Sawomir odziski Zakad Socjologii Oglnej Instytut Socjologii UW

Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25)

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 1. Przykład: • Polacy wierzą w gospodarkę wolnorynkową (CBOS, marzec 2009): – postrzeganie gospodarki wolnorynkowej: • czy gospodarka wolnorynkowa jest najlepszym systemem gospodarczym dla naszego kraju? ; • ocena zadowolenie ze sposobu funkcjonowania rynkowej w Polsce; • czy w wyniku zmian gospodarczych w Polsce zapoczątkowanych w 1989 r. wszyscy ludzie stali się bardziej zamożniejsi? – od gospodarki „realnego socjalizmu” do „gospodarki rynkowej”: • ocena zaawansowania przemian w polskiej gospodarce; • ocena skojarzeń z gospodarka rynkową i socjalistyczną.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 2. Rynek jako mechanizm koordynacji życia społecznego - porządek społeczny istnieje dzięki nieplanowanemu, wzajemnemu dostosowywaniu się aktorów, z których składa się społeczeństwo; - trwały i głęboki spór o „rynek” w naukach społecznych (o społeczną „koordynację bez koordynatora”): - Adam Smith – jednostki forsujące własne interesy kierowane są „niewidzialną” ręką rynku, która je harmonizuje z dążeniem do dobrobytu całego społeczeństwa; - krytyka rynku i rynkowych konsekwencji społecznych (nierówności) i moralnych. - rynek jako jedno z kluczowych pojęć, definiujących „społeczeństwa zachodnie” – wobec innych ustrojów, krajów i własnego społeczeństwa (wprowadzanie mechanizmów rynkowych w różnych obszarach życia społecznego) oraz ludzi jako konsumentów i przedsiębiorców.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 3. Rynek jako mechanizm koordynacji gospodarki: • istnieją niezależni producenci i nabywcy; • nikt nie jest w stanie narzucić korzystnych dla siebie warunków wymiany; • zachowaniem rządzi zasada „maksymalizacja zysku, maksymalizacja użytkowania”; • ceny, które kształtują się w wyniku gry podaży i popytu, dostarczają uczestnikom rynku sygnałów, jak mają postępować, aby osiągnąć zamierzone rezultaty; • konkurencja oraz rachunek nakładów i efektów prowadzą do racjonalizacji działalności gospodarczej (np. akumulacja, innowacje itp. ; • działanie rynku nie jest płynne, występują załamania, kryzysy itp.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 4. Zalety rynku jako mechanizmu koordynacji życia gospodarczego: • łączenie w całość rozproszonej i szczegółowej wiedzy na temat wielu podmiotów (Friedrich A. von Hayek); • koordynacja wytwórców i konsumentów; • zapewnienie dyscypliny działania; • decentralizacja decyzji i rozwiązywania problemów na najniższym poziomie; • dążenie do racjonalizacji produkcji; • dążenie do akumulacji kapitału, a nie konsumpcji; • dążenie do innowacyjności.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 5. Elementy społeczeństwa rynkowego: • wolność jednostki i prawo do forsowania własnych interesów; • własność – prawo do kontroli i korzystania ze „swoich” dóbr; • zasada wzajemności – obowiązuje system wymiany; • pieniądze – środek płatności za towary i usługi oraz środek regulacji długów; • ceny – ich funkcje: transmisja informacji, zapewnienie bodźców, dystrybucja przychodu; • aktywna sprzedaż – produkcja jest nakierowana na sprzedaż; • pośrednicy – ich rola rośnie w miarę ekspansji rynku; • przedsiębiorcy – rola wielkich innowacyjnych przedsiębiorców; • zespoły – to firma, a a nie człowiek jest najważniejszym ośrodkiem działania w społeczeństwach rynkowych.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 6. Właściwości ekspansji rynku (wymiany rynkowej) w gospodarce i społeczeństwie (Fernand Braudel, Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVIII wiek, 1979/1992) ): – od „miejsca” do „przestrzeni” (czyli od targowiska do abstrakcyjnej przestrzeni, bardzo globalnej i oddalonej od nabywcy); – od „widzialności” towarów do ich „mętności” (od patrzenia i własnej oceny wartości towaru do wiary i zaufania w jego wartość towaru i firmy go produkującej); – od „bezpośredniości” do „zapośredniczenia” (od bezpośredniego zakupu na targu do zakupu towaru od „łańcucha” pośredników); – od „regulacji” do „de-regulacji” (zakupy są coraz bardziej „abstrakcyjne” i coraz bardziej narażone na oszustwa, ale także coraz trudniej jest wprowadzać regulacje ubezpieczające wymianę, gdyż ograniczają rynek).

