GENOLOGIA w szkole RODZAJE LITERACKIE 1 LIRYKA 2

GENOLOGIA w szkole

RODZAJE LITERACKIE 1 LIRYKA 2 EPIKA 3 DRAMAT

LIRYKA • obejmuje utwory, których domenę tematyczną stanowią przede wszystkim wewnętrzne przeżycia, doznania, emocje i przekonania jednostki, przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej o silnym nacechowaniu subiektywnym (f. ekspresywna) • ośrodkiem utworu lirycznego bywa najczęściej podmiot liryczny, którego uczucia lub myśli organizują całokształt przedstawienia • za najbardziej swoistą sytuację liryczną uznaje się sytuację wyznania, w której zindywidualizowane „ja” wypowiada swoje uczucia/przeświadczenia

PODMIOT LIRYCZNY • skonstruowana w utworze lirycznym fikcyjna osoba wypowiadająca swoje przeżycia, doznania, refleksje i poglądy • nadawca monologu lirycznego stanowiący najczęściej ośrodek świata przedstawionego i scalający wszystkie elementy treści utworu oraz motywujący charakter i sposób rozwijania wypowiedzi

SYTUACJA LIRYCZNA • sytuacja nadawcza determinująca w utworze sposób mówienia podmiotu lirycznego • określa usytuowanie podmiotu wśród okoliczności przedmiotowych, społecznych i psychologicznych przedstawionych w utworze lirycznym

PODZIAŁ LIRYKI ZE WZGLĘDU NA SYTUACJĘ WYZNANIA 1 3 LIRYKA BEZPOŚREDNIA • podmiot występuje w 1 os. i uobecnia wprost świat swoich przeżyć i myśli 2 LIRYKA INWOKACJI • manifestacyjna jawność podmiotu lirycznego połączona z wyrazistym nastawieniem wypowiedzi na adresata 4 5 LIRYKA MASKI • twórca obiektywizuje własne uczucia, nadając im kształt mowy wypowiadanej przez fingowaną postać 6 LIRYKA POŚREDNIA • podmiot oraz sytuacja liryczna są ukryte (w mniejszym lub większym stopniu) • występują poza układem zjawisk zewnętrznych lub w bezosobowej refleksji v opisowa v sytuacyjna LIRYKA PODMIOTU ZBIOROWEGO • podmiot liryczny występuje jako „my” – grupa ludzi powiązana wspólnymi emocjami, przekonaniami, dążeniami (korzenie: liryka chóralna) LIRYKA OSOBISTA • mowa uczuć odsyłająca wprost do doświadczeń duchowych poety (często utożsamiana z liryką bezpośrednią)

PODZIAŁ LIRYKI ZE WZGLĘDU NA TYPY WYRAŻANYCH UCZUĆ 1 3 5 MIŁOSNA 2 REFLEKSYJNO-FILOZOFICZNA 4 PATRIOTYCZNO-OBYWATELSKA RELIGIJNA AGITACYJNO-POLITYCZNA

GATUNKI LIRYCZNE • BAJKA – jeden z podstawowych gatunków literatury dydaktycznej; krótka powiastka wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty; �narracyjna: krótka wierszowana nowela zawierająca nieskomplikowaną fabułę �epigramatyczna: maksymalnie zwięzła, pozbawiona elementów epickich • FRASZKA – drobny utwór wierszowany, najczęściej o charakterze żartobliwym, tematem są zabawne przejawy ludzkich zachowań • PIEŚŃ – najstarszy gatunek poezji lirycznej o wyrazistej rytmizacji i nieskomplikowanej składni; forma nierozłącznie związana z melodią

• TREN – gatunek poezji żałobnej, ukształtowany w starożytnej Grecji, wyrażający żal z powodu czyjejś śmierci; rozpamiętuje czyny i myśli zmarłego oraz zawiera pochwałę jego zalet i zasług; w literaturze polskiej forma cyklu trenologicznego wprowadzona została przez Kochanowskiego • HYMN – uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee i otoczone szacunkiem wartości i instytucje; utwór o tematyce filozoficznej, egzystencjalnej, etycznej, w którym występuje podmiot zbiorowy „my” • SIELANKA – utwór tematycznie związany z życiem pasterzy, mający postać lirycznego monologu, najczęściej poprzedzonego lub przeplecionego opisem albo dialogiem

EPIKA Obejmuje utwory, w których: 1. świat przedstawiony ma charakter fabularny (fabuła) 2. Podmiot literacki jest usytuowany na zewnątrz świata przedstawionego (narrator) 3. Podstawową formę wypowiedzi stanowi narracja

FABUŁA • Układ zdarzeń w świecie przedstawionym utworu epickiego, dramatycznego i filmowego, składających się na koleje życiowe ukazanych postaci �FABUŁA EPIZODYCZNA �FABUŁA JEDNOWĄTKOWA �FABUŁA WIELOWĄTKOWA

