GGY 209 Yerel Ynetimler 3 0 Dr Veysel

GGY 209 Yerel Yönetimler (3 -0) Dr. Veysel Tiryaki

5. HAFTA İdari Özerklik – Mali Özerklik – Siyasal Özerklik

Özerklik • Özerklik – Otonomi (ing. Autonomy) – Muhtariyet • Özerklik: Merkezi örgüt yapısını, dolayısıyla merkezi örgütle arasında bulunması muhtemel bir hiyerarşik ilişkiyi reddeden yapıların özelliği olarak tanımlanabilir. • Karakılçık (2016)’ya göre özerklik belli bir amaç veya belli bir yerel insan topluluğuna tanınmış bir hak olup tanınan bu hakkın özelliğine göre amacı, kapsamı ve yapısı da değişebilmektedir (Işıkçı ve Alacadağlı, 2016).

Özerklik • Kendi kendini yönetme (self government) ve kendi geleceğini belirleme (self determination) kavramları da özerklikle ilişkili kavramlardandır. • Özerklik kavramının niteliği incelendiğinde bu iki kavramın özerklik türlerini kapsadığı görülmektedir. • Kendi kendini yönetme idari ve mali özerkliği, • Kendi geleceğini belirleme ise idari ve mali özerkliğin yanında siyasi özerkliği de ifade etmektedir (Işıkçı ve Alacadağlı, 2016).

Siyasal Özerklik • Siyasi özerklik yaygın olarak federal devlet yapılarında görülmekte olup İngiltere, İspanya ve İtalya gibi bölgesel ya da bölgeselleşmiş (kimi kaynaklara göre üniter) devletlerde de görülmektedir. Ancak federal devlet yapılarında ve üniter özellik gösteren devlet yapılarında olan özerklik uygulamalarının birtakım farklılıkları olduğu dikkat çekmektedir. • Siyasal özerklik bağımsızlık anlamına gelmemektedir. • Bağımsızlık için gerekmektedir. devletlerin uluslararası kişiliğe sahip olması • Siyasal özerkliğin en önemli özelliği merkezi yönetimin kısmen de olsa yasama ve yargı yetkilerini alt birime aktarması olarak gösterilebilir.

Siyasal Özerklik • Siyasal özerkliğe sahip ancak bağımsız olmayan birimlerin en yaygın örnekleri federasyonlarda görülmektedir. Federasyonda, federal devlet üstün yetkilere ve tek bir hükümete sahiptir. • Uluslararası kişiliğe sahip olan federal devlettir. • Ancak, federal anayasa ile federal devlete bırakılmış olanların dışında kalmak koşuluyla, federe devletler de yasama ve yargı bağımsızlığına sahiptir. • Siyasal yerinden yönetim deyince federasyon olarak devlet yapısını kurmuş ülkelerde federal devletler akla gelmelidir. Bir başka deyişle federasyon, siyasal yerinden yönetimin somut bir örneğidir (Taraktaş vd. , 2013). • Not: Federe devletler, kantonlar, landler, eyaletler ya da devletçikler siyasal yerinden yönetimin örneğidir ancak yerel yönetim değildir.

Siyasal Özerklik • Siyasal özerkliğe sahip yerinden yönetim unsurların belirleyici bir diğer özelliği ise «egemenlik» sahibi olmayışı ya da sınırlı bir egemenliğe sahip oluşlarıdır. • Örneğin Amerika Birleşik Devletleri’nde eyaletlerin birçok mali ve sosyal konuda kanunlar çıkararak düzenlemeler yapma hakları varken anayasada tanımlanmış ulusal konularda yasa yapma yetkileri yoktur. Öyle ki eyaletler arasında farklı uygulamalar oldukça yaygındır. • Örneğin Texas’ta suç kaydı olmayan herkes bir ruhsata tabi olmaksızın silah taşıyabilirken California’da silah taşımak ruhsata tabidir. • Türkiye’de siyasal özerklik uygulaması bulunmamaktadır. Yerel yönetimlere merkezi idare tarafından tanınmış yetkiler çerçevesinde idari ve mali özerklikler tanınmıştır.

İdari Özerklik • İdari özerklik niteliği yerel olan ve merkezden görülmesinde sakıncalar bulunan hizmetlerin görülmesi için kurumlara tanınmış çerçevesi çizilmiş bir karar ve uygulama serbestisi olarak tanımlanabilir. • Kalabalık (2005) idari özerkliği «bir kanun ile herhangi bir teşkilat, kurum veya kuruluşa kendini yönetme hakkının tanınması, diğer bir ifadeyle kamu kurum ve kuruluşlarına üstlendikleri hizmetleri kendilerinin düzenleyebilmesi ve bunların gerektirdiği düzenlemelerin söz konusu kurum ve kuruluşlar tarafından yapılabilmesi» olarak tanımlamıştır (Çağdaş 2011). • Kamu hizmetlerinin görülmesinde hizmetlerin etkin bir şekilde gerçekleştirilebilmesi için hizmetin en yakın yerden sağlanması gerekmektedir. • Devlet tüzel kişiliğinden ayrı bir tüzel kişiliğe sahip olmak idari özerkliğin varlığına işaret etmektedir.

