COVID19 SRECNDE ZEL GEREKSNMLER OLAN OCUK VE GENLERE

COVID-19 SÜRECİNDE ÖZEL GEREKSİNİMLERİ OLAN ÇOCUK VE GENÇLERE YÖNELİK ÖNERİLER Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı

Hazırlayanlar v. Araştırma Görevlisi Dr. Furkan TÜRER v. Doç. Dr. Sezen KÖSE Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı

v. COVID‐ 19 pandemisi tüm dünyayı etkisi altına almışken ve hastalığın daha çok erişkin popülasyonda ciddi sonuçlara yol açtığı bilinirken değişen koşullar ve kısıtlanmış yaşam şekliyle beraber çocuk ve gençlerin hayatında da köklü değişiklikler yaşanmıştır. v. Bu köklü değişiklikler otizm spektrum bozukluğu, zihinsel yetersizlik ve diğer gelişimsel güçlüğe sahip özel gereksinimleri olan çocuk ve gençlerin hayatında da yeni düzenlemeleri zorunlu kılmıştır. v. Pandemi sürecinde özel eğitim kurumlarından alınan eğitimin sekteye uğraması, fiziksel aktivitelerin kısıtlanması, dışarda geçirilen sürenin azalması hem çocuklar için hem de bakım verenleri için yeni stres kaynakları olmuştur.

v. Bu süreçte ebeveynlerin ve özel gereksinimleri olan gençlerin günlük yaşantılarını düzenlemek amacıyla 12 temel öneriyi içeren rehber oluşturulmuştur. v. Bu öneriler hem çocuğunuzun hem de siz ebeveynlerin COVID‐ 19 enfeksiyonunun getirdiği olumsuz değişikliklerden en az düzeyde etkilenmenizi sağlamaya yöneliktir.

1 -Basit ve anlaşılır bir iletişim kurun. ØHastalığı ve bu dönemde hayatınızda meydana gelecek değişiklikleri çocuğunuza yalın ve anlaşılır bir dille anlatın. ØDetay vermekten ve olumsuz sonuçları vurgulamaktan uzak kalın. ØSözel iletişim beceriler zayıf olan çocuklarda basit çizimler yapmak ve resimlerden faydalanmak işinizi kolaylaştıracaktır.

2 -Ev içi rutinlerinizi belirleyin. ØÖzel gereksinimleri olan ve özellikle otizm spektrum bozukluğu tanılı çocuklarda rutinlerin dışına çıkılmasının yaratacağı kaygı, sonrasında öfke, davranış sorunları, konuşma miktarında azalma, içe çekilme, takıntılarda artış gibi belirtilerle kendini gösterebilir. Bunun önüne geçmek için günlük/haftalık rutin program çizelgesi oluşturmak ve bu çizelgeyi evinizin görünür bir kısmına asmak oldukça faydalı olacaktır. ØÇizelgeyi resimlerle hazırlamak anlaşılırlığını arttıracaktır. ØAktiviteleri günlük veya haftalık belirleyip, uygulandıktan sonra karşısına çocuğunuzun ilgi duyduğu bir sticker yapıştırmak veya işaret koymak çocuğunuzun motivasyonunu artıracaktır.

3 -Çocuğunuzun hassasiyetlerine kulak verin. ØBu dönemde çocuğunuzda kaygı artışı nedeniyle kendisini rahatlatmaya yönelik el çırpma, kendi etrafında dönme, sallanma gibi davranışlarında artışlar görülebilir. ØYine bu süreçte aynı soruları tekrar sorma, aynı kıyafeti giymek isteme, sürekli aynı videoyu izlemek isteme gibi aynılıkta ısrarcılıkta artış gözlenebilir. ØPandemi sürecinde bu davranışlara izin vermek, daha az yargılayıcı olmak ve bunların kaygıyla baş etmeye hizmet ettiğini kendinize hatırlatmak çocuğunuzu anlamanızı kolaylaştıracaktır.

