DNYA DLLER VE TRKE NTE 3 DNYA DLLER

DÜNYA DİLLERİ VE TÜRKÇE

ÜNİTE 3 DÜNYA DİLLERİ VE TÜRKÇE 1. Dillerin Sınıflandırılması 1. 1. Yapı (Biçim) Bakımından Diller 1. 2. Köken (Kaynak) Bakımından Diller 2. Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri

ÜNİTE 3 Bugün yeryüzünde konuşulan dil sayısı hakkında kesin bir sonuca varmak güçtür. Bu güçlüğün birçok nedeni vardır.

ÜNİTE 3 Bunların başında, dünya dilleri üzerindeki çalışmaların henüz tamamlanmamış olması gelir. Bunun yanında bazı dillerin, varlıkları tespit edilmeden yok oldukları tahmin edilmektedir.

ÜNİTE 3 Ayrıca dil sayısındaki belirsizlik; bazı lehçelerin ayrı birer dil sayılıp sayılamayacakları konusunda kesin dilbilimsel ölçütlerin olmaması, yazı dili durumuna gelmemiş dillerin varlığı ve bir dile ya da dil ailesine bağlılığı kesinleşmemiş dillerin bulunmasından kaynaklanmaktadır.

• Bütün bu nedenlerden dolayı, yeryüzündeki dillerin sayısı ile ilgili olarak verilen rakamlar 3500 -7000 arasında değişmektedir.

ÜNİTE 3 Aşağıdaki tabloda dünyadaki diller konuşur sayısı açısından sıralanmıştır. Ø Ana dili Ø Birinci dil Ø İkinci dil Ø Yabancı dil olarak konuşurlar bakımından İngilizce 2 milyara yaklaşan konuşuruyla ilk sırada yer alır.

ÜNİTE 3 Ancak ana dili konuşurları bakımından ise Mandarin Çincesi ilk sıradadır. Ethnoloqiue sitesine göre Türkçe 17. sıradadır. (85 milyon konuşur) Türk dili de tüm lehçeleriyle birlikte yaklaşık 200 milyon konuşuru ile beşinci sırada yer alır. (Prof. Dr. Haluk Şükrü Akalın)

• • • İngilizce Çince Hintçe İspanyolca Fransızca Arapça

ÜNİTE 3 Dil araştırmacıları; Ø şehirleşme Ø küçük dillerin yaşam alanlarının daralması Ø devletlerin dil politikası Ø ailelerin çocuklarına ana dillerini öğretmekten vazgeçmesi gibi nedenlerle konuşur sayısı az olan dillerin kaybolacağını düşünmektedirler.

ÜNİTE 3 Sözel olarak aktarılan yerel dillerin yok olmasıyla birlikte, dünyadaki yaşama biçimi ve kültür zenginliği de kaybolacaktır.

ÜNİTE 3 Bir dilin ölümüyle, o dilde üretilen bitkiler, hayvanlar hakkındaki doğal yaşama ait bilgiler de yok olacaktır. Ayrıca dilini kaybeden toplumlarda kimlik kaybı sonucu çeşitli sosyal sorunlar da ortaya çıkacaktır. Bütün bu nedenlerle, bilim adamları dillerin yok olmasını önlemek için çeşitli çalışmalar yürütmektedir.

ÜNİTE 3 DİLLERİN SINIFLANDIRILMASI

ÜNİTE 3 Dilleri sistemli bir şekilde belli gruplarda toplama denemeleri 18. yüzyılın sonlarına doğru başlar. Ancak bugün özellikle Hint-Avrupa dil ailesi içinde oldukları kesinlikle bilinen dillerin birbirleriyle yakınlıklarının ilk tespiti 14. yüzyıla kadar gider.

ÜNİTE 3 Bu çalışmalarda dil akrabalığı ve dil ailesi kavramları öne çıkar.

ÜNİTE 3 Dil akrabalığı, dillerin, ses sistemi, biçim, yapı, söz dizimi bakımından kesinliği ortaya çıkan ilişkileri sonucunda beliren bağlılıklardır. Bu ilişkiler arasında biçim ve yapı yakınlıkları önemlidir.

ÜNİTE 3 Akraba dilleri konuşan milletlerin aynı soydan geldikleri söylenemez. Bunun yanında söz varlığı benzerliği, etimolojileri bilinen ögeler, akrabalık için sağlam dayanaklardır. Dil ailesinden söz edebilmek için ise, diller arasındaki ilişki ve bağların çok açık bir şekilde kanıtlanmış olması gerekir.

