Staropolskie prawo spadkowe Anna Karabowicz Staropolskie prawo spadkowe

Staropolskie prawo spadkowe © Anna Karabowicz

Staropolskie prawo spadkowe n n n charakter zwyczajowy, rozwijany poprzez orzeczenia sądowe spadek – ogół praw i zobowiązań majątkowych pozostałych po zmarłym (spadkodawcy), które przechodziły na inne osoby (spadkobierców) początki dziedziczenia powiązane z powstaniem własności indywidualnej różnorodność zasad dziedziczenia – w zależności od stanu, płci różne zasady dziedziczenia w zależności od składników majątku spadkowego (ruchomości czy nieruchomości, dziedziczne lub nabyte) dziedziczenie ustawowe vs. testamentowe © Anna Karabowicz

Dziedziczenie ustawowe (1) Prawo ziemskie n I klasa - zstępni Ø Ø n n n synowie na zasadzie wyłączności dziedziczyli dobra nieruchome po ojcu w równych częściach (dziedzice konieczni), od poł. XVII w. synowie dziedziczyli tylko ¾ majątku ojcowskiego; dobra po matce na równi z córkami – zasada reprezentacji spadkowej córki dziedziczyły po ojcu tylko ruchomości jako posag, od poł. XIII w. dopuszczono córki w braku synów do dziedziczenia nieruchomości (najpierw nabytych, potem dziedzicznych), tak regulował Statut warcki; gdy byli synowie córkom należał się tylko posag w pieniądzach; dobra po matce dziedziczyły na równi z synami, od poł. XVII w. należała się córkom ¼ dóbr ojcowskich (czwarcizna) II klasa – rodzeństwo – na tych samych zasadach, jak zstępni III klasa – wstępni – dziedziczyli po połowie (Zbiór Praw Sądowych łączył rodziców (tylko ich przewidywał) w jedną klasę z rodzeństwem: majątek ojcowski wracał do ojca, macierzysty do matki, rodzeństwo - majątek nabyty) IV klasa – krewni boczni – dopiero od kon. XIII w. i tylko do IV stopnia komputacji rzymskiej, XIV-XV w. rozszerzanie na dalsze stopnie, co miało ograniczać prawo króla do kaduka (puścizny), od 1588 r. do XVIII stopnia, krewni ojca dziedziczyli majątek ojcowski, krewni matki – macierzysty prawo ziemskie nie przewidywało dziedziczenia po małżonku podział spadku w drodze ugody poza sądem w obecności świadków, wpisywano ją do ksiąg sądowych (jeśli nie – była niewzruszalna dopiero po 3 latach i 3 miesiącach, na Litwie po 10 latach), przed podziałem ustalenie masy spadkowej (wraz z wypłaconymi posagami, jak były większe od ¼ to musiały zwracać nadwyżkę) niegodność dziedziczenia (zgody kobiety na porwanie, zamążpójście szlachcianki za nieszlachcica, proskrypcji), nieznane było wydziedziczenie © Anna Karabowicz

Dziedziczenie ustawowe (2) n n Prawo miejskie Ø gerada – wyprawa + uzupełnione w czasie trwania małżeństwa przedmioty domowego użytku; dziedziczyły ją córki lub synowie idący do stanu duchownego, gdy ich nie było najbliższa krewna płci żeńskiej Ø hergewet – elementy uzbrojenia, konie, odzież męska; dziedziczony przez męskich spadkobierców; w okresie nowożytnym przedstawiał mniejszą wartość niż gerada Ø dziedzictwo – reszta majątku, przypadała po równo kobietom i mężczyznom Ø 2 koła spadkobierców: ściślejsze (zstępni, rodzice i rodzeństwo) oraz obszerniejsze (dalsi krewni do VII stopnia komputacji rzymskiej), gdy nie było krewnych – puścizna dla króla Ø równouprawnienie kobiet Ø dziedziczenie po małżonku (prawo chełmińskie: ½ majątku, prawo magdeburskie: mąż dziedziczył ruchomości posagowe (bez gerady), żona dziedziczyła wiano (gdy go nie było: 1/3 lub 1/4 majątku nabytego), po bezpotomnej śmierci żony wiano przechodziło na jej krewnych (chyba że mąż zastrzegł je dla siebie) Prawo wiejskie Ø równouprawnienie kobiet (od poł. XIV w. ) Ø dziedziczenie ograniczało się do zstępnych, potem rodzeństwo, następnie krewni boczni do VIII stopnia (od Statutów Kazimierza Wielkiego), jak nie było krewnych – puścizna na rzecz pana wsi Ø w braku potomstwa dziedziczył małżonek ruchomości i wspólnie kupione nieruchomości © Anna Karabowicz

Dziedziczenie testamentowe (1) n Prawo ziemskie Ø Ø we wczesnym średniowieczu nie znano testamentu, pojawiał się od kon. XII w. pod wpływem Kościoła Kościół walczył o możliwość przekazywania majątku „dla zbawienia duszy” na rzecz instytucji kościelnej tzw. części swobodnej – 1/3 przy 2 synach itd. , 1254 r. na zjeździe w Łęczycy dozwolono testować nawet całością majątku; od XIV/XV w. swobodne testowanie 1/3 dóbr nieruchomych (tzw. trzecizna), potwierdzone w 1437 r. początkowo przedmiotem testowania były tylko ruchomości, z czasem nieruchomości, początkowo tylko nabyte, potem też dziedziczne, ale z zachowaniem praw dziedziców koniecznych, od 1505, 1510, 1519 r. zakaz testowania nieruchomościami bez zgody sejmu (pod rygorem nieważności) forma testamentu: ustna, od XIII w. pisemna; od 1437 r. dotyczący nieruchomości sporządzony przed sądem, a ruchomości – spisany w obecności 2 świadków, w 1724 r. potwierdzenie pisemności testamentów (jedynie wojskowi mogli sporządzać testamenty ustne) © Anna Karabowicz

Dziedziczenie testamentowe (2) n Prawo miejskie Ø Ø n prawo magdeburskie: testament sporządzany pisemnie w obecności 7 świadków, w praktyce spisywano je przed ławą lub radą miejską; zakaz testowania nieruchomościami dziedzicznymi bez zgody spadkobierców ustawowych, swoboda testowana na rzecz Kościoła prawo chełmińskie: testamenty publiczne (sporządzane ustnie lub pisemnie przed radą lub sądem), prywatne (spisany w obecności 7 świadków) Prawo wiejskie Ø Ø testament publiczny: ustne oświadczenie w obecności wójta, ławników, 2 świadków, albo był od razu spisywany, albo świadkowie zeznawali jego treść do ksiąg sądowych testować można było tylko ruchomościami © Anna Karabowicz