İdari Özerklik • Yerel yönetimlerin etkin çalışması ve hızlı hareket edebilmesi için «idari özerklik» önemli bir kavramdır. • Devletler sınırları içerisinde yaşayan halka hizmet etmek, ihtiyaçlarına cevap vermek ve güvenliklerini sağlamakla yükümlüdür. Günümüzde yaygınlaşmış demokratik toplumların ihtiyaçlarına devletler sadece merkezi idare ve merkezi idarenin uzantılarıyla cevap veremeyeceklerdir. Merkezden yönetim gerekli hizmetlerin gecikmesine, hizmetlerin yerel özelliklere göre şekillendirilememesine ve etkinliğinin yok olması sonucunda israfa yol açabilecektir (Çağdaş, 2011). • İdari özerklik sahibi olan kurumun organları ve eylemleri üzerinde siyasi (merkezi) iktidarın ve idari mercilerin klasik idari denetim ve yetkilerinin uygulanmaması ve bu kurumlara başka organların emir ve talimat verememesi anlamına gelmektedir (Ulusoy, 1999; Parlak ve Sobacı, 2010).

İdari Özerklik • İdari özerklik kavramı özellikle Türkiye’de yerel yönetim kavramıyla özdeş hale gelmiştir. Literatür incelendiğinde yerel özerklik kavramının da idari özerklik yerine kullanıldığı dikkat çekmektedir. • Ülkemizde yerel yönetimlerin idari özerkliklerinin en önemli göstergesi karar organlarının seçimle işbaşına gelmesi olarak gösterebilir. • Hizmetlerin hızlı ve en yakından şekilde ulaştırılmasının gerekliliği görüşü günümüzde oldukça güç kazanmış ve bu durum da yerel yönetimlerin önemini artırmıştır. • Yerel yönetim mevzuatlarında yerel yönetimlerin sorumluluğuna bırakılmış hizmetlerin çeşitliliğinin oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Bu genişlikte hizmetlerin görülebilmesi için aynı genişlikte mali kaynaklara ihtiyaç duyulması kaçınılmazdır.

Mali Özerklik • Mali özerklik idari özerklikle iç içe geçmiş bir kavramdır. Öyle ki kendi bünyesinde karar alıp uygulama yapan ve kamusal hizmetleri gören kuruluşlar bu hizmetlerin görülebilmesi için yeterli mali kaynaklara sahip olmak zorundadırlar. • Mali özerklik devlet bütçesi dışında bir bütçeye, bağımsız gelir kaynaklarına ve mal varlığına sahip olma yetkisi anlamına gelmektedir(Türkoğlu, 2013). • Pratchett (2001) mali özerkliği yerel yönetimlerin merkezi yönetimin müdahale olmaksızın harcama önceliklerini belirleyebilmesi ve gelirlerini yükseltebilme yetkisi olarak tanımlamaktadır (Ulusoy ve Akdemir 2009)

Mali Özerklik • Mali özerklik özellikle yerel idarelere hizmetlerinin sunulmasında kaynak yaratma ve önceliklere göre belirleme imkanı tanımaktadır. • Ancak mali özerklik sınırsız bir mali serbestliği ifade etmez. İdari özerklikte olduğu gibi sınırları merkezi idare tarafından çizilmiş bir özerkliktir ve çizilen bu sınırlar içerisinde hareket serbestisi getirir. • Mali özerklik kaynak yaratmaya imkan tanır ancak Türkiye’de mali özerkliği bulunan kurumlar vergiyi kaynak yaratma aracı olarak kullanamazlar. Vergi koyma yetkisi merkezi idarenin yasama organına tanınmış bir yetkidir. • Mali özerkliğe sahip yerel idareler yalnızca merkezi idare tarafından kanunla belirlenmiş bir takım vergileri toplama ve kullanma yetkisine sahiptir.

İdari Özerklik ve Mali Özerklik • İdari özerklik ve mali özerklik kavramları birbirini bütünleyen kavramlardır. • Kendi kendini yönetebilme (self-governance) yetisine sahip olabilmek için hem idari hem de mali özerklik şarttır. • Yerel yönetimlerde kamu hizmetlerinin etkin olarak görülebilmesi için yetki sınırında bulunan hizmetler ile gerekli oranda mali kaynaklara da sahip olması şarttır. • İdari ve mali özerkliğin sınırlarının çok geniş olması merkezi ve yerel hükümetler arasındaki dengenin değişmesi ve ulusal otoritenin tehdit altına girmesine neden olabileceği gibi özerklik sınırlarının baskılanması da yerel demokrasi ve hizmetlerin etkin görülmesine zarar getirebilecektir.

Kaynakça Çağdaş, T. (2011). Türkiye'de Yerel Yönetimlerde İdari Özerklik. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 30(1), 391 -416. Işıkçı, Y. M. , & Alacadağlı, E. (2018). Kamu Yönetimi Ansiklopedisi. Karakılçık, Y. (2016). Yeni yerel-bölgesel gelişmeler ışığında yerel yönetimler. 3. Baskı, Ankara: Seçkin Yayınevi Parlak, B. , & Sobacı, Z. (2010). Kuram ve uygulamada kamu yönetimi ulusal ve küresel perspektifler. Baski, Alfa Aktuel Yay. , Bursa. Taraktaş, A. , Moğol, T. , Çakır, T. , & Varcan, N. (2013). Mahalli İdareler Maliyesi. Ankara: Anadolu Üniversitesi Yayınları. Türkoğlu, İ. (2013). Yerel Yönetimlerin Mali Özerkliği. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 17(26 -27 -28 -29), 41 -70. Ulusoy, A. (1999). Türk İdare Sistemi İçerisinde Rekabet Kurumunun Yeri. Rekabet Kurumu Perşembe Konferansları, Ankara: Rekabet Kurumu Yayınları, 3 -30. Ulusoy, A. , & Akdemir, T. (2009). Yerel Yönetimler ve Mali Özerklik: Türkiye ve OECD Ülkelerinin Karşılaştırmalı Analizi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(21), 259 -287.