ARKEOLOJK KAZI VE ARATIRMA TEKNKLER II Do Dr

ARKEOLOJİK KAZI VE ARAŞTIRMA TEKNİKLERİ II Doç. Dr. Davut YİĞİTPAŞA Sunumda yer alan tüm fotoğraflar telif hakkına sahiptir. Yalnızca eğitim amaçlı olarak kullanılmıştır. Başka bir amaç için kullanılamaz.

3. KAZI SİSTEMLERİ İster büyük bir kent, ister küçük bir köy, isterse bir mezarlık, bir mağara olsun; büyük ve küçük her kazının en başta gelen kuralı, örenlerin üzerini örten çeşitli toprak tabakalarını, kuruluş ve oluşum düzenlerinin tam aksine; yani yukarıdan aşağıya doğru kazarak kaldırmak ve bu işlemi, elden geldiğince ayrıntılı biçimde kayıtlara geçirmektir. Genel ilkeler aynı kalmak üzere, kazıların sistem ve yöntem bakımından bazı değişiklikler gösterdiklerine daha önce değinilmişti. Şimdi de bu değişik kazı sistemlerinin, farklı ören yerleri üzerindeki uygulamalarına göz atalım. Şimdi dünyada, her yerde uygulanabilir bir tek kazı sistemi ve yöntemi yoktur. Kazılacak yerleşim yerinin büyüklüğüne, küçüklüğüne, yüksekliğine, düzlüğüne, eğimine, çok katlı, az katlı oluşuna göre birçok sistem uygulanabilir.

• Efes Artemis Tapınağı’nda 1863’teki ilk kazıdan görünüm

• Ninive’de Layard’ın tüneller açarak yaptığı kazıdan görünüm

• Ninive’de Layard’ın açtığı tüneller

• Mersin/Yumuktepe Höyüğü

• Troia Höyüğü’nün tabakalanmasını gösteren şematik kesit

a. Plânkare Sistemi (Grid/Karoyaj /Wheeler Sistemi) İlk defa 1930'larda İngiliz Arkeologu Sir Mortimer Wheeler (1890 -1976) tarafından uygulanan bu sisteme "Wheeler Sistemi" adı da verilmektedir. Bunda ana amaç, tabakalanmayı ortaya koyabilmek için, yapı katlarını keserek, dikine (düşey) boyutu incelemektir. Bu sisteme göre, kazı alanı, arada 0, 50 m. ’lik paylar bırakılmak üzere, 10 x 10 m. ya da 5 x 5 m. ’lik karelere ayrılır. Kazı, bu sınırlanmış alanın içinde yapılır. Daha zor, daha titiz bir çalışma gerektiren Paleolitik döneme ait mağara kazılarında, karelenen alanların boyutları 1 x 1 m. ’ye kadar düşürülebilir. Yani buna göre, plânkare boyutları kazılacak alanın özelliklerine göre büyüyebilir ve küçülebilir. Küçük plânkare ince tabakalı dar alanlarda, büyük plânkareler de kalın tabakalı geniş alanlarda verimli ve kolay olur. Aralarda paylar bırakılarak, kazıyı yapay birimler içinde sürdürmenin pek çok yararı vardır. Bunun için, plan kare sistemi (=grid karoyaj) bugün dünyada en çok uygulanan bir sistem durumundadır. Bu sistemde kareler arasında kazılmadan bırakılan, 50 cm. genişlikteki payların kenarlarındaki dik yüzeyler, kazılan alanın farklı yerlerinin stratigrafik kesitlerini (profil) gösterir. Yani böylece her plânkarenin dört ayrı kesitini (profilini) inceleme olanağı vardır. Doğrusu, bir tabaka kazısı sırasında böyle kesitler olmadan, sağlıklı bir kazı yapmak ve onu desteklemek hiç de kolay değildir. Çünkü toprak profilinin dikine çizimi olan, arkeolojik bir kesitte iki önemli özellik açıkça görülür. 1) Tabakaların dikine görünümü 2) Tabakaları oluşturan birimler arasındaki çeşitli ayırıcı çizgiler. Bu özellikleri plânlarda görme olanağı yoktur.

• Plankare sistemine göre düzenlenmiş 400 m 2’lik bir kazı alanı. Alan 5 X 5 m. ’lik 16 kareye bölünmüştür. Yanlarda 0. 50 m. lik paylar bırakıldıktan sonra her bir kare içinde kazılacak olan 4 X 4 m. ye (16 m 2) iner. Bu durumda kazılacak net alan 256 m 2 dir.

