Sawomir odziski Zakad Socjologii Oglnej Instytut Socjologii UW

Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Struktura społeczna – ubóstwo i płeć w społeczeństwie. (WDS 2016/2017 nr 10)

Struktura społeczna (klasowa) (powtórzenie) klasy we współczesnym społeczeństwie polskim (jedno z ujęć): klasa niższa (zagrożona), klasa niższa (graniczna), klasa średnia niższa (stabilna), klasa średnia wyższa (aspirująca), klasa wyższa niższa (uprzywilejowana), klasa wyższa (elita); podklasa, robotnicy niewykwalifikowani, robotnicy wykwalifikowani, pracownicy handlu i usług, klasa urzędnicza, specjaliści, wyższa klasa średnia, elita. „reguła (efekt) św. Mateusza”. dlaczego prognoza Marksa dotycząca klas społecznych zawiodła? : postępujący wzrost stopy życiowej, powstawanie klasy średniej, bieda nie wyzwala postaw rewolucyjnych, „indywidualizm” postaw robotników, a nie ich „klasowość”. społeczeństwa współczesne jako „społeczeństwa klasy średniej” ze względu na dominację liczebną i kulturową tej klasy – jej rola: wyższość kulturowa (symbolizuje ona sukces i powodzenie życiowe); społeczny „zawór” bezpieczeństwa, stabilizuje gospodarkę (poprzez swoją konsumpcję) i system polityczny. ruchliwość społeczna (otwarcia „struktury” i reguła „merytokratyzmu”).

Czy „klasy” społeczne tracą obecnie na znaczeniu? czy „śmierć” klas społecznych? : przemiany („odejście”? ) klasy robotniczej i chłopskiej; przemiany własności (własność coraz bardzo się „różnicuje”); zmiany charakteru pracy (non-standard job forms): brak pewności zatrudnienia, praca w „projektach”, konieczność zmian kwalifikacji zawodowej, wzrost znaczenia sektora usług; wpływ stylu życia i wzorów konsumpcji (rynek konsumpcji przejmuje „klasową” rolę tradycyjnego rynku dóbr produkcyjnych); zachowania polityczne (pochodzenie klasowe nie wyznacza jednoznacznie poparcia na rzecz „swoich klasowych” partii politycznych); pojawienie się „nowych” osi i lojalności społecznych, konkurujących z klasowymi (rasa i przynależność etniczna, płeć i wiek, region); wpływ państwa opiekuńczego – obecnie główny „konflikt klasowy” rozgrywa się między „pracującymi” i płacącymi podatki a żyjącymi z zasiłków.

„Nowe” klasy w społeczeństwach (po) nowoczesnych „technokracja”, „nowa” klasa średnia („nowi mieszczanie”- kultura posiadania i używania), „nowa klasa robotnicza”, underclass („podklasa”); „klasa kreatywna” – Richard Florida (amerykański ekonomista, Toronto): 30% siły roboczej USA - „superaktywny rdzeń”, twórczy specjaliści i bohema, główny motor postępu gospodarczego – „szuka i tworzy nowe formy”; rola „miejsca” (regionu i miast, „kreatywne miasta” - Krzemowa Dolina, bostońska droga 128, Bangalore, Dublin…) - znaczenie „ 3 T”– talentu, tolerancji i technologii; styl życia- niezależność, indywidualizm, merytokratyzm i różnorodność („kultura ulicy”); krytyka – klasa kreatywna jako klasa posiadająca, segregacja społeczna. „prekariat” - Guy Standing (brytyjski ekonomista): prekariat (precarious/ang. „niepewny” i proletariat) – kategoria pozbawiona gwarancji zatrudnienia, zatrudniona – elastyczne formy zatrudnienia (niestabilność pracy, brak gwarancji świadczeń społecznych, utrata praw politycznych), brak tożsamości zawodowej, obejmuje części poszczególnych grup zawodowych; styl życia (strach, „chroniczne zagrożenia związane z balansowaniem na krawędzi”); przykład – „śmieciówki”, Partia Razem („samotni w kapitalizmie”).

