Hayvan Deneyleri Mevzuat ANAKKALE ONSEKZ MART NVERSTES VI

Hayvan Deneyleri Mevzuatı ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ VI. DENEY HAYVANLARI KULLANIM SERTİFİKASI EĞİTİM KURSU Prof. Dr. Alper AKÇALI Deneysel Araştırmalar Uygulama ve Araştırma Merkezi

Alternatif bir yöntem mevcutsa ve deney hayvanlarının kullanıldığı deneyle bir fayda sağlanamayacaksa DENEY HAYVANI KULLANMA!

Hayvan Deneyleri • M. Ö 5. yy en eski bilinen • Empedokles, Alkmeon, Hippokrates hayvanlarda diseksiyon • Aristotales: akıl yürütme yetisi olmayan hayvanlar insan amaçları için kullanılabilir • M. S 2. yy Galen anatomi çalışmaları hayvanlar üzerinde • El-Razi, İbn-ür Rüşd, İbn-i Sina

Hayvan Deneyleri • Thomas Aquinas: düşük <-> yüksek önem • Descartes: hayvanların tepkileri acı çektiklerini göstermez • Kant: hayvanlar varlıklarının farkında olmadığından insanların ahlaksal görevleri yoktur • Voltaire: “Doğa bütün bu his mekanizmasını hayvanın içine hissetmesin diye mi yerleştirmiş? ”

Hayvan hakları • Jeremy Bentham: Hayvanlar acı ve haz duyar, onlara ahlaki özellikle kazandırır, insanlar da hayvanlara karşı ahlaki sorumluluk yükler • 1824 yılında İngiltere’de ilk hayvanları koruma derneği “Hayvanlara Karşı Zalimliği Önleme Derneği (The Society for the Prevention of Cruelty to Animals) • 1850 yılında Fransa’da hayvanların, insan kullanımı sonucu çektikleri acıların önlenmesini amaçlayan “Grammont Yasası”

Hayvan hakları • 1875 yılında İngiltere’de kurulan The Victoria Street Society derneği girişimiyle 1876’da Hayvanlara İnsancıl Davranma Yasası (Cruelty to Animals Act) – canlı hayvanlar üzerinde yapılacak deneylere anestezi kullanılarak ve yalnızca yararlı bilim için izin verilebileceği karara bağlanır.

Hayvan hakları • 1947’de Hayvan Refahı için Üniversiteler Federasyonu (Universities Federation for Animal Welfare) tarafından – Labaratuar Hayvanlarının Bakımı ve Yönetimi Rehberi (Handbook on the Care and Management of Laboratory Animals) • 1959 yılında Russell ve Burch tarafından “İnsani Deneysel Tekniğin Prensipleri (The Principles of Humane Experimental Technique) isimli kitapta, deneylerde uyulması gereken 3 R kuralı

Mevzuat Gelişimi • 15 Ekim 1978 tarihinde Paris’te UNESCO “Hayvan Hakları Evresel Bildirgesi” Madde 1 Bütün hayvanlar biyolojik denge kavramı içerisinde varolmak bakımından eşit haklara sahiptir. Madde 2 Bütün hayvanlar saygı gösterilme hakkına sahiptir. Madde 3 1. Hayvanlara kötü muamele edilemez veya zalimane davranışlarda bulunulamaz. 2. Eğer bir hayvanın öldürülmesi gerekiyorsa, bu bir anda, acısız ve korku yaratmaksızın yapılmalıdır. 3. Ölü bir hayvana saygıyla davranılmalıdır. Madde 6 1. Hayvanlar üzerine yapılan fiziksel ya da psikolojik acı çekmeye sebep olan deneyler hayvanların haklarının ihlalidir.

Ülkemizde hayvan hakları • 1912 İstanbul Himaye-i Hayvanat Cemiyeti • 1923 Türkiye Hayvanları Koruma Derneği (THKD) • 1955 Hayvanları Koruma Derneği (HAYKOD) • 1988 Hayvanların Yaşam Haklarını Koruma Derneği • 2008 Hayvan Hakları Federasyonu (HAYTAP)

Türkiye’de mevzuat • 1926 tarihli Ceza Kanunu ile Belediye Zabıta Talimatnamelerinde hayvanlara kasten zarar verilmesi veya haddinden fazla yorulması gibi hayvanlara acı ve sıkıntı verici eylemlerin cezalandırılması • 2004 yılında 5199 sayılı yasa –“Hayvanları Koruma Kanunu”