ØBu tekrarlayıcı ve ısrarcı davranışları gözlemlediğinizde, sevdiğini ve ilgilendiğini bildiğiniz başka bir uğraş veya oyunu kendisine teklif ederek ya da siz başlatarak dikkatini kaydırabilirsiniz. ØÇocuğunuz duyusal hassasiyetleri nedeniyle maske takmaya veya ellerini yıkamaya direnç gösterebilir. Böyle durumlarda sözlü veya resimlerle bilgi vererek çocuğunuzu yeni durumlara hazırlamanız ve alışması için sabırlı olmanız gerekmektedir.

4 -Beslenme alışkanlıklarını sağlıklı sınırlar içinde tutun. v. Bağışıklık sisteminin işlevini sürdürebilmesi için sağlıklı beslenme oldukça önemlidir. Özel gereksinimleri olan çocuklarda beslenme ilgili sorunlar olduğu bilinmekte ve bu dönemde de bu konulara ilişkin yeni düzenlemeler gerekmektedir. ØÇocuğunuzun masada aileyle beraber yemek yemesi hem sosyalleşmesini hem de yediği besinlerle ilgili farkındalığını artıracaktır. ØYemek sırasında hislerin paylaşılması, günlük planların gözden geçirilmesi ve yeni hedefler üzerinde konuşulması yemeği zevkli kılacaktır. ØTelevizyon veya bilgisayar başında yemek yemenin ve sağlıksız atıştırmalıkların önüne geçilmelidir.

ØYeni bir yemek sunulması planlandığında çocuğa uygun bir dille anlatılmalıdır. Yeni yemeği sevdiği bir yemeğin yanında az miktarda deneyeceği kadar sunup sonrasında öğünlerine eklemek faydalı olacaktır. ØYemek sırasında çok hareketli ise yemeklerden önce yapılabilecek kısa süreli fiziksel egzersizler yorulmasını sağlayarak ve iştahını artırarak masa başında kalma süresini uzatacaktır. Ø Sağlıksız atıştırmalıklar sınırlandırılmalı ve ödül olarak sunulmamalıdır.

5 -Uyku düzenini koruyun. v. Pandemi döneminde fiziksel aktivitenin azalması, gün ışığına daha az maruz kalmak, beslenme alışkanlıklarının değişmesi ve teknolojik aletlerin başında geçirilen sürenin uzaması uyku kalitesini olumsuz etkilemektedir. ØÇocuğun uyku düzenini korumak için öncelikle her gece aynı saatte yatakta olması ve her gün aynı saatte uyanması sağlanmalıdır. Gündüz uykusu önlenmeli ya da kısa tutulmalıdır. ØUyumadan önce ılık bir duş aldırmak ve rahatlatıcı bir masaj yapmak uykuya dalmasını kolaylaştıracaktır. ØAkşam saatlerinde şekerli, yağlı ve yüksek kalorili besinlerin tüketilmesinden kaçınılmalıdır. Ayrıca akşam saatlerinde alınan sıvıların kısıtlanması çocuğunuzun tuvalet ihtiyacı nedeniyle uykusunun bölünmesini engelleyecektir.

ØAkşam saatlerinde ekran maruziyeti azaltılmalı ve uyku saatinden en az 2 saat önce sonlandırılmalıdır. ØÇocuğun uyuyacağı odanın uyku öncesi havalandırılması sıcaklığı uygun seviyeye getirerek uykuya dalmayı kolaylaştıracak bir diğer öneridir. ØUyku öncesi yapılan rutinlerin oluşturulması (pijama giyilmesi, diş fırçalama, kitap okuma, ılık duş, sakin bir müzik dinleme gibi), uyku öncesi görülebilecek davranış sorunlarını azaltabilir. ØBunları resimleyip görünür bir yere asarak da hatırlanmasını sağlayabilirsiniz.

