Prawo rzymskie prawo spadkowe III wadanie nad rzeczami

Prawo rzymskie – prawo spadkowe III – władanie nad rzeczami dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: poniedziałek, godz. 16. 00 -17. 00, sala 4039 WPi. A Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek. wiewiorowski@prawo. ug. edu. pl E-mail do sekretariatu: sekretariat 04@prawo. ug. edu. pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http: //www. praworzymskie. ug. edu. pl/ Dalsze informacje: http: //prawo. ug. edu. pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Dziedziczenie beztestamentowe – ab intestato – solidarność rodzinna (wtórne wobec testamentowego, z pewnością wśród elit) W prawie rzymskim istniały trzy systemy dziedziczenia beztestamentowego – historyczne zmiany związane ze zmianami rodziny rzymskiej: według ius civile (rodzina agnacyjna) – agnacyjny; według edyktu pretorskiego (rodzina agnacyjna z elementami kognacji) – agnacyjno-kognacyjny; według Nowel Justyniańskich (kognaci) – kognacyjny Ius civile (Ustawa XII Tablic) - trzy klasy dziedziczenia: 1. sui heredes - osoby podlegające władzy rodzinnej spadkodawcy do jego śmierci i uzyskujące z tą chwilą pozycję osoby sui iuris (synowie, córki, żona in manu, ewentualnie wnuki po zmarłych wcześniej synach) – tzw. dziedzice domowi (domestici heredes) ewentualny podział consortium (wspólnota majątkowa)- actio familiae erciscundae (działowe); według głów (in capita – dziedzice tego samego stopnia) ale w przypadku jeśli nie dożyli – wchodzili ich spadkobiercy dziedziczący według szczepów (in stirpes – nierówność stopnia) 2. proximi agnati - osoby pozostające ze spadkodawcą w jednej rodzinie agnacyjnej: najbliżsi w momencie śmierci - jego bracia, siostry, stryjowie czy bratankowie, także matka, jeśli była in manu, która była wówczas agnacyjną siostrą) - bliżsi stopniem wypierają dalszych, równi dziedziczą według głów 3. gentiles - członkowie tego samego rodu (wspóllne ze spadkodawcą nazwisko rodowe (pierwotne rody rzymskie: Claudius, Cornelius, Iulius, Mucius, Porcius, Sulpicius - nomina gentilicia) – wcześnie wyszedł z użycia

Wady dziedziczenia według Ius civile (Ustawa XII Tablic) Brak dewolucji - osoba powołana do dziedziczenia w klasie wyższej, która spadku nie przyjęła, blokowała możliwość zaoferowania spadku klasie niższej – możliwość pojawienia się spadku leżącego (hereditas iacens) – ewentualność zasiedzenia rzeczy wchodzących w skład spadku (usucapio pro herede) Moderowane przez instytucje dziedziców koniecznych (heredes necessarii), a zarazem należących do domu spadkodawcy (heredes domestici), którzy spadek nabywali z mocy prawa – nie mogli odrzucić spadku Odrzucenie dziedziczenia syna emacypowanego – kwestionowanie znaczenia pokrewieństwa naturalnego Edykt pretorski (bonorum possessio) – odstąpienie od zasady jednorazowego powołania do spadku najbliżej uprawnionego: bonorum possessio ab intestato (b. p. intestati) ogłaszano sukcesywnie dla coraz to dalszych uprawnionych, według następujących po sobie kolejnych klas i stopni pokrewieństwa, zawsze z terminem do przyjęcia lub odrzucenia spadku - uwzględnienie kognacji oraz w pewnym stopniu więzi małżeńskich oraz zasada sukcesji klas i stopni (gdy nikt z klasy wyższej spadku nie nabył, oferowano go klasie następnej, a o kolejności w obrębie klasy decydował stopień pokrewieństwa) – w tej postaci do czasów justyniańskich

