Nard narodowo i nacjonalizm w pracach Ludwiga von

Naród, narodowość i nacjonalizm w pracach Ludwiga von Misesa i Friedricha Augusta von Hayeka Przemysław Hankus Wrocław, 15 maja 2018 r.

Mises i Hayek – krótka prezentacja Ludwig von Mises (1881 - 1973), profesor ekonomii na Uniwersytecie Wiedeńskim, wykładowca wielu prestiżowych uczelni, autor licznych książek i publikacji przystępnie i w jasny sposób ukazujących nieracjonalność społecznoekonomicznych, a także ustrojowych koncepcji socjalistycznych (debata kalkulacyjna) oraz przekonujących o zaletach gospodarki wolnorynkowej. Od 1940 r. swoją karierę naukową kontynuował w Nowym Jorku, gdzie wykształcił kilka pokoleń liberałów i libertarian. Czynnie angażował się w powołanie i działalność skupiającego liberałów po II wojnie światowej Towarzystwa Mont-Pelerin. Teoria pieniądza, niemożność funkcjonowania socjalizmu, cykle koniunkturalne

Mises i Hayek – krótka prezentacja Friedrich August von Hayek (1899 1992), laureat Nagrody Nobla z 1974 r. w dziedzinie ekonomii; podobnie jak jego mentor von Mises, ukończył Uniwersytet Wiedeński, na którym w 1921 r. uzyskał stopień doktora nauk prawnych, a dwa lata później doktora nauk politycznych. W latach 1931 - 1950 wykładał w London School of Economics, a następnie na uniwersytecie w Chicago. Hayek to założyciel i pierwszy prezes Towarzystwa Mont-Pelerin. Ład spontaniczny, cykle koniunkturalne, wiedza rozproszona

Mises i Hayek – krótka prezentacja • Indywidualizm metodologiczny; • Prakseologia i racjonalizm; • Aprioryzm; • Liberalizm (rynek, własność prywatna, wolność), antyetatyzm i antysocjalizm.

1. Czym jest naród? 2. Co to jest narodowość? 3. Czym jest nacjonalizm? Jak możemy je zdefiniować?

Ad. 1) Podejście woluntarystyczne (subiektywistyczne) versus obiektywistyczne (empiryczne); naród polityczny i kulturowy; „wspólnota komunikacyjna” K. Deutscha; „wspólnota wyobrażona” B. Andersona; prymordializm i etnosymbolizm A. D. Smitha; „codzienny plebiscyt” i „duchowa rodzina” E. Renana; Ad. 2) J. S. Mill: chęć tworzenia wspólnoty politycznej jako konstytutywna dla narodowości; w Hiszpanii określenie dla grup takich jak Katalończycy czy Baskowie, tj. grup „subnarodowych”, innych niż naród hiszpański; zamiast np. „naród bezpaństwowy” (narodowość śląska); Ad. 3) nacjonalizm jakobiński, romantyczny, integralny (integrystyczny), obywatelski, humanistyczny oraz etniczny (etnonacjonalizm); nacjonalizmy etniczne, kulturowe oraz statokratyczne; E. Gellner: „nacjonalizm stwarza narody, a nie na odwrót”; M. Hechter „kolektywne działanie zmierzające do tego, aby granice narodu i jednostki rządzenia pokrywały się”; „banalny nacjonalizm” M. Billiga; podejście polityczne versus kulturowe.

Naród i nacjonalizm wg Misesa • Analiza społeczności (kolektywnych całości) musi być poprzedzona analizą działania jednostek. Istnienie narodu zależy od działania określonych jednostek. Poznać naród, to poznać stanowiące go jednostki; • Jednostka m. in. jako „dziecko narodu”; przejmuje ona pewne wzorce, postawy, zachowania, sposoby myślenia itp. • „Każdy naród (…) i grupa językowa ma własnych historyków i własną wizję historii”; • Naród – wspólnota językowa („Genealogiczna koncepcja narodowości jest tak samo nieprzydatna, jak geograficzna czy państwowa”); • Obok socjalizmu i statolatrii Mises uważa nacjonalizm za „namiastkę religii”, „wyznawcy” nacjonalizmu „zachwalają zalety swojego narodu”.

