ROZPOZNAWANIE SYGNAW OSTRZEGAWCZYCH U EWENTUALNYCH SPRAWCW WYKORZYSTANIA SEKSUALNEGO

ROZPOZNAWANIE SYGNAŁÓW OSTRZEGAWCZYCH U EWENTUALNYCH SPRAWCÓW WYKORZYSTANIA SEKSUALNEGO ATENEUM Szkoła Wyższa w Gdańsku mgr Krystyna Aleksandra Dudzis

KIM SĄ SPRAWCY? • Aktywność seksualna dorosłego wobec dziecka może przejawiać się w dwojaki sposób: 1. pod postacią parafilii jaką jest pedofilia, 2. jako zastępczy sposób realizacji potrzeby seksualnej. • Tak więc, czynów pedofilskich mogą dokonywać niekoniecznie pedofile. • Sprawcą może być każdy człowiek, niezależnie od płci i wieku.

CZYN PEDOFILSKI Czynem pedofilskim, jest każde zachowanie dorosłego wobec dziecka motywowane seksualnie i służące podniecaniu się oraz zaspokojeniu popędu seksualnego (za: Czernikiewicz, Pawlak-Jordan, 1998).

CZYNY PEDOFILSKIE ZASTĘPCZE • Czynów pedofilskich częściej dokonują osoby, które zastępczo i niezgodnie z własnymi preferencjami seksualnymi realizują popęd. • W czynach pedofilskich zastępczych to nie dziecko jest upragnionym partnerem seksualnym w orientacji heterosekualnej, homoseksualnej czy biseksualnej. • W badaniach Grotha 97% sprawców (29 z 30 mężczyzn) zaliczało siebie do osób działających pod wpływem sytuacji (Groth, 1978). • U osób tych zawodzi kontrola własnych zachowań, ocena moralna i prawna oraz występują złożone powody bio-psycho-społeczne.

DEFINICJE KLINICZNE PEDOFILII • Według ICD-10 pedofilię definiuje: „utrwalona lub dominująca skłonność do aktywności seksualnej z dzieckiem lub dziećmi w wieku przed pokwitaniem”. Kryterium wieku przedpokwitaniowego oznacza określony poziom rozwoju psychobiologicznego, nie wieku metrykalnego. Określenie „utrwalona i dominująca” podkreśla przeważającą i powtarzającą się tendencję, nie oznacza, że podejmowana od czasu do czasu aktywność seksualna z obiektem dojrzalszym wyklucza pedofilię. • Istotą pedofilii jest zatem relacja seksualna dorosłego człowieka z dzieckiem. • Chodzi o przejawianie przez osobę pewnej właściwości, skłonności, która znajduje swe ujście (ale nie musi) w czynie. Kontakt może mieć charakter realny lub tylko wyobrażeniowy. • Zaburzenia te trwają przez całe życie, ale mogą ulegać nasileniu lub osłabieniu. • Występują one pod postacią heteroseksualną, homoseksualną, biseksualną.

DEFINICJE PRAWNICZE Termin „pedofilia” oznacza przestępstwo przeciwko wolności seksualnej małoletniego poniżej lat 15 (nie nieletniego!). Przestępstwo pedofilii odnosi się więc do zdarzenia określonego jako: obcowanie płciowe z małoletnim lub dopuszczanie się wobec niego innej czynności seksualnej, lub doprowadzenie go do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania, a także prezentowanie małoletniemu czynności seksualnej (art. 200 k. k. ). Do kodeksu zostały wprowadzone nowe przestępstwa związane z pedofilią, w języku prawniczym określane jako „kontakt z małoletnim” lub „grooming” (art. 200 a k. k. ) oraz „propagowanie pedofilii” (art. 200 b k. k. ). W definicji prawniczej istotą pedofilii jest czyn zabroniony, odnosi się ona do określonego zdarzenia, nie zaś do właściwości czy preferencji osoby popełniającej czyn.