Dziedziczenie według prawa pretorskiego - każda z grup termin na zgłoszenie się do spadku: ostateczna forma - edictum perpetuum (nazwy klas pochodzą od nazwy pochodzą od pierwszych słów poszczególnych edyktów 1. Unde liberii - wszyscy zstępni (descendenci ) spadkodawcy – ale nie dzieci naturalne, bez względu na to czy byli pod jego władzą ojcowską czy też nie ( w chwili śmierci ) oraz żona pod manus (uxor in manu - filiae loco) - (także syn emancypowany; córka, która wyszła spod patria potestas przez wejście pod manus męża i po rozwodzie stały się sui iuris) 2. Unde legitimi - JEDEN TERMIN ZGŁOSZENIA - wszystkie osoby uprawnione według ius civile (XII Tablic) oraz - senatusconsultum Tertullianum (za Hadriana) – żona z ius trium liberorum prawo dziedziczenia po dzieciach, ale dopiero po sui herdes, ojcu i stryjach, lecz na równi z siostrami po ojcu, a przed pozostałymi agnatami - s. c. Orfitianum (178 r. ) – dzieci prawo dziedziczenia po matce przed agnatami 3. Unde cognati - wszyscy krewni kognacyjni ( i przysposobieni ) do 6 -go stopnia bez wyjątku. Do 7 -go stopnia tylko prawnukowie rodzeństwa. Krewni kognacyjni bliższego stopnia wykluczali tych dalszego stopnia (najważniejsza innowacja) kolejne terminy na wystąpienie o bonorum possessio 4. Unde vir et uxor – istotna dla żony, która nie weszła pod manus (w praktyce znikome znaczenie – relatywnie częste małżeństwo z manus oraz daleki stopień) Generalna słabość praw spadkowych małżonka do XIX w. – zmiana modelu rodziny

UWAGA: porządek edyktalny nie znosił dziedziczenia według ustawy XII Tablic - dopóki nie zgłosił się do pretora po bonorum possessio żaden z uprawnionych według ustawy XII Tablic obowiązywał porządek ustawowy - niektórzy się zgłosili, części teoretycznie przewidziane dla pozostałych przyrastały pozostałym odpowiednio - obowiązek zaliczenia majątku na schedę spadkową zgłaszających się dziedziców prawa pretorskiego – collatio bonorum (stypulacyjne zobowiązanie występującego o bonorum possessio, że podzieli się z każdym z sui heredes odpowiednio w równych częściach) - Sporna kwestia – emancypowany syn i jego dzieci, które pozostały pod władzą spadkodawcy - ostatecznie: emancypowany może ubiegać się o połowę części, jaka przypadała jego zstępnym, którzy pozostali in potestate spadkodawcy - nova clausula Iuliana (D. 37. 8. 9) Bona vacantia – fiskus, wojskowi – jednostka; duchowni - kościół

Porządek dziedziczenia w Nowelach justyniańskich – Novellae Iustiniani: 117. 5 (a. 542), 118 (a. 543), 127 (a. 548)- zwycięstwo kognacji Nowela 117. 5 (a. 542) - bezposażna, uboga wdowa (vidua) - jedna czwarta spadku (maksymalnie 100 funtów złota) - więcej niż troje ślubnych dzieci - niekoniecznie z wdową, kwarta podlegała proporcjonalnemu zmniejszeniu, a wdowa otrzymywała równą z nimi część - wspólne dzieci - wdowie przysługiwało tylko użytkowanie (ususfructus) kwarty, własność zaś miały wspólne dzieci - kwarta własnością wdowy w przypadku braku dzieci Nowela 118 (a. 543) z poprawkami 127 (a. 548) – porządek dziedziczenia TYLKO KATOLICY – HERETYCY POPRZEDNIE ZASADY - klasa pierwsza: zstępni (descendenci) bez różnicy płci i w kolejności stopni pokrewieństwa (zasady in capita i in stirpes) - klasie druga: wstępni (ascendenci) - po połowie w liniach po ojcu i po matce oraz rodzeństwo rodzone ewentualnie dzieci zmarłego wcześniej brata (Nov. Iust. 127) - prawem reprezentacji, pod warunkiem pochodzenia z prawego małżeństwa - klasa trzecia: rodzeństwo rodzone i jego dzieci, które reprezentują swych zmarłych wstępnychi krewni w linii bocznej – następnie rodzeństwo przyrodnie oraz jego dzieci bez różnicy, czy wspólny ze zmarłym był ojciec (consanguinei), czy matka (uterini) – następnie pozostali krewni w linii bocznej (pierwszeństwo przed dalszymi, równi stopniem dziedziczyli w równych częściach) – następnie ewentulnie unde vir et uxor Powołanie następowało według zasad sukcesji klas i stopni pokrewieństwa.

