Analiza i interpretacja fragmentu tekstu epickiego na maturze

Analiza i interpretacja fragmentu tekstu epickiego na maturze Niezbędnik maturzysty – polonisty Opracowanie: Paweł Domzalski

Poziom podstawowy a rozszerzony Podstawowy n n n Teksty z podstawy programowej Ideą tematu jest to, CO zostało w tekście przedstawione Równowaga treści, formy i języka Rozszerzony n n n Teksty także spoza podstawy programowej Ideą tematu jest to, CO i JAK coś w tekście zostało przedstawione Większa waga treści pracy

Pojęcia kluczowe, czyli „praca u podstaw” Narzędzia badawcze maturzysty – polonisty

Liryka a epika Liryka rzeczywistość wewnętrzna w stosunku do podmiotu mówiącego Epika rzeczywistość zewnętrzna w stosunku do podmiotu mówiącego

Tekst liryczny a epicki Tekst liryczny Tekst epicki Podmiot mówiący podmiot liryczny narrator Forma podawcza monolog liryczny narracja Świat przedstawiony wyznanie uczuć fabuła

Narrator to jednorazowa, fikcyjna kreacja, odrębna dla każdego tekstu. Narrator pierwszoosobowy trzecioosobowy • postać konkretna • należy do świata przedstawionego • posiada ograniczoną wiedzę o świecie • wypowiada subiektywne sądy i oceny • postać abstrakcyjna • ukryty za światem przedstawionym • jest wszechobecny i wszechwiedzący • wypowiada obiektywne sądy i oceny

Narracja Opowiadanie następstwa zdarzeń (elementów dynamicznych) układających się w fabułę (układ zdarzeń) i opis osób, rzeczy, tła zdarzeń, sytuacji (elementów statycznych).

Rodzaje obrazowania Obrazowanie – sposób konstruowania obrazu epickiego: n n n realistyczne (mimetyzm), fantastyczne (kreacjonizm), przekształcające (deformujące rzeczywistość).

Autor a narrator i bohaterowie Ze względu na stosunek autora do świata przedstawionego możemy w epice mieć do czynienia z: n n n autorskim porte-parole – narrator lub bohater jest postacią wzorcową wypowiadającą poglądy samego autora; satyrycznym dystansem – narrator ujawnia swój stosunek do świata przedstawionego i bohaterów, posługując się np. ironią; parabolą – przedstawione postacie czy wydarzenia nie są ważne same w sobie, lecz jako przykłady postaw i sytuacji uniwersalnych.

Rodzaje opisu Opis realistyczny psychologiczny (zewnętrzny) (wewnętrzny) behawiorystyczny (opis psychologiczny dokonuje się poprzez zewnętrzne objawy życia wewnętrznego, prezentację zachowań bohatera w różnych okolicznościach)

Czas w epice czas epicki czas narracji (czas, w którym istnieje narrator, i okoliczności, które towarzyszą opowiadaniu) narracja relacjonująca narracja unaoczniająca czas fabularny (czas akcji) (czas, w którym zostali usytuowani bohaterowie i w którym zostały przedstawione zdarzenia) epika współczesna epika historyczna epika fantastyczna

Bohaterowie Postacie przedstawione w epice mogą być: n n główne (pierwszoplanowe, gdy ich losy są przedmiotem opowiadania narratora), poboczne (drugoplanowe, gdy ich losy są związane z bohaterami głównymi), n epizodyczne (stanowią tło), n bohater zbiorowy.

Postacie przedstawione w epice aktywne (ich działania wyznaczają kierunek rozwoju fabuły) pasywne (ich losy są kształtowane przez czynniki zewnętrzne) kreacje dynamiczne kreacje statyczne

Motywacja działań bohaterów n n n realistyczna (mechanizmy społeczne), psychologiczna (życie wewnętrzne), metafizyczna (los, fatum, przeznaczenie, niepoznawalne dla człowieka siły), biologiczna (naturalistycznie pojmowane prawa wspólne dla ludzi i zwierząt), konstrukcyjna (uwarunkowana konwencją literacką, fabułą, tezą, np. w utworach tendencyjnych).

