke composities. Met verschillende materialen ontstaat iets heel nieuws. Nog steeds laten kunstenaars ons anders naar de dingen laten kijken. Soms doen ze dat met heel realistische beelden, soms geabstraheerd. Harmen Steenwyck Piet Mondriaan Vincent van Gogh