Ubóstwo i „kultura ubóstwa” przykłady pierwszych badań socjologicznych nad bezrobociem i ubóstwem: Marie Jahoda, Paul F. Lazarsfeld, Hans Zeisel, Bezrobotni Marienthalu (Leipzig 1933 - Warszawa 2007) - konsekwencje psychologiczne bezrobocia; Pamiętniki bezrobotnych, Warszawa 1933. • Oscar Lewis, Sanchez i jego dzieci. Autobiografia rodziny meksykańskiej (PIW, Warszawa 1964 i nowsze): • koncepcja „kultury ubóstwa” jako „wzorca życia” (sposobu życia i socjalizacji dzieci) przekazywanego z pokolenia na pokolenie: dominującą formą związków są konkubinaty lub związki matriarchalne; rodzina jest „labilna”, brak okresu dzieciństwa (jako etapu chronionego) w wychowaniu dzieci (szkoła nie jest tu instytucja ważną); zamieszkiwanie określonych miejsc, poczucie zepchnięcia na margines, bezradność, uzależnienie, widzeniem siebie jako kogoś gorszego od innych; brak umiejętności planowania przyszłości, rezygnacja, fatalizm oraz tolerancja dla patologii; bieda (i kultura ubóstwa) jest dziedziczona.

Ubóstwo jako zjawisko społeczne i kulturowe ubóstwo: sytuacja silnej „deprywacji” potrzeb, niemożności ich zaspokojenia ze względu na małe dochody, upośledzenie w dostępie do wiedzy i korzystania z uprawnień politycznych, mały stopień bezpieczeństwa egzystencjalnego, zły stan zdrowia; ewolucja postrzega ubóstwa: od „wąskiego” (ekonomicznego) zjawiska do „szerokiego” zjawiska społecznego; Georg Simmel - ktoś staje się biedny w sensie społecznym dopiero wtedy, gdy udziela mu się pomocy. Bieda to nie wynik niedostatku, lecz wynik otrzymywania wsparcia lub zgodne z normami społecznymi uprawnienie do otrzymywania wsparcia. „ubóstwo” w historii (ewolucja znaczenia terminu), „nowa” i „stara” bieda, bieda i ubóstwo jako „koszt transformacji”; bieda „zawiniona” i „niezawiniona” („obwinianie systemu”, przyczyny ubóstwa leżą w czynnikach zewnętrznych wobec jednostki i „obwinianie ofiary”, przyczyny ubóstwa kryją się w cechach jednostek); jest nie tylko problemem „krajowym”, ale i kwestią o zasięgu globalnym.

Miary ubóstwa ubóstwo absolutne (bezwzględne) – „krańcowa bieda’” czyli „minimum egzystencji” – elementarne warunki, jakie muszą być spełnione, aby jednostka mogła przetrwać fizycznie i zachować zdrowie. „minimum socjalne”: jest to linia minimum egzystencji uwzględniająca także potrzeby społeczne (granica sfery niedostatku i zagrożenia ubóstwem). ubóstwo ustawowe (urzędowe, oficjalne): poziom dochodu, który uprawnia do korzystania z pomocy społecznej. ubóstwo relatywne (względne): uwzględnia specyfikę danego społeczeństwa, potrzeby i właściwe mu sposoby ich zaspokajania. ubóstwo „subiektywne”: opinie ludzi na temat ich poziomu życia i dochodów.

Wymiary społeczne ubóstwa głębokość – stopień, w jakim „biedni są biedni”? : stopniowalność biedy - niedostatek, ubóstwo, bieda, nędza itp. czasowy (temporalny) – czas pozostawania w ubóstwie - czy ubóstwo jest sytuacją przejściową, czy też trwałą i przekazywaną generacyjnie? inne wymiary (płaszczyzny) ubóstwa („bieda biedzie nierówna”): ze względu na wiek („juwenilizacja” ubóstwa); ze względu na płeć (feminizacja ubóstwa); miasto – wieś i przestrzenny (regionalny); pracę (związek z bezrobociem): skutki psychiczne (depresja, zbędność i zagubienie), izolacja towarzyska, „wychodzenie z pracy”, przemoc w rodzinie, adaptacja do bezrobocia, czyli „wchodzenie” w spiralę przestępstw i marginalizacji; „pracujący biedni”.