Naród i nacjonalizm wg Misesa • Nacjonalizm jako doktryna antyliberalna o charakterze teokratycznym (posługująca się „teokratycznymi dogmatami”); • „Głos krwi” – racjonalny namysł, który sprawia, iż człowiek sądzi, że jest „spokrewniony z innymi przez wspólnych przodków”; • Wspólnota narodowa to pewien byt wyobrażony, niemal mistyczny; wytwór ideologii a nie zjawisko naturalne, wrodzone człowiekowi (wyraźne podobieństwo do ustaleń B. Andersona i jego „wspólnoty wyobrażonej”); • Postulaty nacjonalistów kontra liberalizm (cele i środki); • Nacjonalizm a standard złota - nacjonaliści zwalczają pieniądz towarowy, jakim jest złoto, aby wprowadzić „narodową autarkię”.

Naród i nacjonalizm wg Misesa ü Przeciwko prawu do samostanowienia „narodów”, za prawem do samostanowienia grup jednostek: Mówienie o prawie do samostanowienia „narodów” jest nieporozumieniem, ponieważ „nie jest to prawo samostanowienia ustalonej grupy narodowościowej, lecz prawo mieszkańców każdego terytorium do decydowania o państwie, do którego chcą należeć”. (…) prawo do samostanowienia w odniesieniu do kwestii przynależności do państwa znaczy zatem: kiedykolwiek mieszkańcy danego terytorium, czy jest to pojedyncza wioska, cały dystrykt lub szereg przylegających do siebie dystryktów, oznajmiają w swobodnie przeprowadzonym plebiscycie, że nie chcą już tkwić w ramach państwa, do którego w danej chwili należą, lecz pragną sami utworzyć niepodległe państwo, bądź przyłączyć się do jakiegoś innego państwa, ich życzenie powinno być uszanowane i zaspokojone. Oto jedyny możliwy i skuteczny sposób zapobieżenia rewolucjom oraz wojnom domowym i międzynarodowym”.

Naród i nacjonalizm wg Hayeka • Języki narodowe jako spontanicznie powstające instytucje - nikt ich nie zaplanował, nikt ich nie wymyślił (rezultat działania a nie planu): język nie jest świadomie zaprojektowanym, celowym tworem, ma charakter samoregulujący się poprzez działanie jednostek, które go współtworzą; • „trucizna nacjonalizmu, który jest zarówno pobudką, jak i wynikiem tego samego dążenia do stworzenia społeczeństwa świadomie i odgórnie zorganizowanego” (odgórne planowanie); • Nacjonalizm to z „intelektualnego punktu widzenia” nic innego, jak „bliźniaczy brat socjalizmu”(„należy pamiętać, że socjalizm jest pewną odmianą kolektywizmu, i w związku z tym wszystko, co odnosi się do kolektywizmu musi odnosić się do socjalizmu”); • „Tylko liberalizm w sensie angielskim ogólnie przeciwstawiał się centralizacji, nacjonalizmowi i socjalizmowi, podczas gdy liberalizm dominujący na kontynencie sprzyjał im wszystkim”.

Naród i nacjonalizm wg Hayeka • „Obecnie jednak [1939 r. ], gdy nacjonalizm i socjalizm połączyły się (nie tylko w nazwie) w potężną organizację zagrażającą liberalnym demokracjom i gdy nawet wewnątrz tych demokracji socjaliści stają się coraz bardziej nacjonalistyczni, a nacjonaliści – coraz bardziej socjalistyczni, czy można jeszcze żywić nadzieję na odrodzenie się prawdziwego liberalizmu, wiernego swym ideałom wolności i internacjonalizmu [uniwersalizmu] oraz wolnego od przejściowych związków z obozem nacjonalistycznym i socjalistycznym? Idea międzypaństwowego federalizmu jako konsekwentnego rozwinięcia liberalnego punktu widzenia powinna dostarczyć nowego point d’appui [punktu oparcia] wszystkim tym liberałom, którzy stracili wiarę w swe credo i zdradzili je w latach tułaczki”. • Sojusz XIX-wiecznego liberalizmu z nacjonalizmem „wynikł z tej historycznej okoliczności, że w XIX w. to właśnie nacjonalizm [m. in. w Polsce] walczył przeciw temu samemu uciskowi, któremu przeciwstawiał się liberalizm”.