Türkiye’de Mevzuat • Deneysel ve diğer bilimsel amaçlar için kullanılan deney hayvanlarının korunması, deney hayvanlarının üretim yerleri ile deney yapacak olan laboratuvarların kuruluş, çalışma, denetleme, usul ve esaslarına dair yönetmelik (2004) • 2010 yılında 5996 sayılı yasa: Veteriner hizmetleri, bitki sağlığı, gıda ve yem kanunu

Türkiye’de Mevzuat • Deneysel ve diğer bilimsel amaçlar için kullanılan hayvanların refah ve korunmasına dair yönetmelik (13 Aralık 2011) • Deneysel ve diğer bilimsel amaçlar için kullanılan hayvanların refah ve korunmasına dair yönetmeliğin uygulama talimatı • Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik (2014)

Türkiye’de Mevzuat • Laboratuvar hayvanı: Prosedürlerde kullanılmak amacıyla özel olarak üretilen ve doğal ortamlarında yaşamını devam ettirme yetenek ve kabiliyetinden uzaklaşmış; fare, sıçan, kobay, hamster, gerbil ve tavşan gibi kemirgenler, kurbağa ve zebra balığı gibi sucul veya yarı sucul, kedi ve köpek gibi etçil hayvanları,

Türkiye’de Mevzuat • Doğal yaşamdan alınan hayvanlar • (1)Prosedürlerde doğal yaşamdan alınan hayvanlar kullanılamaz. • (2) Prosedürün amacının prosedürlerde kullanılmak üzere yetiştirilen bir hayvan kullanılarak gerçekleştirilemeyeceğine dair bilimsel gerekçe olması, ilgili Bakanlıktan izin alınması kaydıyla birinci fıkraya yerel etik kurullarca istisna getirilebilir.

• Evcil türlerden başıboş ve yırtıcı hayvanlar • (1) Kedi, köpek ve benzeri evcil türlerden başıboş ve yırtıcı olanları prosedürlerde kullanılamaz. • (2) Sahibinin tespit edilmesi için gerekli yasal sürecin tamamlanması ve aşağıdaki gerekçelerin oluşması durumunda birinci fıkranın uygulanmasına, Orman ve Su İşleri Bakanlığı veya bu Bakanlıkça yetki verilmiş merciler tarafından istisna getirilebilir. • a) Hayvanların sağlık ve refahı ile ilgili çalışmalara önemli bir ihtiyaç olması veya çevre, insan ve hayvan sağlığına karşı ciddi bir tehlike olması, • b) Prosedürün amacının ancak başıboş veya yırtıcı hayvan kullanılarak gerçekleştirilebileceğine dair bilimsel gerekçe olması.

Türkiye’de Mevzuat • Hayvanların deneylerde tekrar kullanımı • (1) Daha önce bir ya da birkaç deneyde kullanılan bir hayvanın tekrar kullanılmasına aşağıdaki durumlarda izin verilir: • a) Daha önceki deneylerin gerçek şiddeti “hafif” veya “orta” ise. • b) Hayvanın genel sağlık durumu tamamen eski haline dönmüşse. • c) Yeni deney “hafif”, “orta” veya “ düzelmez” olarak sınıflandırılmışsa. • ç) Hayvan üzerinde daha önce gerçekleştirilen prosedürleri değerlendirebilecek bir veteriner hekim tarafından uygun bulunmuşsa. • (2) İstisnai durumlarda, (a) bendini uygulama dışı bırakacak şekilde ve hayvanın veteriner hekim tarafından muayene edilmesinden sonra, hayvanın şiddetli acı, ızdırap veya eşdeğerini içeren bir deneyde birden fazla kullanılmaması şartıyla bir hayvanın tekrar kullanılmasına izin verilebilir.

Türkiye’de Mevzuat • Prosedür: Hayvanların yalnızca organları veya dokularını kullanmak için öldürülmesi hariç; bir hayvanın doğumu, kuluçkadan çıkması, herhangi bir biçimde genetiği değiştirilmiş hayvan soyunun oluşturulması ve devam ettirilmesi süreçlerini de kapsayan, invaziv veya invaziv olmayan, bilinen veya bilinmeyen sonuçları olan deneysel, diğer bilimsel veya eğitici amaçlar için hayvanda iyi veterinerlik uygulamalarına uygun olarak bir iğnenin batırılmasıyla oluşan ağrıya eşit veya daha fazla ağrı, eziyet, sıkıntı veya kalıcı hasara yol açabilen kullanımını,

Türkiye’de Mevzuat • Bir prosedürün şiddeti, tek bir hayvan tarafından prosedür sırasında yaşanması beklenen ağrı, eziyet, sıkıntı ve kalıcı hasar düzeyi ile belirlenir. Şiddet kategorileri • Düzelmez: Tamamen genel anestezi altında gerçekleştirilen ve hayvanın bilincinin açılmasının beklenmediği prosedürler düzelmez olarak sınıflandırılır. • Hafif: Hayvanlar üzerinde uygulanan ve hayvanın kısa süreyle hafif ağrı, eziyet ve sıkıntı çekmesinin mümkün olduğu prosedürler ve hayvanların genel durumu ve afiyeti üzerinde önemli bir bozulmaya yol açmayan prosedürler hafif olarak sınıflandırılır.

