Bamlla likin Teoriler Risk Faktrleri ve Koruyucu Faktrler

Bağımlılığa İlişkin Teoriler, Risk Faktörleri ve Koruyucu Faktörler RİSK FAKTÖRLERİ VE KORUYUCU FAKTÖRLER PERSPEKTİFİ

MADDE BAĞIMLILIĞININ NEDENLERİ Merak? İlk kullanımdan bağımlılığa giden yol

Madde Bağımlılığını Açıklayan Teoriler Bireyin kendisi (self) ile ilişkisini temel alan teoriler (örn. Varoluşsal teori, Ego/Self teorisi, koruyucu bir sistem olarak madde teorisi, vb. ) Bireyin diğer insanlarla ilişkisini temel alan teoriler (yıkıcı çevre teorisi, problem davranış teorisi, madde alt kültürü teorisi, aile teorisi, vb. ) Bireyin toplum ile ilişkisini temel alan teoriler (Öğrenme teorisi, sosyal etki teorisi, rol teorisi, sosyal kontrol teorisi, vb. ) Bireyin doğa ile ilişkisini temel alan teoriler (örn. Sosyal nörobiyolojik teori, genetik teori, opiat reseptörü teorisi, biyolojik ritim teorisi, vb. )

Yıkıcı Çevre Teorisi (Chein, 1980) Olumsuz yaşam koşulları Düşük Sosyoekonomik Düzey Ayrımcılık Sosyal Dışlanma Aile içindeki koşullar, akran ve arkadaş grubunun yaşam tarzları, gidilen okul Yoksul, fırsatlardan yoksun çevre etkisi

Sosyal Sapma teorisi (Hill, 1980) Sosyal olarak sapkın, dışlanmış bireyler Davranış bozukluğu olarak bağımlılık Maddenin kolay ulaşılabilir olduğu bölgelerde yaşamak Sosyal kontrol eksikliği

Problem Davranış Teorisi (Jessor ve Jessor, 1980) Davranış sorunu olarak bağımlılık Üç temel sistem: kişilik- çevre - davranış Madde bağımlılığına sosyal psikolojik bir bakış

Aile Teorisi (Stanton, 1980) Aile yapısı Aile yaşantısındaki stresörler Ailede madde kullanımının etkisi Bağımlı ailesindeki çözülme veya yaşamını sürdürme ikilemi

Madde Alt Kültürü Teorisi (Johnson, 1980) Alt kültür: ortak değerler, normlar, sosyal durumlar ve rol tanımlarına sahip olan alt gruplardır. Madde alt kültürü: Maddenin zararlı kullanımını içeren değerlere, davranış normlarına, ritüellere, rol tanımlarına ve performansına karşılık gelmektedir. Temel olarak 11 -25 yaş arasındaki madde bağımlılığını açıklamak amacıyla oluşturmuştur. Madde kullanımı ile suç, alkolizm, güvensiz cinsel ilişki vb. birçok riskli durumun birlikte gözlenmesi Madde kullanıcıların kendi içinde oluşturdukları alt kültür (örn. alkol, esrar, eroin, çoklu madde kullanımı gibi) Grup Dinamiklerinin etkisi

Sosyolojik perspektifi (Lukoff, 1980) Madde kullanımı belirli bir maddenin tercihi, ya da maddenin tekrarlanan şekilde kullanılmasını içeren alışkanlıktan daha fazla anlam ifade etmektedir. Madde kullanımı belirli değerleri, amaçları ve ilişki örüntülerini içeren bir yaşam stilidir. Toplumsallaşma sürecinin önemi Ailenin ve akran kültürünün etkisi

Sosyal kontrol teorisi (Hirschi) Bireylerin; aile, okul, din ve arkadaş gibi geleneksel kurum veya unsurlara bağlılık düzeylerinin güçlü olması, bu tür davranışlarda engelleyici bir işlevi görmektedir. Bireylerin toplumdaki değer, norm ve kurumlara olan bağlılığını ve bu bağlılıkla oluşan sosyal denetim olgusunu temel almaktadır. Sosyal denetimin başarısızlığı veya yetersizliği, suç ve bağımlılığın nedeni olarak görülmektedir. “sosyalleşme” ve “uyum”, kontrol kuramının iki önemli kavramı Çocukluk dönemlerinde yeterli içsel denetiminin gelişmeyişi veya içsel denetim mekanizmasının sonradan işlevselliğini yitirmesi ile aile, arkadaş, okul ortamlarında kazanılan sosyal rollerin birbiriyle çatması veya öğrenilen davranışların karışıklık arz etmesi gibi faktörlerin önemi

Sosyal Öğrenme Kuramı (Bandura) Öğrenme faaliyeti ◦ Suçun oluşumu, kriminal eylemlere ilişkin norm, değer ve davranışların öğrenilmesi ◦ Madde kullanma davranışının, bu davranışı gösteren diğer insanların gözlenmesi ile öğrenilmesi Gözlem Davranışlarını denetleme yeterliliği Madde kullanımının ebeveyn ya da akranlardan öğrenilmesi Maddeye başlama- kullanımı tekrarlama