6 -Fiziksel aktiviteyi sürdürün. ØPandemi döneminde izolasyonla beraber fiziksel aktivitede azalma kilo artışı, obezite ve davranışsal sorunları beraberinde getirebilecektir. Bu nedenle günlük en az yarım saat fiziksel aktivite oldukça faydalı olacaktır. ØFiziksel aktivitelerin oyun haline getirilmesi ve sonucunda çocuğunuzun hoşuna gidecek hedefler konması çocuğunuzun zevkle katılımını sağlayacaktır. ØSosyal medya üzerinden on‐line katılımlı egzersizlerden ya da sosyal paylaşım sitelerine yüklenmiş egzersiz videolarından faydalanabilirsiniz. ØÇocuğunuzun özel gereksinimleri olduğuna dair raporunuzun olması halinde dışarı çıkarak yapılabilecek kısa süreli yürüyüşler, hem güneş ışığından faydalanmayı sağlayacak hem de çocuğunuzun sağlıklı yaşam aktivitelerini sürdürmesini sağlayacaktır.

7 -Yeni beceriler edinin. ØBu izolasyon süreci özel yetenekleri ve ilgileri keşfetmek için eşsiz bir dönemdir. Ø Çocuğunuzla beraber resim çizmeye başlayabilir, dans edebilir, jimnastik yapabilir, bir enstrüman çalmayı öğrenebilir, şarkılar söyleyebilirsiniz. ØÖzellikle yeni sanatsal becerilerin elde edilmesi hem özgüvenlerini artıracak hem de keyifli alışkanlıklar edinmelerini sağlayacaktır. ØYeni becerileri edinmekte internet, sınırsız kaynaklarıyla en büyük yardımcınız olacaktır.

8 -Sosyal mesafe sosyalleşmenize engel değildir. Sosyal ilişkilerinizi sürdürün. ØBu süreçte akrabalarla, aile büyükleriyle ve çocuğunuzun arkadaşlarıyla düzenleyeceğiniz çeşitli uygulamalar üzerinden görüntülü iletişim kurmak ve randevulaşmak hem çocuğunuzun sosyalleşmesini sağlayacak hem de kaygılarını ve mutluluklarını paylaşmasına aracılık edecektir. ØYeni deneyimlerin paylaşılması ve karşı tarafın deneyimlerinin öğrenilmesi çocuğunuzun modelleme yoluyla öğrenmesini, yeni fikirler edinip uygulamasını sağlayacaktır.

9 -Teknolojiyle olan ilişkiyi sınırlandırın. ØPandemi sürecinde günlük rutinleri değişen çocuklar bu süreçte oluşan boş zamanları internet, sosyal medya ve online oyunlarla doldurmayı seçebilirler. Bu noktada çocuğunuzla ortak bir zaman ve saat belirlemek ve bunun dışına çıkmamak oldukça önemlidir. ØÇocuğunuzun günlük yaşamını farklı aktivitelerle doldurmak teknolojiye olan bağlılığını azaltarak size yardımcı olacaktır. ØSosyal medya üzerinden çocuğunuzun paylaşımlarını, kimlerle iletişim halinde olduğunu takip etmek, pandemiyle ilgili korku ve endişe yaratan, asılsız bilgiler veren kaynaklardan korumak, çocuğunuzun süre yalnız başına telefon, tablet ve bilgisayarla vakit geçirmesini engellemek de önemlidir.

ØEbeveynler olarak çocuklarınızın sizi model aldığını düşünerek kendi teknoloji kısıtlamalarınızı da oluşturmak, tüm aile bireylerini kapsayan kurallar koymak çocuğunuza yalnız olmadığı hissini verecek ve kurallara uymasını kolaylaştıracaktır. ØTeknolojik aletler için evinizde teknoloji dinlendirme köşesi oluşturabilir ve belirlenen saatlerde tüm teknolojik aletleri bu köşede toplayarak diğer aktivitelere odaklanmayı kolaylaştırabilirsiniz.

10 -Çocuğunuzun eğitimini sürdürün. ØÇocuğunuzun Milli Eğitim Bakanlığı tarafında düzenlenen online eğitimlere katılımının düzenli olması oldukça önemlidir. ØDerslerden yarım saat önce aktivitelerin sonlandırılması, ders ekipmanlarının hazırlanması ve düzenlenmesi derslere olan ilgiyi ve dikkati sağlamak için önemlidir. ØBunun yanında özel eğitim kurumlarından alınan eğitimlerin sürdürülebilmesi adına bu kurumlardan ev içinde uygulayabileceğiniz programlar talep etmeniz ve ev içinde uygulamanız çocuğunuzun bu bağlamda gelişimini sürdürmesini sağlayacaktır.