PRZYCZYNY PEDOFILII • Pedofilia jest zjawiskiem niejednolitym, efektem działania uwarunkowań wrodzonych i środowiskowych (nabytych). Czynników biologicznych, psychospołecznych i sytuacyjnych. • Na proces powstawania, kształtowania się i utrwalania pedofilii należy spoglądać zarówno od strony deficytów (historia życia), jak i zasobów (jako czynników chroniących przed zostaniem sprawcą). • Badania wykazały istotne znaczenie doświadczeń wczesnodziecięcych w etiologii pedofilii. Wyłoniono też jednoznacznie dwa okresy krytyczne: • czas wczesnego dzieciństwa - kształtowanie się stylu przywiązania, który wyznacza późniejszy sposób budowania więzi oraz rozwój seksualności dziecka; • okres dojrzewania - wzmocnienie tożsamości płciowej, identyfikacja z rolą społeczną i budowanie orientacji seksualnej. • Wiadomo też, że zaburzenia wczesnego rozwoju seksualnego u mężczyzny są koniecznym warunkiem dla rozwinięcia się pedofilii (za: Beisert, 2017).

CZYNY PEDOFILSKIE PREFERENCYJNE • Czyny pedofilskie preferencyjne podejmowane są przez osoby z zaburzeniami preferencji seksualnych pod postacią pedofilii. Zgodnie z Międzynarodową Statystyczną Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10) jest to grupa zaburzeń seksualnych tzw. parafilii. • Pedofilia określa erotyczne zainteresowanie dziećmi w kategoriach miłości i jest preferowaną formą zachowań seksualnych w ogóle. • Relacja pedofilna jest asymetryczna. Dziecko, z którym pedofil wchodzi w relację nie dysponuje emocjonalną kompetencją do obrony. • Zadziwia łatwość, z jaką sprawcy przedostają się do świata dziecięcego oraz umiejętność komunikowania się z tym światem za pomocą uwodzicielskiej gry, a w końcu i przemocy. Wybierają oni spośród dzieci te najbardziej opuszczone, uległe, również dlatego, że stanowią one atrakcyjny cel. Tacy mężczyźni często zastępują dziecku innego, nieobecnego lub zimnego emocjonalnie rodzica.

CHARAKTERYSTYKA PEDOFILA • Sprawcy odpowiadający przed sądem, a ci, którym udało się ujść przed odpowiedzialnością karną to dwa różne obszary. • Osoby, które zostały oskarżone kreują dość niewiarygodny obraz. • Wśród pedofili, którym udaje się unikać odpowiedzialności znajduje się wyjątkowo dużo mężczyzn o nienagannym obejściu, z wyższym wykształceniem, prowadzących udane życie rodzinne i cieszących się dobrą opinią. Przemoc seksualna stanowi ich drugą naturę, potrafią przewidzieć konsekwencje i wykorzystać inteligencję oraz swoją pozycję społeczną w celu ukrywania czynów, a w razie potrzeby umieją dobrze się bronić lub załatwić ugodę. • Droga prowadząca do podjęcia zachowań pedofilskich jest w istocie dość skomplikowana i zróżnicowana.

PEDOFILIA W LICZBACH • Wśród sprawców jest niewielka liczba kobiet ok. 4%, jeśli ofiarami są dziewczynki (Russell, 1983) i ok. 20%, kiedy ofiarami są chłpcy (Finkelhor, 1984). • Każda kobieta sprawczyni była wykorzystywana seksualnie w dzieciństwie. • Według polskich badań pedofilię rozpoznano u 27% z 257 sprawców, którzy popełnili przestępstwo seksualne wobec małoletnich (Heiman i in. , 2014 za: Cierpiałkowska i in. , 2018). • Ogółem 69% preferowanych pedofilów jest stanu wolnego, 14% żonatych, 5% żyjących w konkubinacie, 13% w seperacji lub po rozwodzie (za: Lew. Starowicz, 1992).