Dziedziczenie przeciwtestamentowe – contra tabulas: instytucjonalny wyraz interpretacji testamentu w zgodzie z zasadą solidarności rodzinnej (początkowo formalna – ochrona przed pominięciem przy wydziedziczeniu – bonorum possessio contra tabulas) Merytoryczna kontrola treści testamentu – późna Republika pretorska querela inofficiosi testamenti – rodzaj actio (zmiana postrzegania patria potestas – officium pietas) - D. 5. 2; C. 3. 28; I. 2. 18: testamentum inofficiosum DZIEDZICZENIE PRZECITESTAMENTOWE FORMALNE Niepoczytalność ojca co do pietas, której obowiązek okazania miał również ojciec - uformowała się w prawie pretorskim, zyskała skuteczność też w ius civile - początkowo tylko dzieci testatora, rodzice i rodzeństwo III w. (C. 3. 28. 27 - a. 319: tylko jeśli dziedzic testamentowy osobą niegodną szacunku) - kolejni kognaci wzajemnie się wykluczali - do pięciu lat od śmierci spadkodawcy (sąd centumwiralny – extra ordinem: 7. mężów – III w. ) - pełnia władzy urzędnika – brak zasady nemo pra parte testatus, pro parte intestatus decedere potest - pars legitima (portio debita) - mniej niż jedna czwarta tego, co dana osoba dziedziczyłaby ab intestato według stanu majątku w chwili śmierci testatora (nie zaliczano natomiast – inaczej niż często współcześnie – posagów oraz darowizn poczynionych za życia) - Możliwe wydziedziczenie na podstawie różnych przesłanek z pozbawieniem praw do pars debita Na wzór querela inofficiosi testamenti powstały: q. i. donationis oraz q. i. dotis

Dziedziczenie przeciwtestamentowe – system rezerwy i system zachowku Skarga o uzupełnienie zachowku – actio ad supplendam legitimam (C. 3. 28. 31, a. 528) - o unieważnienie testamentu w całości albo w części za pomocą querela inofficiosi testamenti można było ubiegać się tylko wówczas, gdy uprawnieni nie dostali niczego ze spadku - gdy otrzymali mniej niż pars legitima, przysługiwało im jedynie prawo jej uzupełnienia - z jednej z przesłanek do występowania z querella inoficiosi testamenti pars debita stała się minimalną częścią należną dziedziczącym beztestamentowo - pars legitima była wolna od obciążeń: poleceń lub warunków, które zmniejszałyby jej wartość, nie można było się jej zrzec (C. 3. 28. 34, a. 531) - Nov. Iust. 18 (a. 536) portio debita zwiększono do jednej trzeciej, a gdy dzieci było więcej niż czworo – do jednej drugiej należnej części System rezerwy: podział spadku na rezerwę i część rozrządzalną – model znany w prawach romańskiej rodziny prawa System zachowku (inspiracja justyniańska): roszczenie o zapłatę równowartości należnej części (BGB, ABGB, k. c. z 1964 r. - różna wysokość i krąg uprawnionych Darowizny za życia – uwzględniane w obu modelach: problem analogiczny do querela inofficiosae donationis i querela inofficiosae dotis

Powołanie do spadku - testamentowo lub beztestamentowo. Rzymianie dzielili wszystkich dziedziców prawa cywilnego (heredes) na koniecznych (necessarii) oraz postronnych (voluntarii) – mogli przyjąć lub odrzucić spadek Sui et necessarii (swoi i konieczni) - zstępni spadkodawcy, którzy w momencie jego śmierci przestają podlegać władzy ojcowskiej, żona in manu, synowe in manu Necessarii tantum (tylko konieczni) - niewolnicy łącznie ustanowieni i wyzwoleni w testamencie właściciela Na wzór cywilnego heres, dzięki działaniom pretora bonorum possessor staje się sukcesorem uniwersalnym a dopuszczono też w ius honorarium by fideikomisariusz uniwersalny stał się sukcesorem uniwersalnym ius civile – sukcesorem uniwersalnym może się stać też osoba, której dziedzic beztestamentowy z kręgu sui et necessarii przekaże spadek przed przyjęciem go (w drodze in iure cessio) Otwarcie spadku – śmierć spadkodawcy; spadek nieobjęty - „leżący” (hereditas iacens): ochrona pretorska lub wyznaczony kurator spadku Z chwilą nabycia długo uważano dziedzica za następcę zmarłego od momentu jego śmierci – zmiana Julian (zaakceptowana i przejęta w kompilacji justyniańskiej: D. 41. 1. 33. 2; 34; 41. 3, 15 pr. ; I. 2. 14. 2; 3. 17 pr. ): hereditas zajmuje miejsce zmarłego - swój własny byt i odzwierciedla niejako kontynuację zmarłego, stanowiąc uosobienie podmiotu – z prawami i obowiązkami