NARRATOR • skonstruowana przez autora fikcyjna osoba opowiadająca w dziele epickim • nadawca wypowiedzi, w której rozwija się świat przedstawiony utworu • charakterystyka narratora obejmuje dwa istotne momenty � pozycję, jaką zajmuje on wobec świata przedstawionego � stopień jego widoczności w strukturze dzieła • za wzorcowy typ uznaje się narratora wszechwiedzącego ukształtowanego w XIX-wiecznej powieści

Narrator w powieści 1. Perspektywa narratora z góry 4. Narrator tożsamy z bohaterem 3. Perspektywa narratora z boku – blisko 5. Perspektywa psa/dziecka/z dołu 2. Perspektywa narratora z boku UNIWERSUM TEKSTOWE

NARRACJA • wypowiedź monologowa prezentująca ciąg zdarzeń uszeregowanych w porządku czasowym, powiązanych z postaciami oraz ze środowiskiem, w którym występują • w zależności od dynamizmu narrację dzielimy na: �narrację-opowiadanie �narrację-opis • w zależności od językowego przejawiania się narratora wyróżniamy: �narrację autorską (3 os. ) – opowiadacz na zewnątrz świata przedstawionego rozwija relację mniej lub bardziej zobiektyzowaną �narrację pamiętnikarską (1 os. ) – narrator uzewnętrznia się jako „ja” wewnątrz zdarzeń (czasem jako uczestnik albo świadek)

GATUNKI EPICKIE • BAŚŃ – opowieść o fikcyjnych osobach, które swobodnie przekraczają granice świata rzeczywistego i nadnaturalnego (elementy fantastyki, magii i cudowności); często występują elementy moralizatorskie • MIT – opowieść wyrażająca i organizująca wierzenia danej społeczności, przede wszystkim archaicznej; mit stanowi narrację o konkretnych wydarzeniach, tak pomyślaną, by jej sens był zawsze ogólny, odnosił się do zasad wiary, porządku świata lub ludzkiego postępowania • NOWELA – utwór narracyjny niewielkich rozmiarów o zwartej przejrzystej akcji, zwykle jednowątkowej, ma ograniczoną listę postaci i niewiele partii opisowych; posiada wyraźny punkt kulminacyjny, finał i puentę • PRZYPOWIEŚĆ – gatunek literatury moralistycznej; utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie i zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji, postaw wobec życia i kolei losu; właściwa interpretacja polega na przejściu od znaczenia literalnego do ukrytego znaczenia alegorycznego lub moralnego

• POWIEŚĆ – podstawowy gatunek prozy epickiej czasów nowożytnych, o znacznej długości, w którym pierwszorzędną rolę pełni fabuła; narracji przeważnie towarzyszy dialog; cechy charakterystyczne to: wielowątkowość, bogactwo szczegółów i bohaterów, elastyczna struktura oraz brak ograniczeń tematycznych; • powieść historyczna: powieść, w której świat przedstawiony umieszczony został w epoce traktowanej przez twórcę i jego odbiorców nie jako epoka współczesna, ale jako w zasadzie zamknięty okres dziejów • powieść przygodowa: dominuje wartka, zwarta akcja osnuta wokół przygód bohatera; o specyfice odmiany decyduje sceneria, w której toczy się akcja; opisy służą zapoznaniu czytelnika z realiami środowiska • powieść fantasy: z pietyzmem kreuje światy alternatywne, akcja toczy się na odległych planetach lub w mitycznej przeszłości; łączy realizm i fantastykę naukową ze światem baśni i mitu; niemal zawsze występuje motyw walki dobra ze złem • powieść fantastycznonaukowa: akcja toczy się w bliższej lub dalszej przyszłości; dominuje fantazja techniczna, a stan nauki i techniki decyduje o losach bohaterów

DRAMAT • obejmuje utwory przeznaczone zasadniczo do realizacji scenicznej, ma najczęściej charakter fabularny i odznacza się przeważającą dominacją dialogu • świat przedstawiony koncentruje się wokół wyraziście zarysowanej akcji • w tradycyjnych gatunkach ma ustalone fazy przebiegu: ekspozycja, rozwinięcie akcji, punkt kulminacyjny, perypetia i rozwiązanie • posiada zewnętrzną segmentację strumienia zdarzeń: akty, sceny i odsłony • składa się z tekstu głównego (dialogi) i tekstu pobocznego (didaskalia)

GATUNKI DRAMATYCZNE • TRAGEDIA - utwór dramatyczny, w którym ośrodkiem akcji jest nieprzezwyciężalny i kończący się nieuchronną klęską konflikt wybitnej jednostki z siłami wyższymi: losem, fatum, prawami historii, prawami moralnymi, prawami społecznymi itp. Konflikt ten określa się jako konflikt tragiczny �tragedia grecka (zasada trzech jedności, decorum, nieprzeciętni bohaterowie, tematem wątki mityczne, dialogi, monologi i pieśni śpiewane przez chór) �tragedia renesansowa (wzory antyczne, aktualna tematyka) �tragedia szekspirowska (zerwanie z zasadą trzech jedności, brak chóru, wielu aktorów, okoliczności społeczne i obyczajowe, luźna kompozycja, elementy komiczne i groteskowe) �tragedia klasycystyczna (zachowana zostaje zasada trzech jedności oraz zasada decorum , brak chóru)