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 7. Wady rynku (gospodarki kapitalistycznej): • brak zdolności do rozwiązywania problemów społecznych; • monopolizacja i zagrożenie dla niezależności producentów („kapitalizm kolesi”); • dominacja racjonalności ekonomicznej i nie uwzględnianie kosztów zewnętrznych (np. ekologia) oraz społecznych (bezrobocie); • utrwalanie nierówności w skali światowej („turbo-kapitalizm”); • społeczno-moralne skutki kapitalizmu: – niszczy wartości moralne (zysk); – prowadzi do wyzysku i alienacji ludzi; – niszczy podstawy życia społecznego (tradycyjne więzi, uczucia, poczucie wspólnoty).

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 8. Argumenty pro-rynkowe • wybór; • suwerenność konsumentów; • dobrobyt; • dynamizm; • wolność. Argumenty anty-rynkowe: • „fetyszyzm” towarów; • władza korporacji; • nierówności; • dehumanizacja; • hegemonia.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 9. Kapitalizm – terminy: „kapitał” (XIII wiek, Włochy) i „kapitalizm” (W. Sombart), „system rynkowy” - kapitalizm w znaczeniu: – węższym: określony system gospodarczy (system rynkowy, gospodarka rynkowa); – szerszym: historycznie ukształtowany system społeczny o określonej strukturze społecznej, instytucjach oraz kulturze (wartościach i ideologii); • założenia kapitalistycznej gospodarki: – większość dóbr jest własnością prywatną, a większość podmiotów gospodarczych (gospodarstw domowych) nie jest samowystarczalnych i zaopatruje się na rynku; – produkują one na rynek dla zdobycia środków, a nie na własny użytek; – produkty, usługi i siła robocza stają się na rynku „towarem”, a rynek (wymiana) staje się głównym mechanizmem koordynacji działań gospodarczych.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 10. Ewolucja i różnicowanie się kapitalizmu: • „kapitalizm handlowy”; • działalność przemysłowa (nakład i manufaktury); • I rewolucja przemysłowa i liberalizm: – rozpad społeczeństwa stanowego, presja demograficzna, migracje. • II rewolucja przemysłowa: – rozdział własności i zarządzania, monopole, komunikacja, urbanizacja, ruchy społeczne. • wzrost roli państwa: – Wielki kryzys, ograniczenie zjawisk kryzysowych i nacisk na redystrybucję dochodów. • umasowienie konsumpcji przemysłowej, wzrost roli wiedzy i usług (społeczeństwo post-industrialne i państwo opiekuńcze).

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 11. Współczesna gospodarka - globalizacja gospodarcza i znaczenie technik informatycznych (e - gospodarka) – cechy: – kontrola nad inflacją; – zmniejszanie kosztów pracy; – produktywność użytkowania zasobów; – restrukturyzacja i prywatyzacja; – stabilizacja cen energii i surowców. • podstawowe typy gospodarek: – wysoko rozwinięte gospodarki rynkowe; – gospodarki komunistyczne (centralnie planowane); – gospodarki postkomunistyczne; – gospodarki krajów mniej rozwiniętych.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 12. Kształt gospodarki kapitalistycznej jest różny w różnych krajach – zależy on przede wszystkim od: – udziału państwa w gospodarce jako czynnika regulującego (model nadreński); – zakresu instytucji zabezpieczenia społecznego (państwa opiekuńczego); – organizacji rynku kapitałowego (roli banków i spółek akcyjnych); – społecznej organizacji przedsiębiorstw. • różnice w sposobie organizacji gospodarki kapitalistycznej: – Europa a USA; – kraje anglosaskie a kraje Europy kontynentalnej; – Europa i USA a kraje Azji. • nierównomierności rozwoju w skali świata („centrum”, „sub-peryferie” i „peryferie”).