Türkiye’de Mevzuat Şiddet kategorileri • Orta: Hayvanlar üzerinde uygulanan ve hayvanın kısa süreyle orta düzeyde ağrı, eziyet ve sıkıntı çekmesinin ya da uzun süreli hafif düzeyde ağrı, eziyet ve sıkıntı çekmesinin mümkün olduğu prosedürler veya hayvanların genel durumu ve afiyeti üzerinde orta derecede bozulmaya yol açan prosedürler “orta” olarak sınıflandırılır. • Şiddetli: Hayvanlar üzerinde uygulanan ve hayvanın kısa süreyle şiddetli ağrı, eziyet ve sıkıntı çekmesinin ya da uzun süreli orta düzeyde ağrı, eziyet ve sıkıntı çekmesinin mümkün olduğu prosedürler veya hayvanların genel durumu ve afiyeti üzerinde şiddetli bozulmaya yol açan prosedürler “şiddetli” olarak sınıflandırılır.

Türkiye’de Mevzuat • Hayvan refahı birimi: Her üretici, tedarikçi, kullanıcı ve araştırmaya yetkili kuruluşta bir hayvan refahı birimi kurması zorunludur. • Üretici, tedarikçi, kullanıcı ve araştırmaya yetkili kuruluşlarda hayvan refahı birimi, hayvanların refahı ve bakımından sorumlu, veteriner hekim, veteriner sağlık teknikeri veya veteriner sağlık teknisyeni unvanına sahip en az bir kişiden, kullanıcı kuruluşlarda ise bu unvanlardan birine sahip bir kişiye ilaveten biri yerel etik kurul üyesi olmak üzere en fazla üç kişiden oluşur. Hayvan refahı birimi sorumlu yönetici veya veteriner hekimden bilgi temin edebilir

Türkiye’de Mevzuat • Hayvan refahı birimi: • a) Birimde çalışan personele, hayvanların elde edilmeleri, bakım, barınma ve kullanımları konularında, hayvanların refahıyla ilgili bilgi vermek, • b) İkame, azaltma ve iyileştirme ilkesinin uygulanması ve bu ilkeyle ilgili teknik ve bilimsel gelişmeler hakkında personele bilgi vermek, • c) Kuruluşta barındırılan veya kullanılan hayvanların refahıyla ilgili olarak izleme, raporlama ve takip konularında iş akış şemaları oluşturmak ve bunları gözden geçirmek, • ç) Prosedürde kullanılan hayvanlar üzerindeki etkilerini dikkate alarak projelerin gelişimini ve neticelerini takip etmek ve ikame, azaltma ve iyileştirmeye katkıda bulunabilecek unsurları belirlemek ve tavsiyelerde bulunmak, • d) Aile yanına verilecek hayvanların sosyalleştirilmesi de dâhil aile yanına verme programları hakkında bilgi vermek.

Sorumluluklar • Hayvanlarla ilgili işlemlerden birincil derecede deneyin sahibi sorumludur • (2) Projenin genel uygulanışından ve proje yetkisine uyumundan sorumlu olan kişiler aşağıda belirtilen konularda sorumlu yönetici ile birlikte sorumludur. • a) Bir prosedür sırasında bir hayvana verilen ağrı, eziyet, sıkıntı veya kalıcı hasarın durdurulması. • b) Projelerin izin verilmiş prosedüre uygun olarak yapılmasından, prosedür uygulayanların prosedüre uymaması durumunda düzeltme için gerekli önlemlerin alınması ve kayda geçirilmesi, durumun Orman ve Su İşleri Bakanlığınca onaylanmış kullanıcı kuruluş bünyesindeki yerel etik kurula ve gerektiğinde Bakanlığa bildirilmesi.

HADYEK – Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurulu -1 • Deney hayvanları üzerinde yapılacak tüm işlemlerin etik yönden kabul edilebilir sınırlarını belirleyerek yapılacak işlemlere ilişkin protokolleri onaylamak veya gerekçeli olarak red etmek. • Kurum içinde deney hayvanı kullanılması sürecinin 3 R ilkelerine ve etik kurallara uygun olarak sürdürülmesini denetlemek, bu amaçla gerekli düzenlemeleri yapmak. • Deney hayvanı kullanılarak elde edilenlerle aynı veya daha yüksek düzeyde bilgi sağlayabilecek ancak hayvan kullanılmayan veya en az sayıda hayvan kullanılan ya da daha az acı verilen prosedürler içeren alternatif yöntemlerin geliştirilmesine ve doğrulanmasına katkıda bulunacak ve bu alanda araştırmayı teşvik edecek uygulamalar yapmak.