OFIARY SPRAWCY 500 1 100 2 50 1 40 1 35 1 30 3 25 3 20 2 16 1 15 1 14 1 13 2 12 1 11 1 10 8 9 1 7 2 6 5 5 6 4 9 3 10 2 16 1 13 SPRAWCY KSIĘŻA I LICZBA ICH OFIAR Dane pochodzą z Saint Luke Institute USA i opierają się na próbie obejmującej 91 księży. Księża są na czwartym miejscu (częściej wykorzystują dzieci osoby z rodziny, znajomi, ze środowiska wychowawczego, opiekuńczego, trenerzy, na końcu osoby obce) Tabelka pokazuje skalę problemu.

CZYNY KAZIRODCZE • To wszelkie działania wobec dzieci o podłożu seksualnym mające miejsce w rodzinie, ale nie tylko – wystarczy, że na danej osobie ciąży obowiązek opieki i wychowania dziecka. • Problematyka kazirodztwa została poruszona przez Radę Europy, według sporządzonego raportu „[. . . ] szacuje się, że co roku ofiarą tej skrajnej patologii pada u nas [w Polsce] ponad 30 tys. dzieci” (Filas, 2000). • 75 procent przypadków dotyczy ojców i ich córek. • Do prokuratury trafia zaledwie 2 -3% przypadków.

DLACZEGO DOROŚLI WYKORZYSTUJĄ SEKSUALNIE DZIECI? • W czynie pedofilskim biorą udział trzy czynniki: warunki po stronie sprawcy; • warunki po stronie ofiary; • oraz system. • • Miejsce połączenia tej trójcy oznacza moment popełnienia przestępstwa. • Istotne są konkretne czynniki takie jak: • • • bliskość emocjonalna z dzieckiem; potrzeba kontroli i poczucia bycia silnym; odtworzenie własnej traumy z dzieciństwa, w próbie odwrócenia krzywdy; niemożność nawiązania satysfakcjonujących relacji z osobami dorosłymi; dostępność dzieci; zahamowanie tabu np. alkohol, deficyty umysłowe.

DIAGNOZA SPRAWCÓW • Diagnozę traktuje się jako zbiór wielu sytuacji klinicznych. • To, czy seksualność danej osoby posiada cechy pedofilskie, czy też jest normalnie ukształtowana, a podejmowane czyny seksualne z dziećmi mają charakter zastępczy ma ogromne znaczenie dla oceny ryzyka, wyboru sposobu terapii i dalszego postępowania. • Dobra diagnoza oraz odpowiednio dobrana terapia stwarza szansę, że przynajmniej część sprawców, po odbyciu kary, nie powróci do zachowań przestępczych.

METODY LECZENIA SPRAWCÓW • Metody leczenia traktuje się spójnie i kompleksowo. Należą do nich: • Farmakoterapia; • metody psychochirugiczne i chirurgia (obecnie zarzucone); • metody treningowe; • psychoterapia i psychoedukacja w tym leczenie relacji; • program 12 kroków oraz pomoc wspólnoty Anonimowych Seksoholików (pomoc sponsora); • wdrożenie w terapii tzw. modelu zarządzania ryzykiem i modelu dobrego życia. • Częściej mówi się o leczeniu kontroli niż o wyleczeniu sprawców preferencyjnych.

TERAPIA SPRAWCÓW • Terapia nie jest procesem liniowym, bardziej przypomina wahadło. • W psychoterapii osób pedofilnych oraz popełniających czyny pedofilskie należy zwrócić uwagę na trzy dodatkowe, istotne elementy. specjalista profesjonalnie przygotowany do podjęcia tego obszaru pracy; • dobra diagnoza osoby i problemów, z którymi przyjdzie się zmierzyć w terapii; • dobór odpowiedniego podejścia czy metod pracy z konkretnym pacjentem, co łączy zarówno diagnozę, jak i specjalistyczne przygotowanie psychoterapeuty, a jeszcze lepiej całego zespołu specjalistów. • • W praktyce stosuje się złożone procedury obejmujące terapię behawioralną, psychodynamiczną, systemową, grupową, psychoedukację i farmakologię, dostosowując procedury do indywidualnych potrzeb.