„Nowe” pojęcia związane z ubóstwem wskazują one na aktywną rolę społeczeństwa (państwa), które nie zapewnienia jednostkom i grupom pełnego uczestnictwa w życiu społecznym: underclass („podklasa”): znajduje się u samego dołu hierarchii społecznej lub poza nią, charakteryzuje się odrębnością kulturową, która jest związana często z patologią społeczną (urodzenia pozamałżeńskie, nieletnie macierzyństwo, przestępczość itp. ), wykazuje tendencję do dziedziczenia jej pozycji i separacji przestrzennej; marginalność i marginalizacja: wyłączenie z jakiegoś ważnego obszaru społecznego z powodów społecznych (nacisk na procesualność zjawiska); wykluczenie społeczne (ekskluzja): brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa i korzystania z podstawowych zasobów społecznych, dostępnych dla wszystkich (wykluczenie ekonomiczne, polityczne i społeczne).

Marginalizacja i wykluczenie społeczne - język „margines społeczny” (Słownik Języka Polskiego): nieliczna i mało znacząca warstwa społeczna, składająca się z jednostek prowadzących pasożytniczy tryb życia, wykolejonych, naruszających przepisy prawa i normy współżycia społecznego, „męty społeczne”; „ludzie luźni” (od co najmniej w XV wieku), a także: „swawolni”, „wagabundzi”, „hultaje”, „włóczędzy”, „wałęsi” „wagusi”, „bandosi” (sezonowy robotnik rolny); „ludzie zbędni” (Stefan Czarnowski); „deklasacja” i „zdeklasowani” (czyli obniżanie statusu w społeczeństwie); „peryferyzacja”, „gettoizacja”, „gettyzacja”, „enklawy biedy”, „fawelizacja”; „segregacja społeczna” („separacja”); upośledzenie społeczne (upośledzenie społeczne to stan współwystępowania biedy i ekskluzji); stygmatyzacja, piętnowanie, naznaczanie.

Państwo opiekuńcze (dobrobytu, bezpieczeństwa socjalnego, państwo socjalne, welfare state, etat-providence) państwo „opiekuńcze” w Europie – historia i pojęcie (termin „młody”) - ma ono zapewnić bezpieczeństwo socjalne przez skuteczne prawodawstwo i pomoc społeczną ; cele państwa „opiekuńczego”: zapewnienie minimum poziomu życia wszystkim obywatelom (minimalny dochód, mieszkanie, ochrona zdrowia, wykształcenie); równe traktowanie wszystkich obywateli; prawo do świadczeń socjalnych (możliwość dochodzenia sądowego); wyrównywanie (a nie usuwanie) skutków gospodarki rynkowej. ewolucja „państwa opiekuńczego”: tworzenie powojennego, nowoczesnego „państwo opiekuńczego” (znaczenie Wlk. Brytanii i Szwecji, Niemiec oraz państw socjalistycznych); od końca lat 70. XX wieku dyskusja nad modelem tego państwa (motywy finansowe, kryzys świadczeń, krytyka polityczna).

Płeć (kobiety) jako przedmiot zainteresowań nauk społecznych „niewidoczność” kwestii płci socjologicznej – dlaczego? : (pozycji kobiet) we wczesnej refleksji wynikało to z genezy socjologii – z makro-społecznej i „scjentystycznej” perspektywy; z dominującej tradycji kulturowej (obyczajowości) wpływającej na naukę; ścisłego podziału życia społecznego na: gospodarstwo domowe (sferę kobiecą) a sferę publiczną (męską). kobiety jako przedmiot badań społecznych (Gender/Women Studies) – teorie nierówności płci): zmiany społeczno-demograficzne (kobiety są bardziej wykształcone niż kilka dekad temu), obowiązujący ideał to społeczeństwo „pozycji osiąganych” (wyzwanie - zjawisko „szklanego sufitu”, „lepkiej podłogi”, „szklanych ruchomych schodów”, „aksamitnego getta”) ; kobiety stały się ważną siłą polityczną i elektoratem wyborczym; upowszechnienie ideologii praw człowieka; nastąpiła zmiana uprawiania socjologii (socjologia płci).