• Plankare sistemi ile kazılmış bir alanın görünümü

• Plankare sisteminin aksak yönlerini gösterir iki temsili resim

• Yarımburgaz Mağarası

• Yarımburgaz Mağarası tabakalanması

• Yarımburgaz Mağarası kazısında kullanılan 1 X 1 m. lik plankareler

• Yukarıdan aşağıya doğru 3. ve 2. jeomorfolojik evreler

• Niğde/Göllüdağ-Kaletepe Kazısında kareleme (Grid) sistemi içinde ölçülü kazı çalışması. Burası bir obsidyen atölyesidir.

Bir arkeolojik kazıda, "kültür katı", "yapı katı" ya da "tabaka" olarak adlandırılan katmanlar, aslında birbirinden farklı, küçük bir çok birimden oluşmuştur. Bunlar, kimi zaman bir toprak tabakası, bir inşaat malzemesi, bir yıkıntı molozu, bir yangın izi, bir çukur, bir fırın, bir ocak ya da bir mezardır. Bunlar bütün ve parçalı da olabilirler. Plankare sistemiyle yapılan kazılarda, söz konusu bu arkeolojik birimler, yani tabakalanmaya ilişkin bu karmaşık sorunlar, daha kolay biçimde çözülür; buluntuların toplanması, tasnifi ve kaydı daha sağlıklı olur. Bütün bu yararlarına karşın, bu plankare sisteminin bazı sakıncaları da ortaya çıkabiliyor. Örneğin, açılan mimari kalıntıların sıkça ayırıcı paylarla kesintiye uğratılması, geniş alanlarda tüm dokuyu görmeye engel olmakta, bazen da duvarların bu payların altında bütünüyle kalmasıyla, eksik ve yanlış sonuçlara yol açmaktadır. Ayrıca, kâtı plânkare sisteminin, Anadolu ve Yakın Doğu Höyükleri gibi, yükseklikleri çok fazla olan yerleşmelerde uygulanması, başka bir büyük sorunu birlikte taşıyor; Bu da, derine inildikçe plânkareler içinde çalışmanın zorluğu ve tehlikesidir. Anadolu'nun çok yüksek, çok tabakalı höyükleri bu kazı sisteminden zarar görebilir. Örneğin, 1968 -1975 yılları arasında, Keban Baraj Gölü alanında yapılmış olan Norşuntepe Kazısı'nda, höyüğün tepe kısmında ancak Eski Tunç Çağı sonuna kadar uzanan tabakalar incelenebilmiş; bundan önceki, daha eski çağ tabakalarına da, ancak etekler üzerinde kazılan açmalarda ulaşılabilmiştir.

Norşuntepe

Kazılar sırasında çekilen bu hava fotoğrafında arkeolojik kazı yöntemi ile höyüğün çeşitli tabakaları görülüyor.

• Keban/Norşuntepe kazısından açmaların görünüşü

• Mezraa Teleilat

• Mezraa Teleilat

• Barcın Höyük

• Barcın Höyük

• Barcın Höyük

• Bir höyüğün gerçek (üst) ve yalnızca derinliğe göre oluşturulmuş yalancı tabakalanma sını (alt) gösterir çizim

• Sardeis’ten “Pactolus North” alanının parselasyo nu

• Troia’nın 10 X 10 m. ’lik parselasyonlu planı

• Demircihöyük’te manyetik prospeksiyon yöntemiyle değerlendirilen bir alan (sol) ve kazıdan sonraki durumu (sağ)

• Tabakaların duvarlara olan ilişkilerinin kesiti

• Duvar izlemek amacıyla kazılmış çukurlar yüzünden kesilmiş tabakalar

• • Bir höyük kesitinde eskiden yeniye doğru sıralanmış ve numaralanmış tabakalar: 1. Ana toprak; 2 ABC kerpiç duvarlar; 3 AB 2 ABC ile ilgili tabanlar; 4 2 AB ile ilgili geç taban; 5 ABC 2 ABC duvarları çöktüğünde mekanlara dolan moloz; 6 kerpiç duvar; 7 ABC yalnızca 6 no’lu duvarı kalmış yapının molozu; 8 hangi tabakadan kazıldığı belli olmayan basit toprak mezar çukuru; 9 AB höyük yüzeyinde zamanla birikmiş kil tabakası; 10 AB taş temelli kerpiç duvarlar; 11 ABC 10 AB ile ilgili tabanlar; 12 ABCD 10 AB duvarları çöktüğünde mekanlara dolan moloz; 13 kazıldığı tabaka belli olmayan ekin kuyusu; 14 yüzey toprağı. I. Yapı Katı 2 -5; II. Yapı Katı 6 -7; III. Yapı Katı 8; IV. Yapı Katı 10 -12; V. Yapı Katı 13.