Wypowiedzi bohaterów Typy wypowiedzi bohaterów: n n monolog: monolog wewnętrzny (przedstawienie myśli i przeżyć wewnętrznych bohatera) i monolog wypowiedziany, dialog – bezpośrednie przytoczenie wypowiedzi bohaterów. Wypowiedzi bohaterów mogą być przedstawione w formie: n n n mowy niezależnej – przytoczenie myśli bohatera w pierwszej osobie, mowy zależnej – włączenie wypowiedzi bohatera w tok opowiadania narratora (wypowiedź w trzeciej osobie), mowy pozornie zależnej – monolog wewnętrzny bohatera zostaje wchłonięty przez narrację, ale mimo to zachowuje pozory samodzielności i bezpośredniości przytoczenia.

Językowe środki wyrazu Analiza środków stylistycznych powinna uwzględniać następujące poziomy języka: n n n fonetyczny (np. aliteracja, onomatopeja, instrumentacja głoskowa, paronomazja, rymy, homonimia), słowotwórczo-fleksyjny (np. zdrobnienie, zgrubienie, zrost, złożenie, neologizm słowotwórczy), leksykalny (np. synonim, homonim, eufemizm, dialektyzm, archaizm, orientalizm, frazeologizm, kolokwializm, wulgaryzm, makaronizm, neologizm semantyczny), semantyczny (np. epitet, porównanie, metafora, symbol, oksymoron, peryfraza, metonimia, hiperbola, litota, synekdocha, personifikacja, alegoria, animizacja, antropomorfizacja, reifikacja, synestezja), składniowy (np. apostrofa, pytanie retoryczne, paralelizm, anafora, epifora, refren, gradacja, parenteza, eksklamacja, kontrast, antyteza, przerzutnia, inwersja, elipsa, anakolut).

Dominanta stylistyczna i kompozycyjna (łac. dominus – panujący) Dominanta stylistyczna to centralny element stylu utworu, któremu zostały podporządkowane pozostałe składniki językowej budowy tekstu. Dominanta kompozycyjna to oryginalny pomysł, na którym opiera się struktura tekstu (forma tekstu może wynikać np. z wybranego gatunku). Rozpoznanie dominanty (stylistycznej lub kompozycyjnej) może prowadzić do zbadania (określenia) związku pomiędzy formą tekstu a jego treścią (tematyką).

Konwencje literackie Konwencja literacka to zespół cech stylowo-kompozycyjnych sytuujących tekst w obrębie określonej tradycji artystycznej. Podstawowe konwencje literackie: n n n n n marinizm, klasycyzm, sentymentalizm, romantyzm, realizm, naturalizm, impresjonizm, symbolizm, ekspresjonizm.

Gatunki wypowiedzi epickiej gatunki prozatorskie gatunki wierszowane nowela epos opowiadanie satyra reportaż poemat powieść bajka

Typy powieści Powieść społecznoobyczajowa historyczna psychologiczna sensacyjna biograficzna fantastyczna

Interpretacja krok po kroku Rzemiosło i sztuka

Analiza (gr. analysis – rozbiór) Badanie pewnej całości poprzez wyodrębnienie jej cech, części lub składników. Rozpoczynając analizę tekstu literackiego, należy pamiętać, że: n n n utwór jest całością i znaczy jako całość, utwór jest powiązanym systemem znaków – strukturą, każdy element utworu pełni określoną funkcję i jest rozpatrywany na tle całości, elementy utworu są funkcjonalnie powiązane i z tych powiązań wynikają znaczenia, najważniejsze są relacje pomiędzy poszczególnymi elementami tekstu. Analiza jest służebna wobec interpretacji!

Interpretacja (łac. interpretatio – wyjaśnienie) Działania badawcze mające na celu: n n n odkrycie przesłania autorskiego, wydobycie i wyjaśnienie sensu danego utworu, wskazanie miejsca, jakie utwór zajmuje w szerszym układzie zjawisk literackich. Interpretacja utworu zmierza do odnalezienia jego ukrytego znaczenia, nadającego mu niepowtarzalny charakter. Interpretacja nie polega na „wstrzeleniu się w klucz”!