• KOMEDIA – gatunek obejmujący utwory o pogodnej tematyce i żywej akcji, zamkniętej rozwiązaniem pomyślnym dla bohaterów �komedia staroattycka (zasada trzech jedności, chór, charakter satyry politycznej, łączy elementy baśniowo-fantastyczne, groteskowe i parodystyczne z realistycznymi, aluzje lub bezpośrednie ataki odnoszące się do współczesnego życia publicznego) �komedia obyczajowa (odrzucenie reguł klasycznych, przedmiotem ośmieszania jest obyczajowość określonego środowiska społecznego, treść stanowią miłostki, zazdrość i pojedynki, komizm splata się z liryzmem, a realizm z fantastyką) �komedia charakterów (na plan pierwszy wysuwają się cechy moralne i psychologiczne bohaterów, zindywidualizowane i stypizowane portrety charakterologiczne) �komedia sytuacji (na plan pierwszy wysuwa się dynamiczna akacja, obfitująca w konflikty, powikłania, zbiegi okoliczności i nagłe zmiany kierunku akcji)

GATUNKI MIESZANE • BALLADA – gatunek obejmujący pieśni o charakterze epickolirycznym, nasycone elementami dramatycznymi, opowiadający o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych; nastrojowość posępna, tajemnicza �ballada ludowa: ukształtowana w średniowieczu w literaturze ustnej �ballada artystyczna: najczęściej imitacja wzorów ballady ludowej; rozkwit w okresie romantyzmu • DRAMAT ROMANTYCZNY – gatunek ukształtowany w opozycji do reguł dramaturgii klasycystycznej, o synkretycznej budowie (występują fragmenty liryczne i epickie, sceny jednostkowe i zbiorowe, wątki realistyczne i fantastyczne); wprowadzenie bohatera romantycznego; otwarta kompozycja; dramaty trudne do wystawienia (niesceniczne)

ODBIORCA • konkretny czytelnik dzieła literackiego, reprezentujący określoną społecznie i historycznie publiczność literacką • wirtualny adresat, będący integralnym elementem utworu, założonym partnerem podmiotu literackiego w procesie komunikacji wpisanym w dzieło • • w sensie węższym: jego rola wynika z użycia zaimków „ty” , „wy” i form czasownikowych, które wyznaczają typy odbiorców w sensie szerszym: ten, którego z konieczności zakłada każdy utwór literacki

SYTUACJE ODBIORU • czytelnik musi znać konwencję, w jakiej powstał dany utwór; w przypadku jej nieznajomości mamy do czynienia z odczytywaniem tzw. pustych znaków lub z adaptacją konwencji, czyli narzucaniem konwencji własnej • bardzo ważnym elementem konwencji jest gatunek • dzieło odbierać można na dwa sposoby: • • czytanie bierne – następuje wtedy, gdy sens dzieła wyrażony został dosłownie i czytelnik ma go tylko przyjąć czytanie czynne – czytelnik sam musi zrekonstruować sens dzieła

INTERTEKSTUALNOŚĆ • sfera powiązań i odniesień międzytekstowych, w której uczestniczy dane dzieło; obszar wypowiedzi i sposobów mówienia, wobec których dzieło określa swoją formę i znaczenie • zjawiska intertekstualności występują w licznych postaciach, z których najważniejsze to: • relacje między rozmaitymi cząstkami lub poziomami tekstowymi wewnątrz dzieła • wszelkie przywołania w obrębie danego dzieła innych konkretnych wypowiedzi, które je poprzedzają (cytaty, aluzyjne napomknięcia, nawiązania kontynuacyjne lub parodystyczne, różnego rodzaju parafrazy, polemiki i odwołania) • naśladowanie w dziele lub jego fragmentach form czy stylów wypowiedzi o wyraźnie rozpoznawalnym charakterze (socjolekty, dialekty, maniery literackie, stylizacje itp. ) • położenie utworu w pewnej klasie utworów realizujących ten sam wzorzec morfologiczny • relacje między danym utworem a wszelkimi utworami, które do niego nawiązują • relacje intersemiotyczne między tekstami słownymi a tekstami reprezentującymi inne systemy znakowe (np. literackie ujęcia tematów

BIBLIOGRAFIA: 1. M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. OkopieńSławińska , J. Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 2002. 2. J. A. Malik, Realizm, w: Pozytywizm, red. A. Skoczek, Bochnia 2006, s. 29 -32. � (wiedza wyniesiona z kursu poetyki i teorii literatury)