• Yapı katlarının söküm işlemi sırasında izlenecek sıra

• Tepecik Höyüğü kazısından 10 X 10 m. ’lik parselasyon

• Kömürleşmiş botanik kalıntılarının yüzdürülerek elenmesine yarayan sistem

• Tek dönem kullanılıp ıssızlaşmış bir yapının kesiti

• Modern bir kentin altındaki eski tabakaların sonraki inşaatlarca tahrip edilişine ilişkin temsili bir kesit

• Tepecik Höyüğü’nden derinlik sondajı kesiti

• Hindistan’daki Brahmagiri Höyüğü’nden üste gelen üç kültür evresini gösterir ilk gerçek kesitlerden biri

• Plankareler içine alınmış ve çizim çerçevesi yerleştirilmiş kesit.

• Tülintepe’den şematik kesit örneği

• Harmanören’de aynı mezara farklı dönemlerde gömü yapıldığı saptandı

• Kuşaklı-Sarissa

• KuşaklıSarissa

• Lidar Höyük

• Tepecik

• Schlimann Priamos’un kalesini bulmak amacıyla Hisarlık Höyüğü’nün ortasında 40 m. genişliğinde, 17 m. derinliğinde bir yarma açmış ve ana kayaya kadar inmiş, pekçok tabakada tahribata neden olmuştu. Günümüzde Schlimann-yarması olarak adlandırılan bu alanda da kazılar yapılıyor.

• Jeomanyetik etüdlerin sonuçları, 2000 yılının uydu resimleriyle tam olarak birbirine uymaktadır.

• Ziyarettepe

• Step Trench (Basamaklı açma)

• Çatalhöyük Step Trench (Basamaklı açma)

Tepe Pardis Step Trench (Basamaklı açma)

• Step Trench (Basamaklı açma)

• Ziyarettepe

Byzans Iron Age LBA fill Terrace BASAMAKLI AÇMA Mersin Yumuktepe

• Uygulama Alanı BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ

• Ziyarettepe

Ziyarettepe

Ziyarettepe

Ziyarettepe

• Boğazköy/Hattuşa şehir ve kazı alanı planı

• Keban Baraj Gölü altında kalan Tepecik Höyük kazısı planı

• Keban Baraj Gölü altında kalan Norşuntepe Kazısı planı

• Aşağı Pınar kazısı planı

• Kanlıgeçit kazısı. Akropol ve megaronlar

• Aksaray/ Aşıklı Höyük

• Aksaray/Aşıklı Höyük Kazısı planı

• Hoca Çeşme kazısı, Anakaya üzerinde IV. Evre yuvarlak yapıları

• Hoca Çeşme kazısı. Sur ve kazı alanı genel görünüşü

• Boğazköy, Aşağı Şehir, Büyük Tapınaktan görünüm

• Aşağı Pınar kazısı. Genel görünüm ve en altta 5. tabaka yapıları

• Marmara/Toptepe kazısından bir görünüm

• Aşağı Pınar kazısı, 2. tabakadan yanık bir ev

• Kanlıgeçit kazısı, Sur ve megaronlar

• Küçük Çekmece/Yarımburgaz kazısında çalışma

• Kanlıgeçit kazısı. Megaronlar

• Toptepe Kazısı. 5. tabakadan bir evin tabanı

Hoca Çeşme kazısında bulunan Neolitik Sur

• Hattuşa Yukları Şehrin doğu kesimindeki kazı alanları: Doğu Havuzlar, Güney Kale ve Nişantaş

• 1 no’lu havuzun kuzeybatı kesimi ve Güney Kale’nin sur duvarı

• Kayseri/Kültepe. Kaniş ve Karum kazısı

• Kayseri/Kültepe. Kaniş ve Karum kazısı açma örneği

• Kayseri/Kültepe. Kaniş ve Karum kazısı

• Kayseri/Kültepe. Kaniş ve Karum kazısı açma örneği

• Tepecik Höyüğü hava fotoğrafları

• Tepecik Höyüğü hava fotoğrafları

• Keban Tepecik kazısından açma örnekleri

• Keban Tepecik kazısından açma örneği

• Keban Tepecik kazısından açma örneği

• Keban/Tülintepe kazısı alan planı

• Keban/Tülintepe kazısı, alanın havadan görünümü

• Keban/Tülintepe kazısı açma

• Keban/Tülintepe kazısı açma

• Keban/Tülintepe kazısı açmaları

• Keban/Tülintepe kazısı açma

• Tek seviyeli bir kentin kesiti

• Çok seviyeli bir kazının stratigrafi şeması

• Çok seviyeli bir kazının dikey stratigrafi kesiti ve kazıdaki çeşitli toprak kesitlerinin sembol şeması