Interpretacja to nie „lanie wody”… Interpretacja nie polega na: n zaprezentowaniu emocji zdającego towarzyszących lekturze utworu („współczułam Wokulskiemu, że zakochał się tak nieszczęśliwie”); n interioryzacji doświadczeń bohaterów (infantylizm) („gdybym była na miejscu Izabeli, bez wahania wyszłabym za Stacha”); n zaprezentowaniu przez maturzystę własnych poglądów („myślę…”, „uważam…”, „sądzę, że…” itp. ); n moralizowaniu („tandetna ambona”) („powinniśmy…”, „nie możemy…”, „musimy…”); n konfabulacji (dopisywanie zmyślonych treści do utworu).

Wymagania stawiane przez temat Analizując fragmenty Przedwiośnia i Granicy, porównaj kreacje matek. Określ wzajemne relacje między matką i dzieckiem, wykorzystując także znajomość utworów. n n n n rozpoznanie zasady zestawienia fragmentów, funkcjonalne umiejscowienie fragmentów w utworach, portret matki Cezarego Baryki i jej relacje z dzieckiem na podstawie fragmentu, portret matki Elżbiety Bieckiej i jej relacje z dzieckiem na podstawie fragmentu, relacje między matką C. Baryki i dzieckiem w kontekście całości, relacje między matką E. Bieckiej i dzieckiem w kontekście całości, wnioski.

Temat determinuje układ modelu odpowiedzi Obraz małej ojczyzny w początkowym fragmencie poematu Tomasza Różyckiego Dwanaście stacji. Jaką rolę odgrywają w tym tekście nawiązania do Pana Tadeusza? n n n n wyjaśnienie pojęcia „małej ojczyzny”, określenie miejsca akcji, przedstawienie obrazu małej ojczyzny, określenie sposobu kreacji tego obrazu, wskazanie nawiązań do Pana Tadeusza, określenie ich funkcji, podsumowanie.

1. Analiza tematu wypracowania Uważna lektura tematuralnego zmierzająca do zrozumienia kontekstu, w jakim należy zinterpretować fragment tekstu epickiego, bądź problemu badawczego, który trzeba poddać obserwacji w tekście. Temat wyznacza zakres i granice interpretacji!

2. Lektura tekstu n n n przeczytanie fragmentu tekstu, zrozumienie tematu tekstu, umiejscowienie fragmentu w całości utworu, podkreślenie najważniejszych fragmentów ze względu na temat wypracowania, postawienie hipotezy interpretacyjnej zgodnej z wymaganiami tematu wypracowania.

3. Identyfikacja autora Rozpoznanie autora i czasu powstania tekstu może okazać się pomocne w interpretacji utworu (choć nie jest niezbędne). We właściwym zrozumieniu tekstu mogą pomóc odpowiedzi na pytania: n n kim był autor tekstu? w jakich czasach żył? z jakim nurtem jest związana jego twórczość? kiedy powstał tekst?

4. Określenie roli tytułu i motta tekstu Określenie charakteru tytułu i motta oraz ich funkcji w utworze. Tytuł może: n określać główny motyw (temat), n wskazywać na bohatera utworu, n określać problematykę tekstu n … Motto może być: n myślą przewodnią, n sugestią interpretacyjną, n odautorskim komentarzem do utworu n …

5. Określenie narratora i narracji Rozpoznanie kreacji narratora to określenie: kim jest narrator występujący we fragmencie, n formy jego wypowiedzi, n pozycji wobec świata przedstawionego, n sytuacji narracyjnej, n stosunku narratora do tematu wypowiedzi, n sposobu obrazowania. n

6. Charakterystyka bohaterów n n n przedstawienie bohaterów występujących we fragmencie tekstu, relacji pomiędzy nimi (na podstawie charakterystyki pośredniej lub bezpośredniej); przedstawienie sytuacji życiowej bohaterów i uwarunkowań społecznych, w jakich żyją; przedstawienie motywacji działań bohaterów.

7. Interpretacja fragmentu tekstu przedstawienie: sytuacji zaprezentowanej we fragmencie, miejsca akcji, czasu i przestrzeni; § interpretacja: dialogu bohaterów, rozmyślań bohatera, rozważań narratora, opisów sytuacyjnych itp. § Analiza przedstawionych we fragmencie dialogów postaci i obrazów prowadzi do wyjaśnienia ich sensu i odsłonięcia całościowej wizji świata w utworze.