Biyopsikososyal Model Bağımlılığın biyolojik, psikolojik ve sosyal nedensel faktörlerin bileşimi ile açıklanması Bağımlılık, bu faktörlerin sadece biri tarafından değil, bileşimi ile ortaya çıkmaktadır. Biyolojik: ◦ Fiziksel koşulların gerisinde genetik ya da biyolojik bir yatkınlık ◦ Genler, beyin kimyasında değişimler ya da ailesel geçişler Psikolojik: ◦ Kişilik (yüksek anksiyete, depresyon, duygusal değişkenlik, dürtüsellik, düşük benlik imajı, stres ve engellenmeye karşı düşük tolerans) ◦ Zayıf baş etme becerileri, yetersiz kişiler arası ilişkiler, yetersiz muhakeme yeteneği ◦ kişilik özellikleri mi bağımlı davranışa yol açmakta, yoksa bağımlılık sonucu mu bu kişilik özellikleri gelişir? Sosyal: ◦ Madde kullanımının örtük ya da açık bir biçimde onaylanması ◦ Akran grubu, kültürünün etkisi ◦ Madde kullanımına verilen anlam (otoriteye karşı gelme) ◦ Ailede madde ve alkole ilişkin normlar ◦ Alkol ve madde kullanımına ilişkin normlar

Risk Faktörleri ve Koruyucu Faktörler: Direnç ve Dayanıklılık (Resilience) Risk faktörleri: belirli birey için geçerli olduğunda, bir bozukluğa, genel popülasyondan daha fazla rastlanması olasılığını artıran özellikler, durumlardır. Koruyucu faktörler ise, var olduğunda, kişiyi bu tür bir rahatsızlığın gelişmesinden koruyan faktörlerdir. Direnç, Dayanıklılık kavramı ise, risk faktörlerine maruz kalan kişilerin bozukluğu geliştirmemeleri durumudur. Dolayısıyla bu bireyler, riske maruz kalmaya karşı dirençlidir.

Risk faktörleri ve koruyucu faktörlerin temel özellikleri Kümülatiftirler. Yani, risk faktörleri sayısı arttıkça, sorunun gerçekleşmesi daha olasıdır. Tersi şekilde, koruyucu faktörler arttıkça, risk azalır. Birey ve gruplar açısından önemi değişebilir. Yaşam döngüsünün farklı zamanlarında etkileri değişebilir. Değişime açıktır, artırılabilir, azaltılabilir.

Madde Kullanımı açısından Risk Faktörleri ve Koruyucu Faktörler Koruyucu faktörler çoğunlukla uzun dönem kullanım ve kümülatif sonuçlar açısından etkiliyken, Risk faktörleri kısa dönem, yakın zaman kulanım ve sonuçlar üzerinde etkilidir.

Risk Faktörleri ve Koruyucu Faktörler Biyolojik ◦ Genetik ◦ Yapısal Psikolojik ve Davranışsal ◦ İçsel süreçler ◦ Davranış profilleri ve repertuarı ◦ Kişilerarası etkileşim stilleri Sosyal ve Çevresel ◦ Ailesel etkileşimler ◦ Akran etkileşimleri ◦ Toplumla etkileşim

Temel Alanlar Biyolojik Risk Faktörleri - Psikolojik ve Davranışsal - Koruyucu Faktörler Genetik Profil Ailede alkol, madde geçmişi Ailede dürtü kontrol bozukluğu (davranım bozukluğu, antisosyal kişilik) Ailede duygudurum bozukluğu Duyusal işleme bozuklukları Nörobilişsel değişiklikler Duygudurum ve dürtü kontrol bozukluğu geçmişi Sosyal becerilerin eksikliği Maddeye ilişkin olumlu tutum Dürtüsellik Düşmanlık ve agresyon Yabancılaşma Düşük benlik saygısı Olumsuz yaşam olayları Asilik Davranışsal problemler Öğrenme güçlüğü Fiziksel travma - Sosyal beceriler Duygusal stabilite Olumlu benlik algısı, yüksek özgüven Olumlu yaşam olayları Problem çözme becerileri Esneklik Dayanıklılık

Sosyal ve Çevresel Ailesel Etkileşim Risk Faktörleri - Okul İlişkileri - Akran ilişkileri - Koruyucu Faktörler Ailede alkol, madde kullanımı ya da kumar Ailede bağlılığın olmaması Düşük ebeveyn desteği Yetersiz ebeveyn izlemi Ailede problem çözme ve disiplinde zorluklar Alkol, madde kullanımına yönelik olumlu tutum Yetersiz ebeveynlik becerileri - Olumlu bağlanma Duygusal destek Temel güven duygusunun olması Yüksek ebeveyn beklentisi Net kurallar ve beklentiler Ebeveyn izlemi Akademik başarısızlık Olumsuz, sağlıksız, güvensiz okul ortamı Düşük öğretmen beklentisi Okulda madde kullanımına ilişkin güçlü olmayan politikalar Sınıfta içe kapanma/agresyon davranışları - Koruyucu, destekleyici bir okul ortamı Yüksek beklentiler Uygun davranışlara ilişkin net standartlar ve kurallar Gençlerin katılımı Okul içi kararlarda sorumluluk Madde kullanan/kullanıma olumlu bakan akranlarla bir arada olma Başka problem davranışlar gösteren akranlarla bir arada olma Akran reddi Zayıf sosyal beceriler - - - Olumlu akran aktiviteleri ve normları ile bir arada olma Sosyal yetkinlikler (örn. Karar verme, güven, kişiler arası iletişim)