HADYEK – Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurulu - 2 • Deney hayvanları üzerinde yapılacak işlemlerin onaylanmış protokole uygun olarak yapılmasını sağlamak, gerektiğinde sonlandırmasına karar vermek. • Deney hayvanlarıyla çalışacak personelin gerekli eğitimi almasını sağlamak ve deney hayvanı kullanım sertifikası bulunması şartıyla hayvan deneyleri yapılmasına izin vermek. Bu amaçla gerektiğinde sertifika programları düzenlemek. • Deney hayvanlarının üretim, yetiştirme, barındırma ve nakil şartları ile deneylerin yapıldığı laboratuvar şartlarının ve ekipmanının etik yönden uygun olup olmadığını denetlemek.

HADMEK – Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kurulu -1 • Deney hayvanlarının kullanılmasına dair etik ilkeleri belirlemek. • HADYEK yönergelerini onaylamak ve 21 inci maddeye göre feshetmek. • HADYEK’lerin bu Yönetmelik hükümlerine göre çalışıp çalışmadığını denetlemek, yıllık raporlarını değerlendirmek. • HADMEK tarafından onaylanan yönergeye ve bu Yönetmeliğe aykırı hareket eden HADYEK’lerin çalışmalarını 21 inci maddeye göre durdurmak. • HADYEK’lerin hizmet verdiği üretici ve kullanıcı kurum ve kuruluşlardaki deney şartlarını ve laboratuvarları bu Yönetmelik hükümleri çerçevesinde denetlemek.

HADMEK – Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kurulu -2 • Bu Yönetmelik hükümlerine aykırı olarak deney hayvanı kullanılmasını engellemek amacıyla gerekli girişimleri yapmak. • HADYEK’lerin verdiği kararlara yapılan itirazları değerlendirmek, gerekli görülmesi halinde dosyaları yeniden incelemek üzere gerekçeleri ile birlikte ilgili HADYEK’e geri göndermek. • HADYEK’lerin deney hayvanı kullanımı ve bakımı ile ilgili araştırmacı, tekniker, teknisyen, hayvan bakıcıları ve diğer yardımcı personele yönelik verilen eğitim programlarının usul ve esaslarını belirlemek ve denetlemek. • Deney hayvanı kullanım sertifikalarının denkliklerini değerlendirmek. • Ülke çapında deney hayvanlarının deneylerde kullanılmasına dair yıllık istatistik bilgileri toplamak ve yayınlamak.

Üretici, tedarikçi • Tarım ve Orman Bakanlığı’ndan onay • Ruhsatlandırma; İl Tarım ve Orman Müdürlüğü ile Bölge Veteriner Enstitüsü görevlilerinin katılımı ile değerlendirme • Yıllık olarak yerinde ziyaretler ile denetim

Avrupa Mevzuatı • 86/609/EEC sayılı direktif 24 Kasım 1986 tarihinde kabul edilmiştir • 22 Eylül 2010 tarihinde Strazburg’da kabul edilen ve 86/609/EEC sayılı direktifin yerine gelen 2010/63/EU sayılı direktif yürürlüğe girmiştir – DIRECTIVE 2010/63/EU OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 22 September 2010 on the protection of animals used for scientific purposes

Hayvan Deneyleri Tartışmaları • LD 50 toksisiste testleri • Harry Harlow 7000’i aşkın primatta anne yoksunluğu deneyleri • Kozmetik ürün kontrolleri • Deney hayvanlarındaki sonuçların, insanlardaki karşılıkları? • Britanya’da tıp ve veterinerlik öğrencilerinin canlı hayvan üzerinde mesleki bilgi veya pratik için çalışma yapmaları yasaklanmış

Sonuç • Yapılacak deneyin yararının zararından fazla olması gereklidir • Deney hayvanları ile çalışırken, insani sorumlulukla bu hayvanlara karşı insancıl bir şekilde yaklaşmak gereklidir • İyi hayvan refahının bilimsel çıktılara etkisi yüksek olacaktır, toplumsal ve etik kabullenilmeyi kolaylaştıracaktır

Daha geniş kaynaklar için http: //hadmek. ormansu. gov. tr/ http: //hadyek. comu. edu. tr/ http: //www. etris. leeds. ac. uk/ https: //www. etplas. eu/ https: //www. aaalac. org/resources/theguide. c fm • http: //www. felasa. eu/ • • •