Różnice ze względu na płeć w sferze (teorie „nierówności płci”) położenia ekonomicznego i pracy (zatrudnienia): wybór zawodu a tradycja kulturowa („naturalne” zawody dla kobiet i mężczyzn), dyskryminacja na rynku pracy (płace, niepełne zatrudnianie itp. ) - dlaczego? ; tradycja kulturowa (dom i wychowanie dzieci), stereotypy dotyczące płci – rozwiązanie „work-life balance”; paradoks „zadowolonego niewolnika” (okresowe „wychodzenie” z rynku pracy i powrót w związku z wychowywaniem potomstwa), konsekwencje – niższe emerytury i bariery awansu. władzy i polityki (funkcje kierownicze, czynne i bierne prawa wyborcze, udział kobiet w polityce), nacisk na zmiany prawne (zasada „parytetu”); obyczaju i reprezentacji (przekaz szkolny, kultura popularna i humor, problemy „reprezentacji” - kobiety i mężczyźni, sylwetka ciała, najbardziej popularne typy przedstawicieli danej płci, symboliczne traktowanie „męskości” i „kobiecości”).

Niepokojące statystyki – raport MPi. PS „Więcej równości, więcej korzyści w gospodarce" (2013 r. ) Kobiety w Polsce stanowią 52% ogółu społeczeństwa i ponad 50% ludności w wieku produkcyjnym. Jednocześnie są lepiej wykształcone niż Polacy – ponad 94% młodych kobiet ma co najmniej średnie wykształcenie, a 76, 8% pracujących kobiet ma średnie i wyższe wykształcenie (porównując do pracujących mężczyzn - 59, 8%), co stawia je w ścisłej czołówce Europy. Niestety, sytuacja kobiet na rynku pracy jest gorsza od sytuacji wielu mężczyzn. W 2013 roku wskaźnik zatrudnienia dla Polek w wieku 15 -64 był o 13 punktów procentowych niższy niż taki sam wskaźnik dotyczący mężczyzn (53, 4% do 66, 6%). Jak wskazują dane Komisji Europejskiej, udział kobiet w radach nadzorczych największych firm w Polsce wynosi zaledwie 10, 3% (średnia UE to 16, 6%). Natomiast według analizy tematycznej przeprowadzonej przez Forum Odpowiedzialnego Biznesu, co czwarta duża firma w Polsce (26, 3%, średnia dla UE stanowi 29, 1%) ma wyłącznie męski skład zarządu, zaś w ponad połowie z nich jest tylko jedna kobieta (52, 6%, średnia dla UE 31, 6%).

Feminizm (od łac. femina - kobieta) jako ruch społeczny feminizm jako dostrzeganie dyskryminacji (upośledzenia, strukturalnego podporządkowania kobiet/patriarchat itp. ) kobiet w życiu społecznym i dążenie do jego likwidacji (refleksja, ideologia, ruch społeczny); feminizm I fali („dawna fala”, do połowy XX wieku): koncentracja na reformie prawa rodzinnego i wyborczego, poprawie warunków życia kobiet („sufrażystki” – „suffragium” – głos w wyborach). feminizm II fali („nowa fala”) – egalitaryzm oparty na pojmowaniu „ucisku”, który jest efektem podziałów płciowych (nacisk na sferę obyczajów): dążenie do równouprawnienia w polityce, pracy, rodzinie itp. i podwyższenie pozycji kobiet oraz matek w społeczeństwie (studia akademickie). feminizm III fali („post-feminizm”, od lat 90 -tych XX wieku): walka z przemocą indywidualną i strukturalną wobec kobiet, „kobiecością” w języku, różnorodność sytuacji kobiet, silna obecność akademicka; liberalizacja dopuszczalności aborcji oraz równe traktowanie związków hetero- i homoseksualnych.