Co z tzw. liberalnym nacjonalizmem? Oksymoron? Niekoniecznie:

Liberalny nacjonalizm wg Huerty de Soto • Narody są ewoluującymi zjawiskami społecznymi powiązanymi wspólnym językiem oraz innymi cechami historycznymi i kulturowymi, pojawiającymi się spontanicznie na drodze ewolucji oraz stale konkurującymi ze sobą na znacznie szerszym (ogólnoświatowym) » rynku « narodów, pozbawionymi świadomości a priori, jakie jest historyczne przeznaczenie danego narodu lub jakie narody wezmą górę i przetrwają w przyszłości”. Istotny jest aspekt „dynamiczny”. Nie można siłą ustanowić narodu, nie można go „zaprojektować”, podobnie jak nie można koordynować życia społecznego poprzez system rozkazów. (podobnie do Hayeka) • Proponuje definicję narodu z elementami nurtu subiektywistycznego oraz obiektywistycznego: naród to podgrupa społeczeństwa obywatelskiego, „spontaniczny i żywy porządek interakcji międzyludzkich określany przez zespół celowych zachowań o kulturowej, lingwistycznej, historycznej, religijnej i, choć w znacznie mniejszym stopniu, rasowej naturze. Spośród wszystkich behawioralnych nawyków stanowiących rdzeń narodowości wyróżnić należy język, którym dana grupa narodowa się posługuje; jest on bowiem jednym z najważniejszych znaków przynależności narodowej”.

Liberalny nacjonalizm wg Huerty de Soto Trzy podstawowe zasady: 1. zasada samookreślenia; 2. zasada całkowitej wolności handlu miedzy narodami; 3. zasada wolności emigracji i imigracji.

Liberalny nacjonalizm wg Huerty de Soto „Naród może rozwijać się i zbroić w wolnościowym środowisku; im szybciej nacjonaliści zdadzą sobie sprawę z tych podstawowych zasad, tym szybciej porzucą tragiczną w skutkach politykę, której hołdowali do dziś na szkodę ich własnego narodu i innych narodów, z którymi musieli żyć. Liberalny nacjonalizm nie jest wyłącznie koncepcją nacjonalizmu kompatybilną z rozwojem narodów, ale stanowi również zasadę harmonijnej, pokojowej i owocnej współpracy między wszystkimi grupami społecznymi”.

CASE STUDY

Kataloński nacjonalizm Język nauczania, polityka językowa (kwestia językowa): Z jednej strony krytykując prowadzoną przez hiszpański rząd centralny w Madrycie politykę przypominającą tzw. nacjonalizm językowy w obszarze edukacji (kastylizowanie vel hispanizowanie), z drugiej strony kataloniści zaproponowali w odpowiedzi na takie polityki działania o niemalże identycznym charakterze, lecz o przeciwnym kierunku, polegające na przymusowej katalonizacji wszystkich mieszkańców Katalonii (m. in. za pomocą obowiązkowego nauczania wyłącznie w języku katalońskim), niezależnie od ich woli czy ich preferencji. Odpowiedzią na przymus ze strony centrum staje się skierowany w stronę przeciwną „przymus odwetowy”, zamiast dążeń do zlikwidowania tego pierwszego. Zamiast likwidacji pierwotnego problemu, pojawił się kolejny, ponieważ „każda, najmniejsza nawet interwencja ze strony państwa, w państwie niejednorodnym narodowo musi dotykać narodowych proporcji sił”. - Mises