• Arkeolojik kazılarda açığa çıkan çeşitli toprak kesitlerinin çiziminde kullanılan semboller şeması

• Ara bölme kesitinin çizimi. Kazıda bulunan taşların kesiti ve planı kazıda bulunan bir taş duvarın kesiti ve planı

b. Satranç Tahtası (Çapraz açma) Sistemi Adıyaman yakınlarındaki Tille Höyük kazılarında, İngiliz Arkeologu David French, "Çapraz açma", da denilen "Satranç Tahtası Sistemi"ni uygulamıştır. Buna göre, kazı 10 x 10 m. ya da 5 x 5 m. ’lik bloklar içinde değil de; istenildiği kadar geniş bir alandaki birçok plankare de yapılabilir. Sözgelimi, 20 x 20 m. lik 400 m 2 tutarındaki bir alan içinde 10 x 10 m. lik 4 kare bulunur. Bu kareler 5 x 5 m. lik dört eşit parçaya bölünür. Kazıya bu büyük kareler içindeki küçük karelerden herhangi ikisinde "çaprazlama biçimde" aynı anda başlanabilir. Bu iki karedeki kazı ilk tabana ininceye kadar sürdürülür. Sonra açılan kenarların kesitleri çizilir, öteki belgeleme işlemleri bitirilir, ayrıca pay bırakılmadan, çapraz durumdaki diğer iki küçük karenin kazısına girişilir. Aynı işlemler kazı ilerledikçe sürdürülür. Böylece, 100 m 2'lik bir alan, yan paylara gerek kalmadan, hem açılabilir, hem de bütün kesitler kayıtlara geçirilebilir.

• Çapraz kare sistemine ilişkin iki temsili çizim

• Kalın molozlu bir mekanın çapraz açma sistemine göre aşamalı olarak kazılması

• Bir yapının çapraz açma sistemine göre kazılışı

• Mersin/Yumuktepe’de çapraz açma sistemine göre kazı

c. Açık Alan Sistemi Sir Mortimer Wheeler'in plankare sisteminin aksayan yönlerine karşılık, 1970'li yıllardan bu yana gelişen "Açık Alan" sistemi, kalıcı ve yarı kalıcı payların sınırlamalarının aksine, geniş alanların kazılması ilkesine dayanır. Bu yöntem, plankare sistemindeki dikey boyutun aksine, özellikle yatay boyuta önem veren arkeologlarca benimsenmiştir. Yatay planın kesintisiz, bütün olarak görülmesine fırsat veren açık alan sistemi, en iyi olarak, kalıntıları yüzeye yakın olan ve tek evreli ören yerlerinde, bir kaç tabakalı höyüklerde uygulanabilir. Bu sistemle kazılan höyük gibi tabakalı yerlerde, karmaşık tabaka ilişkilerini aydınlatmak için, hem gereken uygun alanlarda çizilip belgelendikten sonra, hem de kaldırılabilecek kesitler bırakılır. Yâni burada kesitler çizildikçe ara paylar kaldırılabilir. Bu sistemle yapılan başarılı kazılara örnek olarak, Şanlı Urfa'daki Nevali Çori ile Diyarbakır'daki Çayönü verilebilir. Anadolu'nun bazı yüksek ve çok karışık tabakalı höyüklerinde de açık alan sistemi, bazı sakıncalarına karşın, dikkat edildiği zaman başarılı çalışma ve sonuçlar vermiştir. Buna en iyi örnek Burdur/Kuruçay Höyüğü ile Malatya/Köşkerbaba Höyüğü kazılarıdır. Bütün bu eğilimlere karşın, karmaşık tabakalı höyük kazılarında, kazı boyunca ayakta duran stratigrafik kesitlerin tabaka ve buluntuları denetim bakımından kolaylıklar sağladığı da kuşkusuzdur.

ÇAYÖNÜ-DİYARBAKIR

Nevali Çöri

• Açık alan yöntemiyle kazılan Köşkerbaba Höyüğü’nden genel bir görünüm

• Açık alan kazılarında, kazı öncesi toprak yüzeyini göstermek amacıyla bırakılan geleneksel toprak kule. Kuruçay Höyüğü

O halde, birçok uygarlığı ve yerleşme tabakalarını içeren, Anadolu'nun büyük höyüklerinde uygulanacak bir yeni kazı sistemi bulmak gerekir. Bu, plânkare sistemiyle açık alan sisteminin yararlı yanlarını birleştiren yeni bir sistem olabilir. Bu yeni sistem hem mimarinin geniş, kesintisiz bir biçimde incelenmesini yapan hem de stratigrafik kesitlere sürekli kontrolü sağlayan bir yöntem olabilir.