ZNIEKSZTAŁCENIA POZNAWCZE druga natura sprawców Osoby wykazujące zachowania pedofilskie często negują ich seksualny charakter, twierdząc, że nie były one zamierzone. Zaprzeczenie to pełni funkcję obronną przed poczuciem winy. Do typowych zniekształceń poznawczych w tej grupie osób należą przekonania typu: • Dziecko samo przyszło do mnie. • Dziecko lubiło kontakty seksualne, miało z tego przyjemność. • Dzieci są nadmiernie, jak na swój wiek rozwinięte seksualnie. • Dzieci potrzebują autorytetu, ja po prostu wychowywałem to dziecko. • To nie był seks, to była nauka. • To nie był seks, tylko się mocowaliśmy. • Dotykanie, to nie seks. • Rozmowy o seksie, to nie seks.

CO PO ZAKOŃCZENIU TERAPII? • • Po zakończeniu terapii wdrażany jest model opieki długofalowej i zarządzania ryzykiem, może on polegać na: • zawarciu szczegółowego kontraktu dotyczącego dalszych kontaktów w terapii podtrzymującej; • systemie regularnej sprawozdawczości; • dzieleniu się bieżącymi informacjami z terapeutą; • zwracaniu uwagi na pojawianie sią symptomów nawrotów; • podejmowaniu szybkiej interwencji przed nawrotem; • unikaniu osób, miejsc, działań według osobistej listy (czasem nadzór ograniczający mobilność). W sytuacji, gdy istnieje wysokie i realne ryzyko powrotu pacjenta do czynów przestępczych opracowuje się na zakończenie terapii zindywidualizowany plan bezpieczeństwa.

TERAPIA A RECYDYWA • Z punktu widzenia etycznego czyny tych osób zasługują na potępienie. • Mając na względzie resocjalizację trzeba ograniczyć myślenie jedynie w kategoriach dystansowania i kar, i zaryzykować wejście w świat przeżyć pedofila, aby wspólnie znaleźć skuteczne sposoby umożliwiające trwałe zmiany. • Terapię, jako środek zapobiegawczy, ustanawia sąd, w zależności od ryzyka recydywy w zakładzie zamkniętym lub ambulatoryjnie po odbyciu kary. • Z terapii częściej korzystają przestępcy, którzy obawiają się ponownego skazania. • Osoby, które w terapii osiągnęły stawiane im i sobie cele, rzadziej ponownie popełniały przestępstwo (Marques i in. , 2005).

RYZYKO RECYDYWY Obecne ustalenia są sprzeczne z popularnym poglądem, że przestępcy seksualni nieuchronnie popadają w recydywę. • Do czynników, które wskazują na ryzyko recydywy należą: • terapia zakończona niepowodzeniem; • ofiary były płci męskiej; • sprawca ma zdiagnozowane upośledzenie neuropsychiczne; • sprawca ma na swoim koncie inne rodzaje przemocy lub przestępstw; • występuje u sprawcy dodatkowy problem seksualny (np. ekshibicjonizm); • sprawca ma na koncie dużą liczbę ofiar. • Przestępcy księża cechują się nieco niższym wskaźnikiem nawrotu niż ogół skazanych za wykorzystywanie seksualne dzieci (Rossetti, 2018). • Wieloletnie więzienie eliminuje problemu. Surowe kary mogą jednak odstraszać. •