8. Wprowadzenie kontekstów interpretacyjnych Przywołane konteksty interpretacyjne powinny być funkcjonalne wobec tematu wypracowania (pozostałe nie są konieczne): n n n n biograficzny, historyczny, filozoficzny, historycznoliteracki, teoretycznoliteracki, społeczno-polityczny, obyczajowo-psychologiczny.

9. Analiza środków stylistycznych Rozpoznanie środków stylistycznych oraz określenie ich funkcji powinno prowadzić do pełniejszego wyjaśnienia sensu tekstu.

10. Rozpoznanie konwencji literackiej tekstu Określenie językowych środków artystycznego wyrazu oraz ich funkcji w utworze powinno prowadzić do rozpoznania konwencji literackiej fragmentu i całego dzieła.

11. Określenie wymowy tekstu n n usytuowanie fragmentu w całości tekstu; odniesienie wymowy fragmentu tekstu do całości utworu w kontekście wyznaczonym przez temat wypracowania; określenie związku tekstu z tradycją literacką (odczytanie aluzji literackich, znaków i symboli kulturowych oraz związków danego utworu z innymi tekstami lub dziełami sztuki); odniesienie wymowy dzieła do epoki literackiej, w której powstało (np. prądów literackich).

Redakcja wypracowania Zasady budowania tekstu interpretacyjnego: n n n n n zgodność z tematem, interpretacja tematu, postawienie hipotezy interpretacyjnej, przemyślane argumentowanie (odwołania do tekstu), operowanie posiadaną wiedzą (odwołania do całości), właściwa kompozycja (zamysł podporządkowany tematowi), dbałość o język (bogactwo słownictwa, różnorodność struktur składniowych, operowanie właściwymi terminami i pojęciami), estetyka pracy (przejrzysta struktura tekstu, graficzne wyróżnienie poszczególnych części), wzbudzenie zainteresowania czytelnika (niebanalny początek, intrygujące tezy, oryginalne ujęcie, zaskakujące argumenty).

Korekta językowa tekstu Sprawdzenie poprawności językowej wypracowania powinny ułatwić: n n Słownik ortograficzny, Nowy słownik poprawnej polszczyzny. Sprawdzenie objętości pracy (min. 250 słów)!

Analiza i interpretacja porównawcza Zestawienie dwóch tekstów powinno prowadzić do: n odkrycia idei, która zdecydowała o zestawieniu tekstów; n wykazania podobieństw i różnic pomiędzy utworami literackimi; n n n obserwacji podobieństw w zakresie: tematu, poetyki, nastroju, postaw wobec świata przez te utwory lub w nich wyrażonych; dostrzeżenia różnic w zakresie: języka, konstrukcji narratora; wykorzystania różnych kontekstów interpretacyjnych do badania związków (podobieństw lub różnic) pomiędzy utworami. Opisane działania powinny prowadzić do sformułowania wniosków interpretacyjnych.

Problemy warsztatowe analizy i interpretacji porównawczej n n Autonomiczne traktowanie każdego z tekstów. Nierozpoznawanie (pomijanie) cech wspólnych utworów.

Najczęstsze błędy badawcze Problemy warsztatowe ze sporządzaniem pisemnej analizy i interpretacji tekstu literackiego najczęściej dotyczą: n n n n dychotomii interpretacji (streszczanie lub parafrazowanie fragmentu); budowania katalogu środków stylistycznych (brak opisu funkcji dostrzeżonych środków stylistycznych); braku odpowiedzi na cztery podstawowe pytania: kto mówi, do kogo, o czym i jak? ; nierozróżniania kategorii: autor – narrator – bohater; braku wniosków wynikających ze spostrzeżeń analitycznych; braku świadomości, że kontekst autobiograficzny może być „punktem wyjścia”, ale nigdy nie powinien stać się „punktem dojścia” interpretacji; schematów językowych i interpretacyjnych (np. stereotypów patriotyczno-martyrologicznych w interpretacji tekstów romantycznych).