• Diller arasındaki genetik yakınlıkları araştırırken dikkat edilmesi gereken husulardan biri, kültür kelimelerinin ve yansıma kelimelerin ölçüt olarak kullanılmamasıdır. Örneğin otomobil, telefon, sultan vb. kültür kelimeleri yalnız belli kültür çevrelerine ait kavramları gösterir.

• “ev” kelimesi de dil akrabalıklarının tespit edilmesinde kullanılmamalıdır. Çünkü tarihi toplulukların tümü “ev”de barınmamış olabilir. Bu nedenle bütün dillerde ortak olan kavramları gösteren “görmek, gitmek, gelmek, almak, atmak” gibi fiiller, “bir, iki, üç, dört” gibi sayılar, ayak, göz, kulak, ağız, burun” gibi organ adları, “ben, sen, bu, şu” gibi zamirler, “büyük, küçük, yeşil, sarı” gibi sıfatlar kullanılmalıdır. Bu kelimeler dillerin temel söz varlıklarında yer alan kelimelerdir.

• Diller; coğrafî, tarihsel, türsel, yapısal ölçütlere göre sınıflandırılabilir. Coğrafî ölçütler diller arasındaki ayrımları göstermekten çok, dillerin yayılma alanlarını ortaya koyması bakımından önem taşır. Ancak dil sınıflandırılmasında coğrafî ölçütlerin kullanılması dilbilimsel bir yaklaşım değildir. Bugün sıklıkla kullanılan bir sınıflandırma türü ise dillerin yapılarına göre değerlendirilmesidir.

• Yapı çok geniş bir anlama sahip olmakla birlikte, burada sözü edilen kelimelerin görünüşü ve taşıdığı anlam ögeleridir. Buna göre, Türkçenin en tipik temsilci olarak yer aldığı eklemeli dillerde bir isim ya da fiil köküne çeşitli ekler getirilir.

• Dillerin sınıflandırılmasında başka yollardan da söz edilebilir. Dil olgusunun karmaşık niteliği dolayısıyla, sınıflandırma girişimlerinin mutlaka kimi yetersizlikleri ve eksiklikleri bulunacaktır. Hatta tam ve geçerli bir sınıflandırmanın mümkün olmadığı da söylenebilir. Ancak bu sınıflandırma girişimleri, diller arasındaki benzerlik ve yakınlıkları göstermesi açısından büyük önem taşır.

• Aşağıda, en yaygın sınıflandırma yöntemleri çerçevesinde dünya dilleri arasındaki ilişkiler ana çizgileriyle gösterilmiştir. Ø Kaynaklarına göre Ø Yapılarına göre Ø Cümle ögelerinin dizilişine göre Ø Coğrafî ölçütlere göre Ø Diğer ölçütlere göre

• Diller genetik (köken) bakımından ya da yapı bakımından birbirleriyle ilişkili olabilir. Aynı grup içinde değerlendirilen diller arasındaki karşılıklı anlaşabilirlik oranı % 0’a kadar düşebilir. Bir başka ifadeyle, aynı grup içinde yer alan iki dilin konuşurları çoğunlukla birbirini anlayamayabilir.

• Ancak anlama oranı bazı durumlarda % 80 -90’a kadar çıkabilir. Örneğin Hint-Avrupa dil ailesine dahil olan ve yapı bakımından bükümlü olan İngilizce Farsça arasında anlaşabilirlik oranı % 0; İspanyolca ve Fransızca arasındaki oran da zaman % 50’nin üstüne çıkabilir.

İng. Fr. İsp. İt. Port. Alm. Ar. Far. asker silah Soldier Soldat Soldado Soldato Soldado Soldat Asker Serbaz gun arme de feu arma mermi bullet balle balla pallot arma de fogo ala waffe kugel silah rousas selah golule

Dillerin sınıflandırılması iki yolla mümkündür. Bunlardan biri, dillerin yapısal özelliklerinden (özellikle şekil bilgisi) yola çıkılarak yapılan tasniftir. İkincisi ise, dillerin soyca birbirleriyle akrabalıklarının belirlenmesidir.

