USHT FSHMN Informatike fisnik dalipiunite edu mk Softver

USHT - FSHMN – Informatike fisnik. dalipi@unite. edu. mk Softver Sistemor 3/5/2021 M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 1

Permbajtja • • - Konceptet e Sistemeve Operative (OS) Definicione, roli, perkrahja hardverike, histori, krahasime Proceset, nderprerjet, rrethanat e vecanta, thirrjet sistemore, strukturat Memorja, particionet, memorja virtuale, faqezimi Sistemet e fajllave, struktura, implementimi, siguria Hyrje/Dalje, pajisjet, drajveret Blokimi (deadlock), detektimi, menjanimi Bazat e procesimit paralel Literatura A. S. Tanenbaum, Modern Operating Systems, Prentice Hall 1992 Silberschatt A. & Galvin P. B. , Operating System Concepts, John Wiley & Sons, 1998 Miroslav Hajdukovic, Operativni Sistemi (problemi i struktura), Novi Sad 2004 3/5/2021 M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 2

Ndarja e softverit Softver Sistemor Software Softver aplikativ 3/5/2021 Softver per testim M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 3

Sistemi kompjuterik Sisteme Bankare Kompajler Rezervime Web Aerolinjash shfletues Editor Komand interpretuesi Sistemi Operativ Programet aplikative Programet sistemore Gjuha e makinës Mikroarkitektura Hardveri Pajisjet fizike 3/5/2021 M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 4

Çfarë është OS • • Është program që ndërmjetëson në mes programeve aplikative dhe hardverit Programe që sigurojnë apstrahim e që e thjeshtëzojnë zhvillimin e aplikacioneve: – Fajlla në vend të bajtëve në disk – Regjione memoruese në vend të bitëve në RAM – Procese për aktivizim të aplikacioneve Program që mundësojnë programet të funksionojnë pa konflikte – udhëheq politikë mbrojtjeje – Shfrytëzon masa sigurie Programe që mundësojnë shfrytëzim efikas të hardverit (resurseve) 3/5/2021 M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 5

Çfarë është OS • • • Bashkësi programesh që udhëheqin me punën e SK (Sistemit Kompjuterik) me qëllim të shfrytëzimit optimal të resurseve dhe lehtësim maksimal të punës së përdoruesve Softver që i apstrahon dhe i drejton resurset e SK Bashkësi programesh që e lehtëson zhvillimin e aplikacioneve Ka funksion të menaxhimit të pjesëve përbërëse të KS siç janë procesori, kontroleri dhe memorja Krijon përdoruesin e SK një mjedis ideal pune duke e transformuar atë nga një makinë që operon me bite dhe bajte në një makinë që operon me fajlle dhe procese 3/5/2021 M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 6

Hardveri dhe OS • • Disku Memorja Procesori Rrjeti Monitori Tastatura Mausi 3/5/2021 • • Fajllat Programe Shpejtësia Komunikimi Dritare, grafika Hyrje Lokator M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 7

Pyetje themelore tek OS • • Struktura – si është i organizuar OS? Ndarja – si ndahen resurset në mes përdoruesve? Emërtimi – si emërtohen resurset nga ana e përdoruesve apo programeve? Mbrojtja – si mbrohen përdoruesit/programet nga njëri tjetri? Siguria – si të mundësohet puna private dhe siguria? Performanset – përse është kaq i ngadalshëm? Rezistimi ndaj gabimeve – si të ju qasemi gabimeve? I hapur – si të shtojmë mundësi të reja? 3/5/2021 M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 8

Pyetje themelore tek OS • • • Komunikimi – si të shkëmbehen informatat? Konkurenca – si të nisen dhe të kontorllohen aktivitetet paralele? Fuqia – çfarë ndodh kur kërkesat për resurse zmadhohen? Qëndrueshmëria – si të krijohen të dhëna që i gjallërojnë proceset prej të cilave janë krijuar? Distribuimi – qasje deri te bota e informatave Përllogaritje – kush i pagon harxhimet e resurseve dhe si të kontrollohet shfrytëzimi i resurseve? 3/5/2021 M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 9

5 vështrime të OS • Kemi 5 vështrime ndaj OS – – – 3/5/2021 Vështrim nga ana e hardverit Vështrim nga ana e krijuesit të OS Vështrim nga ana e programerit të aplikacioneve Vështrim nga ana e përdoruesit të fundit Vështrim nga ana e sistem administratorit M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 10

Nga hardveri Sistemi Operativ është softver që komunikon direkt me hardverit duke përfshirë këtu: • boot procesin • Pajisjet (I/O) dhe si i shfrytëzon këto OS • Interaksioni ndërmjet hardverit dhe OS 3/5/2021 M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 11

Nga ana e krijuesit të OS Ky vështrim kryesisht ka të bëjë me vetë OS, strukturën e tij interne, efikasitetin, performansat, strukturën e të dhënave etj. • • • Si mund ta bëjmë OS më efikas? Si mund ti shtojmë më shumë funksione? Si ti gjejmë bug-et? Ta bëjmë më të përdorshëm, më të hapur etj. Shpesh herë ky vështrim bëhet aq shumë i orientuar sa që harron se çfarë duhet OS të bëjë dhe për se është sajuar (psh. UNIX) 3/5/2021 M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 12

Nga ana e programerit të aplikacioneve OS i ngjan një biblioteke me një bashkësi mirë të definuar aplikacionesh (programesh): • • Cilat apstrakcione të OS janë të disponueshëm? Sa mirë është strukturuar interfejsi për zhvillimin e aplikacioneve? Mos jetë as shumë i ulët as shumë i lartë. Sa është i bartshëm? Ruajtja e investimit intelektual – të mos ndërtohet program për çdo verzion të OS 3/5/2021 M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 13

Nga ana e përdoruesit të fundit OS është vetëm një program dhe ndodh që të duhet të reinstalohet • • Nuk duhet të bjerë ose ti nxjerr në pah aspektet e këqija të makinës Duhet ta ruaj investimin bë softverin aktual dhe aplikacionet Përdoruesi kujdeset për aplikacionet, e jo për OS OS i mirë është ai që është më transparent (në kushtet tona: kasoftver pa pagesë dhe që gjindet lehtë) Bëni një krahasim në mes Windows, Apple/OS & Linux 3/5/2021 M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 14

Nga ana e sistem administratorit OS është program që mundëson shfrytëzim efikas të resurseve • • Si mund të ndiqet shfrytëzimi i resurseve? Sa është i lehtë reinstalimi i OS dhe softverit? Siguri në punë dhe nga sulmet I hapur 3/5/2021 M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 15

Historia e OS • • • Makinat e para 1940 -1950 – Nuk ka OS, makinat programohen në mënyrë direkte Makinat e hershme 1940 -1955 – Monitore – programe të vogla për udhëheqje të pajisjeve OS e paketuara (Batch) -1950 e më vonë – Hyrja dhe dalja përpunohet veçantas nga procesimi qendror OS me shpërndarje kohore (Time sharing) 1960 – – Shumë përdorues e shfrytëzojnë makinën interaktivisht (MVS, VMS, . . . ) OS të bartshëm(portable) 1970 – – UNIC PC OS, 1974– Apple II, etj 3/5/2021 M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 16

Historia e OS • • MSDOS 1980– Revolucioni i PC OS me dritare (Windowing) 1980 – – Apple (Mac. OS) & Xerox (Pilot OS) OS të hapur 1985 – – Linux, Net. BSD, Free. BSD OS të distribuar 1985 – – UNIX, Novell, Windows 3/5/2021 M-r. Fisnik Dalipi USHT 2009 -10 17