Nowe pojęcia i koncepcje w ramach feminizmu • • • społeczne tworzenie płci (sex, gender identity) - płeć jako struktura złożona obejmująca element biologiczny, społeczny i osobowościowy: • płeć biologiczna i gender (płeć kulturowa), „seksizm”; • „gender” (WHO) to stworzone przez społeczeństwo role, zachowania, aktywności i atrybuty, jakie uznaje ono odpowiednie dla mężczyzn i kobiet; płeć jako fundamentalna oś organizacji społecznej: • określanie siebie jako K i M jako podstawowy wymiarem tożsamości jednostki, „plastyczność” płci w zakresie kulturowych wymiarów konstruowania tożsamości płciowej, kultura i język odgrywają zasadniczą rolę w sposobach pojmowania płci biologicznej i kulturowej. studia queer (queer sociology –„społeczna teoria odmienności/różnicy”): • • „queer” – symbol emancypacji osób homoseksualnych obojga płci, studia nad odmiennością płciową (seksualną), związane z krytyczną analizą kategorii tożsamościowych odnoszących się do ludzkiej seksualności. wojny kulturowe

Feminizm jako ideologia i „nowy ruch społeczny” publiczne znaczenie feminizmu: trwałe zmiany (narodzenie się nowej świadomości i podmiotowości kobiet), których nie zmieni „konserwatyzm” - wiek XXI jako wiek kobiet. rozwój regulacji prawnych w tym zakresie: większa widoczność spraw kobiet, ustawy o równym traktowaniu, system parytetów w polityce, zmiany w zachowaniach obyczajowych, tworzenie wiedzy i kierunków akademickich itp. • ogromne zróżnicowanie feminizmu (ruchów kobiecych): • liberalny, chrześcijański, socjalistyczny, radykalny, „czarny” itp. • główne wyzwania (dylematy) feminizmu (ruchów kobiecych): emancypacja kobiet w męskim świecie, czy też całkowita emancypacja świata kobiet („kobiety przeciw mężczyznom”)? ; poszukiwanie wspólnej tożsamości: co powinno łączyć ruch kobiecy? feminizm jako przykład „nowego ruchu społecznego” (NRS).

Nowe ruchy społeczne (NRS) określenie ruchów społecznych powstałych w latach 60. na fali kontestacji młodzieżowej (rok „ 1968”) – ekologiczne, feministyczne, antynuklearne, „HR”, mniejszości obyczajowych itp. ; stanowią one „nową formułę polityki”: koncentrują się na głównie „swoich” specyficznych obszarach i nie dążą do „wszech- obejmujących” projektów zmiany społecznej; przybierają zróżnicowane formy organizacyjne; są świadectwem przejścia do „refleksyjnej nowoczesności” (Anthony Giddnes), w której „polityka emancypacji” jest zastępowana „polityką życia” (kwestie gospodarcze zostały rozwiązane, a w ich miejsce pojawiły się problemy tożsamości jednostek, stylu życia, seksualności itp. ). krytyka: koncentracja na niszowych problemach (ruch „jednej sprawy”), maskowanie realnych konfliktów poprzez koncentracje na sporach o kulturę (o tożsamość), niezdolność do tworzenia sojuszy, polityka lobbingu; ruchy miejskie (polityka skali, demokracja miejska).

Podsumowanie czy „klasy” tracą obecnie na znaczeniu społecznym? ubóstwo oraz jej miary i „wymiary” społeczne; nowe pojęcia: „podklasa”, marginalizacja i wykluczenie społeczne; państwo opiekuńcze (założenia i obecny „kryzys”; „kwestia” kobieca w socjologii; feminizm jako ideologia i przykład ruchu społecznego; nowe pojęcia i koncepcje w ramach feminizmu – „gender” i studia queer; nowe ruchy społeczne (NRS).

Literatura (zalecana, warta? ) na temat „płci” i NRS Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XV. Różnice płci jako różnice społeczne); a także: Harriet Bradley, Płeć, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008 (r. 1. Co kryje się pod nazwą? Znaczenie i sposoby użycia kategorii płci, s. 2639; r. 3. Płeć i ponowoczesność, s. 77 -98). „Nowe ruchy społeczne” seminarium Zespołu Analizy Ruchów Społecznych, Collegium Civitas, Centrum Badań Społeczności i Polityk Lokalnych i Decydujmy razem (seminarium „Nowe ruchy społeczne” jest otwarte dla socjologów i antropologów, studentów, działaczy ruchów społecznych, organizacji pozarządowych, a także publicystów).