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 13. Powstanie gospodarki kapitalistycznej: • gospodarki przedkapitalistyczne (tradycyjne/alimentacyjne) były: – nakierowane na podtrzymanie codziennej konsumpcji (alimentacji, podtrzymywania życia); – koordynowane były w sposób nierynkowy (przez mechanizm redystrybucji sankcjonowany tradycją i przymusem); – podporządkowane instytucjom pozaekonomicznym (władzy politycznej, normom religijnym itp. . ); – ograniczone w wymianie czynników produkcji (ograniczony rynek czynników produkcji, zwłaszcza ziemia i siła robocza); – rola kultury – utwierdzanie tego, co było (”społeczeństwa zimne”); – gospodarka rynkowa była obecna, ale ograniczona i podporządkowana instytucjom pozaekonomicznym.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 14. Wyłonienie się kapitalizmu (gospodarki kapitalistycznej) wiąże się ze zmianą „tradycyjnego” porządku społecznego (nowoczesność): – ukształtowanie własności prywatnej i wolności, zapewniających swobodę dysponowania dobrami (kapitałem itp. ); – wyodrębnienie sfery gospodarowania spośród innych sfer życia społecznego, a zwłaszcza pojawienie się: • podziału na czas pracy i wolny; • rozdziału przestrzennego domu i pracy; • oddzielenie od polityki (państwa); • względnej autonomizacja działalności gospodarczej. • struktura społeczna staje się bardziej otwarta i elastyczna (pozycje osiągane, a nie przypisane); • obraz świata pluralistyczny i oparty na rozwoju wiedzy (rola nauki nowożytnej).

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 15. Narodziny kapitalizmu (gospodarki i społeczeństwa kapitalistycznego) – spór o moment historyczny i przyczyny powstania: • początek – europejskie późno-średniowiecze i nowożytne mieszczaństwo; • możliwe interpretacje: – rynek (wymiana) jako naturalny stan społeczeństwa (Adam Smith); – formacja kapitalistyczna jako konieczny etap rozwoju (Karol Marks); – rola kultury („duch kapitalizmu”) i ascezy odłożonej gratyfikacji (Weber); – wyłonienie praw własności oraz instytucji służących podtrzymywaniu umów (Douglass C. North); – cud europejski” – kapitalizm skutkiem zbiegu okoliczności ekologicznych, politycznych i kulturalnych w Europie; – David Landes („Bogactwo i nędza narodów”) – ciągłość instytucji i wartości europejskiej kultury (w tym nauki i techniki).

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 16. Max Weber („Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, 1904) : • przejście do kapitalizmu wymagało odpowiedniej zmiany świadomości i motywacji, co było możliwe dzięki nowemu typowi religijności; • dlaczego stał się nim protestantyzm (kalwinizm, purytanizm)? – gdyż obejmował całość życia człowieka i miał oparcie w małych grupach religijnych, kładł nacisk etyczny na pracę i aktywność zawodową, ascetyczność oraz indywidualizm („ascetyzm wewnątrz-światowy”); • dla Webera jest to przede wszystkim analiza czynnika „stylu życia”, leżącego u podstaw nowoczesnego kapitalizmu („działania wartościoworacjonalne”); • związek pośredni: od teorii teologicznej do jej zastosowania w kazaniach, następnie do praktycznej etyki (sposób życia) i dalej do „ducha kapitalizmu” (jako szczególnej etyki zawodowej) - nie jest związek przyczynowy, lecz ukazanie współwystępowania; • badania wielkich religii światowych (konfucjanizmu, hinduizmu i buddyzmu) z perspektywy gospodarki – nie wytworzyły one takich „aktorów” zmiany społecznej, jak w Europie.