CZYNNIKI AKTYWIZUJĄCE SEKS Z DZIECKIEM • Wśród sytuacji, które zazwyczaj poprzedzają przejście w tryb działania można zauważyć: kumulowanie się kłopotów, spadek nastroju, izolację, frustrację, poczucie pustki, nawarstwiające się problemy, społeczne osamotnienie i emocjonalne poczucie beznadziei, trudności w sferze zawodowej, kłopoty rodzinne, uczucie nudy, złości, samotności, depresji, bezwartościowości, pustki, niedocenienia, brak radości i satysfakcji, bezsilność, utratę autorytetu męskiego, niedocenienie w roli mężczyzny znudzenie masturbacją, wstrząs emocjonalny, poważne straty, odkrycie bezpłodności, utratę partnera, zdradę, rozwód, chaos w życiu emocjonalnym, nadużywanie alkoholu, okresy depresji, brania narkotyków, myśli samobójcze, napady paniki i lęków, trudności w życiu seksualnym, impotencję i brak erekcji, utratę seksualnej pewności siebie, niepokój o rozmiar penisa, brak doświadczenia seksualnego, awersję do waginy i wydzielin z intymnych części ciała kobiety dorosłej, poczucie winy z powodu pociągu homoseksualnego, uczucie pustki po seksie, a także rozczarowanie życiem, co rodzi gniew i urazę. • Sprawcy często przez całe miesiące i lata, jeszcze przed rozpoczęciem molestowania, pochłonięci są różnymi formami działania seksualnego – fantazjowanie, pornografia, masturbacja (powszechny trójpoziomowy wzorzec zachowania), eksperymenty seksualne (np. w trójkącie hetero lub homo).

ALARM ŻÓŁTY Sygnały ostrzegawcze zagrażające (emergency) OSOBA potencjalnego sprawcy: • • czuje się nieswojo z rówieśnikami; • • nie posiada relacji z rówieśnikami; • • czuje się komfortowo z małoletnimi; • • interesuje się zajęciami, grami dla dzieci lub młodzieży; • • czuje się niepewnie w kwestii własnej seksualności lub ją neguje; • • nie wykazuje zauważalnych problematycznych zachowań i nie ma na nią skarg. Jesteśmy czujni!

ALARM POMARAŃCZOWY Sygnały ostrzegawcze zagrażające (emergency) OSOBA potencjalnego sprawcy: • • spędza dużo czasu z małoletnimi; wręcza małoletnim niecodzienne prezenty; dzieli sekrety z małoletnimi; nawiązuje z małoletnimi kontakty w mediach społecznościowych; erotyzuje przekazy słowne wobec dzieci; posiada pluszaki, gry dziecięce, zabawki w swoim pokoju; budzi u niektórych małoletnich poczucie kogoś dziwnego, zboczonego; sprawia, że inni dorośli czują się przy nim coraz bardziej nieswojo. Sygnały te wymagają czuwania i uważnego przyglądania się osobie, ewentualnie zaproponowania podjęcia terapii własnej ze względu na ww. czynniki, nie zaś z powodu domniemanej pedofilii.

ALARM CZERWONY Sygnały ostrzegawcze zagrażające (emergency) OSOBA potencjalnego sprawcy: • • zabiera dzieci na prywatne wakacje lub do swojego mieszkania; posiada setki zdjęć dzieci; bawi się z dziećmi w dużej bliskości ciał (mocowanie się, wspólne turlanie, leżenie razem, itp. ); dotyka ciała dzieci lub dzieci dotykają jego ciała; coraz bardziej natrętnie dotyka małoletnich; prowadzi natrętne i sugestywne rozmowy z małoletnimi na temat seksu; podaje małoletnim alkohol lub narkotyki; daje dzieciom hojne prezenty.

ALARM CZERWONY – JAK REAGOWAĆ • Nastąpiło już przekroczenie granic bezpieczeństwa, dlatego uzasadniona jest odpowiednia interwencja. Należy działać szybko, aby przywrócić właściwe granice w relacjach z małoletnimi. • W tym celu trzeba przeprowadzić w środowisku wywiad, w celu ustalenia ewentualnych ukrytych działań. Nie można wykluczyć, że doszło już do wykorzystania. W wywiadzie pytamy o to, jak dane zachowanie dokładnie wyglądało oraz w jakim pojawiło się kontekście. • Należy unikać skrajności tzn. nadmiernego reagowania lub lekceważenia uzasadnionych obaw. • Jeśli doszło już do wykorzystania, konieczna jest natychmiastowa interwencja: odsunięcie danej osoby od jakiegokolwiek kontaktu z małoletnimi; • pełne dochodzenie, w tym prowadzone przez organy ścigania; • • Należy też podjąć działania zmierzające do zapewnienia profesjonalnej pomocy skrzywdzonym małoletnim.