Bu belirlemede yapı benzerliğinin yanında ses ve kelime ortaklıkları gibi ölçütler de söz konusudur. Dil akrabalıklarının tespitinde diller, tarihselkarşılaştırmalı dil inceleme yöntemiyle ele alınmaktadır.

Yapı Bakımından Dillerin sınıflandırılmasında kullanılan bu yöntem, dillerin ses, biçim bilgisi ve söz varlığındaki benzerlikleri esas alan yapısal yöntemdir. 19. yüzyılın başlarında ortaya konan biçim bilgisi ölçütüne göre diller tek heceli (yalınlayan), bükümlü (kaynaşmalı) ve eklemeli olmak üzere üç grupta incelenirler.

Yapı Bakımından Diller 1. Tek Heceli (Yalınlayan) Diller Tek heceli dillerde her kelime kök biçimindedir, ek almazlar. Anlam farklılıkları, kelimelerin cümle içinde yer değiştirmesi ve başka kelimelerle yana bulunmasıyla oluşur.

ÜNİTE 3 Yapı Bakımından Diller Tek Heceli (Yalınlayan) Diller Kelime birleşimleri birçok kavramın ifadesinde önemli bir yere sahiptir. Bu dillerde tonlama anlam ayırt edici bir unsur olarak kullanılır. Çince, Vietnamca, bazı Himalaya ve Afrika dilleri yalınlayan diller grubunda sayılabilir.

ÜNİTE 3 Yapı Bakımından Diller Tek Heceli (Yalınlayan) Diller Çince’den örnek verelim: /wo şiye/: ‘yazıyorum’ /wo bu şiye/: ‘yazmıyorum’

ÜNİTE 3 Yapı Bakımından Diller 2. Bükümlü (Kaynaşmalı) Diller Büküm, çekim sırasında kökün, özellikle kökteki ünlünün değişmesidir. Bükümlü dillerde kökteki başkalaşmayla farklı kavramların yansıtılması ve çeşitli ilişkilerin kurulması sağlanmış olur. Hint-Avrupa dilleriyle Arapça bükümlü diller arasındadır.

ÜNİTE 3 Yapı Bakımından Diller Bükümlü (Kaynaşmalı) Diller Arapça’dan örnek verecek olursak: velede: doğmak vâlide: anne veled: çocuk mevlid: doğma, doğum evlâd: çocuklar vâlid: baba tevellüd: insanın doğumu, doğum zamanı

ÜNİTE 3 Yapı Bakımından Diller Bükümlü (Kaynaşmalı) Diller Arapça’dan örnek verecek olursak: ketebe: yazmak mektup: yazılmış şey kâtip: yazan küttab: yazarlar mektep: yazılan yer kitap: yazılmış şey kütüphane: yazılanların konulduğu yer

ÜNİTE 3 Yapı Bakımından Diller 3. Eklemeli Diller Bu yapıdaki dillerde, kelime kökü farklı işlevlerde bulunan ekler yardımıyla, anlamca veya yapıca farklı kelimelere dönüşür. Ekler, kelime kök ya da gövdesinde herhangi bir değişikliğe yol açmazlar. Bu ekler önde (önek) ya da sonda (sonek) olabilirler.

ÜNİTE 3 Yapı Bakımından Diller Eklemeli Diller Birçok araştırmacı tarafından bu türün en tipik örneği olarak Türkçe gösterilir. Eklemeli bir dil olan Türkçede, eklerin çeşitliliği ve bu çeşitli eklerin yeni kelimeler oluşturabilmeleri, Türkçeyi çok geniş anlatım olanaklarına kavuşturmuş, yeni beliren kavramların karşılanmasını, yabancı kavramlara karşılıklar bulunmasını kolaylaştırmıştır.

ÜNİTE 3 Yapı Bakımından Diller Eklemeli Diller Türkçenin yanı sıra Moğolca Mançu-Tunguzca Japonca Macarca Fince Samoyetçe gibi diller de eklemeli diller arasındadır.

ÜNİTE 3 Yapı Bakımından Diller Eklemeli Diller gez-dir-il-e-bil-me-si göz-lük-çü-lük-ten kialak-ul-as-a-ban (biçim-len-me-si(n)-de (Macarca)

ÜNİTE 3 Kaynak (Köken) Bakımından Diller Yeryüzünde yaygın olarak konuşulan dillerin, belli dönemlerde, belli dillerden türemiş oldukları, bir başka ifadeyle akraba oldukları ve bu akrabalık bağlarıyla belli dil aileleri meydana getirdikleri görülmektedir.