Sosyal ve Çevresel Toplumla ilişkiler Risk Faktörleri Koruyucu Faktörler - - - Ekonomik ve sosyal fırsatlardan yoksun olma Maddeye ve madde kullanımına yönelik çekiciliğin varlığı Madde kullanımını ve kumarı meşrulaştıran/olumlayan toplumsal normlar Yüksek suç oranlarının ve yabancılaşmanın olduğu yoksun bölgelerde yaşama Hareketliliğin yüksek oranda olması Kültürel olarak haklardan mahrum bırakılma - Madde kullanımına ilişkin sosyal açıdan ve sağlık açısından olumsuz yargılar Koruyucu ve destekleyici bir çevre Ekonomik ve sosyal fırsatlar Gençliğe ilişkin yüksek beklentiler Medya okuryazarlığı Topluma yönelik aktiviteler/etkinlikler

Madde bağımlılığı bir hastalık olarak adlandırılsa da, diğer hastalıklardan farklı olarak çoğunlukla bireysel değil, sosyal/çevresel etkenlerden etkilenmektedir. Ancak kişi madde kullandıkça, davranışları, beyin ve vücut değişimleri meydana gelmekte ve biyolojik, psikolojik boyut ön plana çıkmaktadır. Madde kullanımının başlamasında etkili olan sosyal faktörler arasında, toplumun madde kullanımına ilişkin toleransı, maddenin erişilebilirliği oldukça etkilidir. (maddenin sosyal kabul edilebilirliği). Son araştırmalarda biyolojik, davranışsal ya da çevresel alanlarda hiçbir faktörün tek başına etkili olmadığı ortaya çıkarılmıştır. Risk faktörlerinin aynı zamanda başka bazı bozukluklarla da ilişkili olduğu- örn. Suç, şiddet, ciddi ruhsal bozukluklar- saptanmıştır.

Lettieri, D. J. , M. Sayers, H. Wallenstein (Eds) içinde Theories On Drug Abuse Selected Contemporary Perspectives. Pearson. NIDA Research Monograph 30, USA. Chein, I. (1980). Psychological, social, and epidemiological factors in juvenile drug use. Lettieri, D. J. , M. Sayers, H. Wallenstein(Eds), in Theories On Drug Abuse Selected Contemporary Perspectives. NIDA Research Monograph 30. USA: Pearson. Hill, H. E. (1980) The social deviant and ınitial addiction to narcotics and alcohol. Lettieri, D. J. , M. Sayers, H. Wallenstein (Eds), in Theories On Drug Abuse Selected Contemporary Perspectives. NIDA Research Monograph 30. USA: Pearson. Jessor, R. , ve Jessor. S. (1980). A social-psychological framework for studying drug use. Lettieri, D. J. , M. Sayers, H. Wallenstein (Eds), in Theories On Drug Abuse Selected Contemporary Perspectives. NIDA Research Monograph 30. USA: Pearson. Stanton, M. D. (1980) A family theory of drug abuse. Lettieri, D. J. , M. Sayers, H. Wallenstein (Eds), in Theories On Drug Abuse Selected Contemporary Perspectives. NIDA Research Monograph 30. USA: Pearson. Lukoff, I. F. (1980) Toward a Sociology of Drug Use. Lettieri, D. J. , M. Sayers, H. Wallenstein (Eds) içinde Theories On Drug Abuse Selected Contemporary Perspectives. Pearson. NIDA Research Monograph 30, USA. Kızmaz, Z. (2005). Sosyolojik suç kuramlarının suç olgusunu açıklama potansiyelleri üzerine bir değerlendirme. C. Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 29(2), 149 -174. Borsos, D. (2009). Models of Addiction. İn: Encyclopedia Of Substance Abuse Prevention, Treatment, &Recovery. Ed: G. Fisher, N. A. Roget. Sage Publications, USA. Cavaiola, A. A. (2009). Sociocultural models of addiction. G. Fisher, N. A. Roget (Eds), İn: Encyclopedia Of Substance Abuse Prevention, Treatment, &Recovery. USA: Sage Publications. Tosun, Musa. Madde Bağımlılığına Genel Bakış. Türkiye’de Sık Karşılan Psikiyatrik Hastalıklar Sempozyum Dizisi No: 62, Mart 2008 S: 201 -220. Kafetzopoulos, E. (2006) “Risk and Protective Factors in adolescent and youth drug use”. İçinde: Young People and Drugs. Care and Treatment. Pompediou Group.