TRANSMISSIO – prawo rzymskie: niedopuszczalne (gdy powołany umiera, nie wypowiedziawszy się co do przyjęcia, a w jego miejsce wstępuje jego dziedzic, aby podjąć decyzję i nabyć spadek lub przez czynność inter vivos) za wyjątkiem in iure cessio hereditatis (dziedzic cywilny na inną osobę cedował sukcesję uniwersalną) PRAKTYKA: czasami dopuszczalne przez restitutio in integrum – kazuistyczne przypadki uogólnione przez Justyniana I: Dziedzice powołanego mogą nabyć spadek w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o powołaniu lub od jego śmierci, jeśli nie miał tej wiedzy (C. 6. 30. 19 – a. 529) PRZYROST - konsekwencja zasady sukcesji uniwersalnej – ius civile i ius honorarium – dziedziczenie testamentowe i beztestamentowe: stosunkowe powiększenie udziałów pozostałych spadkobierców dochodzi w proporcji wyznaczonej ich pierwotnymi udziałami (automatyczne gdy choć jeden spadkobierca przyjmuje spadek)- nie miał wpływu na wyzwolenia bezpośrednie (jeśli wyzwalał dziedzic, który ostatecznie dziedziczył – wyzwolenie wygasało)

NABYCIE SPADKU dziedzice konieczni – z mocy prawa Problem spadków zadłużonych: pod koniec republiki pretor udziela dziedzicom koniecznym dobrodziejstwa powstrzymania się od przyjęcia spadku – beneficium abstinendi: uogólnione na wszystkie przypadki: nie rodziła skutków odrzucenia spadku w ius civile (pozycja heres; brak infamii) z beneficium abstinendi nie miał prawa skorzystać wyzwalany niewolnik (tylko separatio – jeśli nie podjął immixtio – ale infamia go dotykała) dziedzice postronni: cretio (zanik w okresie poklasycznym) lub pro herede gestio – w tym ostatnim ostatecznie przyjęte konieczność kierowania się animus heredis przez powołanego (Julian - D. 29. 2, 20 pr. ) ale nie czynności wynikające z pietas czy inne faktyczne czynności wobec spadku spatium deliberandi na podjęcie decyzji: rok dla rodziców i dzieci spadkodawcy, sto dni dla pozostałych - zagrożenie zajęciem spadku przez zasiedzenie – usucapio pro herede (odmiennie niż ogólne reguły zasiedzenia: res incorporalis, nie wymagano iusta causa ani bona fides - ale nie z kradzieży) – także w formie zasiedzenia poszczególnej rzeczy (od schyłku II w. p. n. e. ); ius deliberandi – prawo do prośby sędziego o dziewięć miesięcy, a cesarza aż o rok na zastanowienie (upływ terminu bez oświadczenia – przyjęcie - C. 6. 30. 22. 13 a, a. 531) spadki nieobjęte – od Augusta przypadały państwu (lex Iulia de maritandis ordinibus – aerarium populi Romani, pocz. II w. : fiskus): współcześnie skarb państwa dziedzicem ustawowym (np. prawo polskie) lub jako osoba trzecia

Ograniczenie odpowiedzialność za długi spadkowe – poza actio doli, exceptio doli, in metum restitutio lex Furia testamentaria (między 204 a 169 p. n. e. ) - ograniczenie wysokości legatu windykacyjnego do 1000 asów (wyjątek: małżonkowie, zaręczeni oraz kognaci do szóstego stopnia, a wśród zstępnych rodzeństwa do stopnia siódmego): zapis przekraczający dopuszczalną wysokość pozostawał w mocy, ale legatariusz odpowiadał w wysokości poczwórną wartość nadwyżki (za pomocą legis actio per manus iniectionem) Lex Voconia (169 p. n. e. ) - osoby, których dobra przekraczały wartością 100 000 asów – zakaz ustanawiania spadkobierczynią kobiety. Wszyscy: zakaz zostawiania jej więcej niż połowę spadku. Możliwość nabycia legatu nie przekraczającego wartości udziału spadkobierców DESUETUDO lex Falcidia (40 r. p. n. e. ) zapewniała spadkobiercom wysokość spadku po wypłaceniu legatów w wysokości co najmniej ¼ jego wartości (tzw. kwarta Falcydyjska). Ewentualne przekroczenie ¾ wartości powodowało stosunkowe pomniejszenie legatów. Za Antoninusa Piusa – rozciągnięta na dziedziców beztestamentowych, później na donatio mortis causa S. C. Pegasianum 73 AD –kwarta pegazjańska - faktycznie ograniczała testatorowi swobodę dysponowania majątkiem mortis causa do trzech czwartych spadku Dobrodziejstwo inwentarza – beneficium inventarii (C. 6. 30. 22 - a. 531) – przejęcie spadku z ograniczeniem odpowiedzialności do aktywów spadku. Bez korzystania ius deliberandi powołany mógł nabyć spadek i rozpocząć przygotowanie spisu dóbr spadkodawcy – w ciągu miesiąca od otrzymania informacji o powołaniu do spadku (udział notariusza i świadków). Prawo do skorzystania z kwarty falcydyjskiej ale Nov. Iust. 1, a. 535: przyjmujący prosto odpowiada w pełnej wysokości także za zapisy