11 -Doktorunuzla olan iletişiminizi sürdürün. ØBu süreçte çocuklarda ve gençlerde kaygı ve stres düzeyinde artış, keyifsizlik, mutsuzluk, ilgi ve istek kaybı, temizlik ve diğer konularla ilgili takıntılarda artış, öfke ve davranış sorunlarında artış, tekrarlayıcı ve kendine zarar verici davranışlarda artış, hareketlilik ve tiklerde artış gözlenebilir. ØKullandığınız ilaçlara bağlı olarak iştah artışı, uyku miktarında artış, idrar kaçırma, sersemlik, baş ağrısı, davranış değişiklikleri, hareketlilikte artış, çabuk öfkelenme gibi çeşitli yan etkiler gelişebilir. ØBu durumlarda doktorunuzla iletişime geçmeniz ve ortak tedavi planı oluşturmanız gerekmektedir.

12 -Ebeveynler olarak Kendi sağlığınızı da önemseyin. Sakin ve sabırlı olun ØÖzel gereksinimleri olan çocukların ebeveynlerinin pandemi sürecinin yönetiminde çocuklarıyla ilgili sorumluklarının arttığı bilinmektedir. Bununla beraber pandemi, ebeveynlerde stres, kaygı, mutsuzluk ve yeni görevleri organize etme zorluklarını da beraberinde getirmiştir. ØBu süreçte çocuklarınız için faydalı olabilmenin öncelikli yolu, kendi ruh ve beden sağlığınızı korumaktır. ØÇocuğunuza vereceğiniz en temel bakımın onunla paylaştığınız sevginiz olduğunu kendinize hatırlatmanızı ve baş edemediğiniz durumlarda daima destek birimlerini devreye sokarak yardım almanızı önermekteyiz.

Sağlıklı günler dileriz…

Kaynaklar • Lambrese, Jason V (2020). Helping children cope with the COVID‐ 19 pandemic. Cleveland Clinic Journal of Medicine, 1 -2 • 2‐Altena, E. , Baglioni, C. , Espie, C. A. , Ellis, J. Gavriloff, D. , Holzinger, B. , Schlarb, A. , Frase, L. , Jernelöv, S. , Riemann, D. (2020). Dealing with sleep problems during home confinement due to the COVID‐ 19 outbreak: practical recommendations from a task force of the European CBT‐I Academy. Journal of sleep research April: 1‐ 7 • Banerjee, D. , Rai, M. (2020) Social isolation in Covid‐ 19: The impact of loneliness. The International journal of social psychiatry, 1 -3 • Balanzá–Martínez, V. , Atienza–Carbonell, B. , Kapczinski, F. et al. (2020). Lifestyle behaviours during the COVID‐ 19‐ time to connect. Acta Psychiatrica Scandinavica • Narzisi, Antonio (2020). Handle the autism spectrum condition during coronavirus (Covid‐ 19) stay at home period: Ten tips for helping parents and caregivers of young children. Brain Sciences, 10(4) • Türkiye Çocuk ve Genç Psikiyatrisi Derneği COVID‐ 19 (KORONA) Virüs Salgını Sırasında Aile, Çocuk ve Ergenlere Yönelik Psikososyal ve Ruhsal Destek Rehberi • Mukaddes, Nahit Motavalli (2018). Bebeklikten Erişkinliğe Otizm Aileler İçin Klavuz (2. bs), İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. • Mukaddes, Nahit Motavalli (2017). Otizm Spektrum Bozuklukları Tanı ve Takip (2. bs), İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. • Ayık, B. , Mukaddes, N. M. (2018) Zihinsel Yetersizlik Mukaddes, N. M. , & Ercan, E. S. (Ed. ). Nörogelişimsel Bozukluklar içinde 1‐ 31, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. • Shannon Des Roches Rosa, 2020, Nisan 28, How to help autistic children cope with pandemic lockdowns, https: //www. spectrumnews. org/opinion/viewpoint/how‐to‐help‐autistic‐children‐cope‐with‐pandemic‐lockdowns/ adresinden erişildi