ÜNİTE 3 Kaynak (Köken) Bakımından Dillerin kaynak dillerinden ne zaman ayrıldıkları bazı durumlarda belgelerden takip edilmektedir. Buna örnek olarak Azerice-Türkmence. Türkiye Türkçesi ve İtalyanca-İspanyolca ayrışması verilebilir.

ÜNİTE 3 Kaynak (Köken) Bakımından Diller Bazılarında ise elde yazılı belge bulunamadığından ayrışmanın takip edilemediği olur. Buna örnek olarak da erken bir dönemde Türkçeden ayrılmış olan Çuvaşça ve Yakutça verilebilir.

ÜNİTE 3 Kaynak (Köken) Bakımından Diller Dil aile ve öbeklerinin belirlenmesi temelde biçim ve yapıyla ilgili özelliklere dayanmaktadır. Biçim ve yapı yönünden benzerliklere ses ve söz dizimi açısından yakınlıklar da eklenince diller arasında akrabalık olasılığı artmaktadır.

ÜNİTE 3 Kaynak (Köken) Bakımından Diller Ayrıca, kelimelerin en eski biçimleri arasında benzerlikler bulunması, özellikle kültür kelimeleri (akrabalık adları, renk adları, sayı adları vb. ) bakımından ortaya çıkan eşliklerin rastlantı ya da ödünçleme olmadığının ispatlanması diller arasında akrabalık olduğunu kesinleştirir.

ÜNİTE 3 Kaynak (Köken) Bakımından Diller Kaynak bakımından akrabalıkla ilgili çalışmalar, yazılı malzemeye, yazılı malzemenin yetersiz kaldığı durumlarda da karşılaştırmalara dayanır. Dünyada birçok dilin eski dönemlerine ait yazılı belgeleri yoktur ya da yeterli değildir.

ÜNİTE 3 Kaynak (Köken) Bakımından Diller Bu nedenle pek çok dil herhangi bir aileye dahil edilememektedir. Bütün bunlara rağmen son veriler 108 dil ailesinin varlığını işaret etmektedir.

ÜNİTE 3 Kaynak (Köken) Bakımından Diller Konuşur sayısı bakımından dünyadaki büyük diller; Hint-Avrupa dilleri Çin-Tibet dilleri Hami-Sami dilleri Bantu dilleri Altay dilleri Ural dilleri Kafkas dilleri vb. şeklinde sıralanabilir.

ÜNİTE 3 Kaynak (Köken) Bakımından Diller 1. Hint-Avrupa Dilleri Bu dil ailesinde Avrupa ve Asya olmak üzere iki büyük kol mevcuttur.

ÜNİTE 3 Hint-Avrupa Dilleri Avrupa kolu: Ø Germen dilleri: Almanca, İngilizce, Felemenkçe, İsveççe, Danca ve Norveççe Ø Roman (Lâtin) dilleri: Fransızca, Portekizce, İspanyolca, İtalyanca ve Romence Ø Slav dilleri: Rusça, Bulgarca, Sırpça, Hırvatça, Boşnakça, Lehçe, Makedonca Ø Kelt dilleri: Galce, Bretonca (Fransa içinde) Ø Bunların dışında, Yunanca, Arnavutça, Ermenice, Litvanca da Avrupa kolunda yer alır.

Asya kolu: 20’den fazla dile sahiptir. Hint ve İran olmak üzere iki bölüme ayrılır. a) Hint-Urdu Dilleri: Hintçe, Urduca (Pakistan), Bengali (Bangladeş’te/150 milyon) b) İran Dilleri: Farsça, Peştunca (Pakistan ve Afganistan’daki Peştunlar), Tacikçe ve Osetçe (Kafkaslarda)

2. Hami-Sami (Afro-Asyatik) Dilleri ÜNİTE 3 Bu dil ailesi adını Nuh Peygamberin oğulları Ham ve Sam’dan almaktadır. (Arap Yarımadası ve Kuzey Afrika: 250’den fazla dil, 350 milyon) Bu ailede yer alan başlıca diller; Ø Arapça (Akadca, Aramca ve Kıptice ölü) Ø İbranice Ø Habeşçe Ø Çad dili Ø Berberi