Wierzyciele spadkowi - ius honorarium: beneficium separationis bonorum W ramach egzekucji majątkowej– venditio bonorum, w celu uniknięcia jej uniwersalności - wniosek do pretora albo namiestnika prowincji o oddzielenie dóbr spadkowych od składników majątku dziedzica - wierzyciel spadkowy, który miał obiektywne podstawy, aby podejrzewać dziedzica o niewypłacalność, i pozywając go skargą in personam, mógł żądać złożenia cautio (zabezpieczenia przez poręczycieli) - pretor mógł osobno zakazać rozdysponowywania majątkiem spadkowym co chroniło m. in. przed utratą przedmiotów wchodzących w skład spadku przed zasiedzeniem PRAWO PUBLICZNE - August - podatek spadkowy: lex Iulia de vicesima hereditatum (6 r. n. e. ) – 5 %, podniesione do 10% w II w. (zwolniono spadki mniejsze niż 100 000 sesterców oraz wszystkie dziedziczone między rodzicami i dziećmi) – cele wojskowe) ostatecznie ZNIESIONY

Prawnie uznane formy władania rzeczą „Centralna instytucją prawa prywatnego i rdzeń prawa majątkowego” – własność (sporne korzenie historyczne i rozumienie – ‚prawo absolutne’? ? ? – korzenie ewolucyjne i sporne definiowanie Uniwersalność triady posiadanie-własność-prawa rzeczowe ograniczone? : cecha szczególna kontynentalnej tradycji prawnej, pochodząca z jej źródeł romanistycznych Rzymskie prawo własności – wykształcenie w okresie archaicznym z władzy zwierzchnika rodziny (pater familias) - pierwotnie jednorodne władztwo w stosunku do osób i rzeczy (manus) Pojęcie własności, przeciwstawione z jednej strony posiadaniu, a z drugiej prawom na rzeczy cudzej, pojawia się w Rzymie wraz z procesem formularnym: pozwala on na dokonanie precyzyjniejszych rozróżnień: faktu od prawa, stosunków zobowiązaniowych od stosunków prawnorzeczowych, w ramach tych ostatnich – własności od praw na rzeczy cudzej (wcześniej: własność funkcjonalnie podzielona i brak rozróżnienia - nawrót w okresie poklasycznym? – Justynian I potwierdza klasyczne rozwiązania) Perspektywa SKARGOWA - Actio in rem: res - względem swoboda wdania się w spór, brak konsumpcji skargi (znana też niektórym skargom pretorskim in personam - in factum) IUS IN RE – od średniowiecznej ius ad rem (lenna i beneficia przyznane ale nie objęte) do Johann Appel (1486 -1536): humanizm prawniczy - rozróżnienie ius in re od ius ad rem w sensie praw zobowiązaniowych (oraz problem praw podmiotowych)

Res corporales-incorporales (pierwotnie spadek; uwaga: własność intelektualna, anglosaska ‚property’) - res in commercio (in patrimonio) i res extra commercium (extra patrimonium): divini iuris –res sacrae, res religiosae, res sanctae; humani iuris - res omnium communes, res publicae, res universitatis - res mancipi (grunty położone w Italii, niewolnicy, zwierzęta pociągowe i juczne, jak woły, konie, osły i muły, oraz służebności italskich gruntów wiejskich, uzbrojenie) i res nec mancipi - INNE: - res mobiles i immobiles - rzeczy pojedyncze (corpora continua), złożone (corpora ex cohaerentibus) oraz zbiorowe (corpora ex distantibus) - res quae usu consumuntur vel minuuntur (zużywalne) - quae sine interitu dividi non possunt (niepodzielne) - res quae pondere numero mensura consistunt (zamienne – według wagi, liczby i miary) - Rzeczy – rozróżnienie: genus (oznaczone co do gatunku) i species (oznaczone indywidualnie) - Pojęcie fructus