FAZY PRZESTĘPSTWA • Faza uwodzenia - sprawca wykorzystując techniki manipulacji zdobywa i wykorzystuje zaufanie dziecka, poświęca dziecku uwagę, obsypuje je prezentami, komplementuje, aby poczuło się wyjątkowe, wyróżnia spośród grupy, okazuje miłość, zachwyt i czułość. • Faza interakcji seksualnej - zazwyczaj sprawca działa z zaskoczenia, aby dziecko czuło się zdezorientowane i nie wiedziało, jak zareagować. Czasami dzieje się to podczas zabawy lub sprawca wprost prosi dziecko o podjęcie pewnych czynności. Seksualizuje rozmowy z dzieckiem lub pokazuje mu erotyczne materiały. • Faza utrzymywania wykorzystania w tajemnicy - potajemność, wstyd oraz poczucie winy są najsilniejszymi czynnikami hamującymi przyznanie się dziecka do tego, co się wydarzyło. Powiedzenia typu: Nikt ci nie uwierzy, Jeśli komuś powiesz, pójdę do więzienia, Twoi rodzice będą zawiedzeni tobą, itp. sprawiają, że dziecko czuje się w potrzasku. Sprawca może też grozić dziecku. • Faza ujawnienia wykorzystania - większość czynów pedofilskich nie zostaje ujawniona. Jeśli to dorośli opiekunowie dzieci nie będą czujni, dziecko samo z siebie posiada niewielkie zasoby, aby zmierzyć się z lękiem i przewidywalnymi konsekwencjami ujawnienia bycia wykorzystanym seksualnie.

„ODPOWIEDZIALNOŚĆ” DZIECKA • Część dzieci aktywnie współuczestniczy w działaniu seksualnym np. poddaje się poleceniom, odczuwa przyjemność i zainteresowanie. • W większości są to jednak dzieci z niepełpełnosprawonością umysłową, z zaburzeniami osobowości, przedwcześnie dojrzałe płciowo i seksualnie lub oglądające nałogowo pornografię (zseksualizowane). • Nie oznacza to umieszczenia dziecka w roli współsprawcy. • Niektóre dzieci nie zdają sobie sprawy z tego, że przydarza im się coś złego. • Bywa, że i dzieci zostają sprawcami przemocy seksualnej, fakty takie mają najczęściej miejsce w rodzinach patologicznych, w których dochodzi do kontaktów kazirodczych.

Jak to się dzieje, że choć widzimy wyraźnie sygnały ostrzegawcze (w rodzinie, w placówce, wśród znajomych) nie reagujemy wystarczająco szybko i skutecznie, a nawet wcale?

Dlaczego nie reagujemy? Pod rozwagę należy wziąć kilka elementów, takich jak: • brak wiedzy i doświadczenia; • lęk przed pomyłką i skrzywdzeniem człowieka; • nabieramy się na zabiegi zaprzeczenia, racjonalizowania i minimalizowania stosowane przez sprawców; • wierzymy, że ludzie są z natury dobrzy i trudno nam uwierzyć, że tak miły człowiek mógł popełnić tak ohydny czyn; • liczymy na poprawę oraz wierzymy zapewnieniom, że „nigdy więcej”; • niechętnie reagujemy, jeżeli brak ewidentnego dowodu winy; • nie chcemy mieć nic wspólnego z tego typu wydarzeniami oraz z organami ścigania; • mamy przekonanie, że nie do nas należy podjęcie działania lub nie czujemy się kompetentni.