ÜNİTE 3 3. Çin-Tibet Dilleri Çin ve Tibet dilleri bu aile içindedir. Mandarin Çincesi (525 milyon) Tayvan ve Singapur’la beraber 875 milyon Wu, Yue, Kejia, Hiang. . 4. Kafkas Dilleri Ø Gürcüce Ø Çeçence Ø Çerkezce Ø Abhazca

ÜNİTE 3 NOT: Mevcut pek çok eserde genel olarak Türkçenin Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna mensup olduğu dile getirilir. Ancak eskimiş olan bu görüş yanlıştır. Son dönemde yapılan araştırmalar, Ural-Altay dilleri diye bir ailenin olmadığı görüşünü desteklemektedir. Ural dilleri kendi arasında Fin-Ugor ve Samoyed olmak üzere iki gruba ayrılıp akraba diller sayılmaktadır.

ÜNİTE 3 NOT: Altay dilleri de Türk, Moğol ve Mançu-Tunguz olmak üzere üç gruba ayrılıp akrabalık oluşturmaktadırlar. Araştırmacıları Ural ve Altay dil birliği görüşüne götüren Ural ve Altay dillerinin tümünde ses uyumlarının varlığı, dilbilgisel cinsiyetin bulunmaması, söz yapımı ve çekiminin genellikle eklerle yapılması gibi ortak özellikler olmuştur.

ÜNİTE 3 NOT: Altay dilleri de Türk, Moğol ve Mançu-Tunguz olmak üzere üç gruba ayrılıp akrabalık oluşturmaktadırlar. Araştırmacıları Ural ve Altay dil birliği görüşüne götüren Ural ve Altay dillerinin tümünde ses uyumlarının varlığı, dilbilgisel cinsiyetin bulunmaması, söz yapımı ve çekiminin genellikle eklerle yapılması gibi ortak özellikler olmuştur.

ÜNİTE 3 Kaynak (Köken) Bakımından Diller 5. Ural Dilleri Fin-Ugor kolu: Macarca, Fince, Estonca Samoyed kolu: Samoyedce

ÜNİTE 3 Kaynak (Köken) Bakımından Diller 6. Altay Dilleri Elliden fazla alt dile/lehçeye ayrılan Altay dillerinin en büyük kolu Türkçe, en küçük kolu da Mançu-Tunguzca’dır.

ÜNİTE 3 Kaynak (Köken) Bakımından Diller Altay Dilleri Altay dillerinden birini konuşan toplulukların kurduğu devletler yanında; Çin Rusya Balkan ülkeleri İran Irak Suriye Ukrayna Afganistan Avustralya Ermenistan

ÜNİTE 3 Kaynak (Köken) Bakımından Diller Altay Dilleri Litvanya Polonya Yunanistan Moldovya Tacikistan Batı Avrupa ülkeleri vb. ülkelerde de Altay dillerinin lehçeleri konuşulmaktadır.

ÜNİTE 3 Kaynak (Köken) Bakımından Diller Altay Dilleri Ø Türkçe Ø Moğolca Ø Mançu-Tunguzca Altay dilleri arasında yer alırken Korece ve Japonca’nın da bu grup içinde yer aldığını savunan görüşler mevcuttur.

2. Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri • Türkçe, Altay dillerinin en büyük ve en eski yazılı kaynaklara sahip koludur. Bu dillerin konuşur sayısı bakımından da en büyüğü ve en iyi araştırılmış olanıdır. • Bütün lehçeleriyle birlikte yaklaşık 220 milyon konuşuru bulunan Türk Dili, doğuda Pasifik Okyanusu, güneyde Basra –İran Körfezi, batıda Baltık Denizi, kuzeyde Kuzey Buz Denizi gibi çok geniş bir coğrafyaya yayılmıştır.

• Bugün Türkiye Türkçesi, Türkiye Cumhuriyeti ve KKTC’nin resmi dili olup Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Eski Yugoslavya, Makedonya, Irak vb. ülkelerde azınlık dili olarak kullanılır. Ayrıca Türkiye Türkçesi, Almanya’daki 2 milyonu aşkın kişi başta olmak üzere Hollanda, Fransa, Belçika, İsviçre, İngiltere, İsveç, Danimarka, ABD, Kanada, Avustralya, Arabistan, İsrail, Rusya Federasyonu gibi ülkelerde de yaklaşık 3. 5 milyon Türk vatandaşı tarafından konuşulmaktadır.