Kataloński nacjonalizm • „Wybór języka, jaki ma być używany w szkole, ma olbrzymie znaczenie. Decyduje on o tym, jaką narodowość będą mieli z czasem mieszkańcy danego regionu. Szkołą może zrazić dzieci do narodowości ich rodziców i działać jako narzędzie wynarodowienia całych społeczeństw. Ten, kto sprawuje kontrolę nad szkolnictwem, ma możliwość krzywdzenia innych narodowości i wspierania własnej”. – Mises • „konflikt na polu edukacji zapoczątkowany przez rząd kataloński wynika z faktu, że edukacja jest publiczna, finansowana z podatków, a więc decyzja w sprawie języka używanego w edukacji jest decyzją polityczną, zatem z definicji narzucona będzie szerokim rzeszom ludzi”. – Huerta de Soto ü Rozwiązaniem opisanej sytuacji wydaje się wolność w środowisku edukacji, gdzie konflikty dotyczące języka nie miałyby miejsca. Zdaje się to potwierdzać tezę Misesa, że żadne państwo, a w szczególności państwo wielonarodowe, złożone z różnych grup językowych, np. Hiszpania, nie powinno odgórnie decydować o tym, jakiego języka naucza się w szkołach, tj. nie powinno za dzieci i rodziców decydować o ich kompetencjach językowych, nie wspominając o tym, że państwo w ogóle nie powinno zajmować się obowiązkową edukacją.

Kataloński nacjonalizm • Pejoratywne konotacje nacjonalizmu i jego negatywne konsekwencje – obserwowane choćby ostatnimi laty w Katalonii – są zdaniem Huerty de Soto wynikiem odejścia od liberalnych zasad, a przyjęcia haseł socjalistycznego czy interwencjonistycznego nacjonalizmu. Błąd tkwi bowiem nie w nacjonalizmie, a w socjalizmie i interwencjonizmie i to z tymi konceptami trzeba walczyć z pozycji liberalnych, nie zaś z nacjonalizmem per se. (inaczej niż Hayek) • Jedną z przyczyn centralizmu, tendencji unifikacyjnych Madrytu jest – paradoksalnie – kataloński nacjonalizm, który „historycznie, gdy zdobył przywilej prowadzenia polityki protekcjonistycznej, nigdy nie miał oporów przed zawieraniem » paktów « z Madrytem, aby rząd centralny przyznał mu kolejne prawa państwowe, które obowiązują we wszystkich regionach Hiszpanii, w ostatecznym rozrachunku zwiększając siłę stolicy na szkodę narodu, którego rzekomo miał bronić”.

Kataloński nacjonalizm Gdyby zastosować rozumowanie Misesa do przypadku Katalonii: Ø Za Katalończyka należałoby uznać tego, kto czuje się Katalończykiem i tego, który myśli i mówi po katalońsku. Ø Osoby dwujęzyczne przynależałyby jednocześnie do dwóch narodów: hiszpańskiego i katalońskiego? Ø Osoby urodzone w Katalonii mówiące po hiszpańsku kastylijsku byłyby uważane za Hiszpanów, a nie za Katalończyków. Stopień utożsamiania się z danym narodem może per analogiam odnosić się do stopnia opanowania i biegłości językowej. Takie ujęcie omawianej problematyki przez Misesa oznaczałoby, iż dzieci i głuchoniemi nie mogliby być pełnoprawnymi członkami narodu, w tym hiszpańskiego i katalońskiego.

WNIOSKI: • Jednoznaczna i ostra krytyka nacjonalizmu; • Dostrzeganie subiektywnego i spontanicznego charakteru narodów i istotnej roli języków narodowych w kształtowaniu narodów; • Narody to grupy jednostek i jako takie powinny być analizowane: indywidualizm zamiast kolektywizmu; • Sprzeciw wobec motywowanych „narodowo” działań o charakterze interwencjonistycznym („dobra zmiana”), np. protekcjonizm i autarkizm; potępienie wojen wywoływanych przez głoszenie haseł nacjonalistycznych; • Nawoływanie do zgodnego z doktryną liberalną „pokoju między narodami” z poszanowaniem prawa do samostanowienia grup, nie tylko narodów; • Wada modelu Huerty de Soto: podmiot, który ma stać na straży trzech podstawowych zasad liberalnego nacjonalizmu – państwo. Najlepszą gwarancją na pokojowe, harmonijne i przyczyniające się do prosperity ludzkości współistnienie ludzi, zgrupowanych w narody, jest całkowita likwidacja jakichkolwiek podmiotów politycznych, rządowych ergo państw. Jak długo to nie nastąpi, tak długo zawsze będzie istniało ryzyko, iż Lewiatan zniweczy plany liberałów.

Dziękuję za uwagę! Zapraszam do dyskusji! Kontakt: przemek. hankus@slib. pl