RYZYKO SAMOBÓJSTWA SPRAWCY • W działaniach profilaktycznych musimy brać pod uwagę potencjalne skłonności samobójcze sprawcy, dlatego dobrze jest znać sygnały ostrzegające również w tej dziedzinie. • Najwyższe ryzyko istnieje natychmiast po wyjściu czynów na jaw oraz po postawieniu zarzutów. • W razie konieczności należy zadbać o bezpieczeństwo sprawcy (szpital, stały nadzór). • Skłonności do popełnienia samobójstwa można ocenić biorąc pod uwagę następujące wskaźniki ryzyka: • • ciągłe myśli samobójcze; brak woli zawarcia ugody w celu zapewnienia bezpieczeństwa; posiadanie planu samobójczego; znana historia prób samobójczych; poczucie bezradności, beznadziei, impulsywność; brak motywacji do życia; przekonanie, że śmierć byłaby najlepszym rozwiązaniem.

CZEGO JESZCZE NIE WIEMY? • Nie mamy wystarczającej wiedzy na temat zaburzeń preferencji seksualnych oraz możliwości terapii wśród osób, które nie podejmują zachowań przestępczych i np. poprzestają na perwersyjnych fantazjach. Takie osoby rzadko zgłaszają się na terapię. • Dostępne badania naukowe obejmujące obszar szeroko pojętej preferencji seksualnej skierowanej ku osobom w okresie dojrzewania nie dają odpowiedzi na temat jej nieprzemijalności lub przemijalności. • Badania robione są na grupach osób skazanych, nie jest to zatem grupa reprezentatywna.

PROBLEMY PROFILAKTYKI • W społeczeństwie, a zwłaszcza w mediach dominuje postawa domagająca się surowego karania. • Sprawcy czynów pedofilskich określani są mianem zboczeńców i potworów, czarownic XXI wieku. • Nadmiar moralnej paniki nie służy działaniom profilaktycznym. • Pedofil jest wrogiem doskonałym – w placówkach penitencjarnych gorszy jest nawet od morderców i gwałcicieli. NIE PRZEKŁADA SIĘ TO JEDNAK NA POWSTANIE SZEROKO POJĘTYCH SPOŁECZNYCH PROGRAMÓW PROFILAKTYCZNYCH, ANI NIE DAJE NARZĘDZI DO OCHRONY DZIECKA RODZICOM I WYCHOWAWCOM.

LITERATURA Beisert M. (2008). Kazirodztwo. Rodzice w roli sprawców. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Beisert M. (2012). Pedofilia. Geneza i mechanizm zaburzenia. Sopot: GWP. Czernikiewicz W. , Pawlak-Jordan B. (1998). Wykorzystanie seksualne dzieci. Warszawa: Wydawnictwo Fundacja Dzieci Niczyje. Czub M. (2015). Zrozumieć dziecko wykorzystywane seksualnie. Sopot: GWP. Glaser D. , Frosh S. (1995). Dziecko seksualnie wykorzystywane. Przeł. I. Pospiszyl. Warszawa: PZWL. Kusz E. , Żak A. (2018). Seksualne wykorzystywanie małoletnich w Kościele. Kraków: Wydawnictwo Ignatianum. Lew-Starowicz Z. (1992). Przemoc seksualna. Warszawa: Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & CO. Lew-Starowicz Z. (2000). Seksuologia sądowa. Warszawa: PZWL. Pacewicz A. (1992). O nadużyciach seksualnych wobec dzieci. Warszawa: PTP. Podgajna_Kuśmierek M. (2003). Pedofilia. Kraków: WUJ. Pospieszyl I. (1994). Przemoc w rodzinie. Warszawa: WSi. P. Pospiszyl K. (2005). Przestępstwa seksualne. Geneza, postacie, resocjalizacja oraz zabezpieczenia przed powrotnością. Warszawa: PWN. Pryor D. W. (2014). Pedofilia. 30 wywiadów z pedofilami, Zwykli ludzie. Potworne czyny. Sopot: GWP. Schinaia C. (2016). Pedofilia. Psychoanaliza i świat pedofila. Sopot: GWP. Skowroński D. (2003). Preferencje seksualne Polaków. Poznań: Interfund. Żak A. (2019). Wierzchołek góry lodowej. Kościół i pedofilia. Kraków: WAM.

SERDECZNIE DZIĘKUJĘ krystyna. dudzis@gmail. com http: //terapiasystemowa. net. pl/krystynaaleksandra-dudzis/