Sawomir odziski Zakad Socjologii Oglnej Instytut Socjologii UW

Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24)

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 1. Przykład I– badanie zachowań wyborczych (J. Raciborski, Zachowanie wyborcze Polaków 1989 – 2006, w: Wymiary życia społecznego. . , 2007): • główne paradygmaty badań zachowań wyborczych: – strukturalny (głosowanie ma charakter zbiorowy, ludzie głosują tak ja inni członkowie grup, do których należą; problemy - znaczenie „liderów opinii” i przynależności klasowej); – „uspołecznionej jednostki” (o głosowaniu decydują względnie trwałe postawy polityczne, nabywane w życiu - socjalizacja; problem – trwałość przywiązania do danej partii); – racjonalnego wyboru (istnieje rynek partii politycznych, a jednostka wybiera starannie, na kogo będzie głosowała; problem – głosowanie strategiczne i tematyczne); – historyczne (badanie przebiegu kampanii wyborczej, przekazów i wydarzeń medialnych itp. ; problem – sondaże wyborcze). • przyczyny absencji wyborczej w Polsce (pasywność związana z miejscem w społecznej strukturze, niski poziom identyfikacji partyjnych i czynnik kulturowo – regionalny).

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 2. Przykład II: • społeczne nazwy „starego” i „nowego” ustroju w Polsce, czyli sprzed i po 1989 r. (Z czym kojarzy się PRL, a z czym RP? , OBOP, 2007); – w bitwach o pamięć liczy się język i nazwy, czyli sposób „zaetykietyzowania” spornych okresów i wydarzeń w najnowszej historii Polski; – w bitwie o tę pamięć wygrywa „nowy ustrój”; – ale mamy trudności w nazwaniu (określeniu) „nowego ustroju” („demokracja” i „kapitalizm”). • schemat polskiego państwa podziemnego (1939 -1945); • zadania państwa – jakie sprawy są ważne, a jakie mniej ważne dla działania państwa? • ocena efektywności państwa.

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 3. Państwo w refleksji socjologicznej (tradycja rozważań nad państwem i oceną/zasadnością różnych ustrojów politycznych): • współwystępowanie wątków eksplanacyjnych i normatywnych (co to znaczy „dobre państwo”? ); • współczesna dyskusja dotyczy rozmiaru i siły państwa („słabe państwa”), roli sektora publicznego oraz bezpieczeństwa publicznego. - państwo i próby jego definicji socjologicznych: • socjologiczne - państwo jako szczególnego rodzaju duża grupa celowa i organizacja społeczna (formalna, biurokratyczna); • klasyczne (Max Weber) państwo to organizacja racjonalna, funkcjonującą dzięki biurokracji, posiadająca monopol na stosowanie przymusu wobec ludności na danym terytorium; • istota państwowości – czy jest nią „egzekwowanie władzy siłą”? i możliwość legalnego stosowania przymusu. Czy stąd państwo może być traktowane jako najwyższa forma instytucjonalizacji władzy (władza „odpersonalizowana”)?

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 4. Współczesna refleksja nad państwem - podkreśla się związek państwa z: – nowoczesnym narodem (jego tożsamością kulturową i symbolami); – zasadą równości obywateli (polityka anty-dyskryminacji i inkluzji); – demokratyczną i suwerenną władzą (sprawowanie władzy nad danym terytorium i uczestnictwo polityczne). • ustrój terytorialny państwa - system podziału państwa oraz sposób skupienia władzy: – państwa scentralizowane i zdecentralizowane; – złożone, o schemacie zróżnicowanym (federacje, konfederacje itp. ). • prawo międzynarodowe - państwo jest taką jednostką podziału politycznego świata, której przysługuje pełna suwerenność, tj. nie podlega ono żadnej innej jednostce politycznej (problem: relacje państw z organizacjami międzynarodowymi lub silniejszymi państwami); • problem „nowych państw” - uznanie ich za państwa na arenie międzynarodowej, czyli akceptacja jako podmiotu prawa międzynarodowego i gotowości do respektowania związanych z tym skutków prawnych (przykład: Timoru Wschodniego i Kosowa).

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 5. Teorie państwa i jego genezy: • długotrwałość sporu o przyczyny pochodzenia (genezę) państwa; • państwo wywodzi się z cech natury ludzkiej: – polis – uczestnictwo polityczne jako „najwyższa godność człowieka”; – ułomności natury ludzkiej (T. Hobbes – państwo jako „remedium” na gwałt i oszustwa). • wynika ono z szczególnych cech zbiorowości (np. teorie podboju, podporządkowanie grupy słabszej przez najeźdźców – zbiorowości „wyższej”); • rola wojen (doświadczenia europejskie – rola armii, siły militarnej itp. ); • zmiany w środkach produkcji i w strukturze klasowej (K. Marks); • spojrzenie systemowe - państwo jest wynikiem racjonalizacji działania społecznego i wymogów funkcjonalnych; • państwo stanowi konsekwencję procesu specjalizacji i profesjonalizacji (Nicolas Luhman – decydujące jest oddzielenie państwa od systemu religijnego i gospodarczego).

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 6. Ewolucja charakteru nowożytnego państwa europejskiego: • monarchia stanowa (hierarchiczne państwo stanowe); • państwo absolutne (monarchia absolutna, centralistycznie zorganizowana); • monarchia konstytucyjna (konstytucjonalizm - zasada podziału władz oraz wzajemnej ich kontroli); • państwo demokracji liberalnej (rola partii politycznych i głosowania obywateli); • szczególne przypadki -„polskie państwo podziemne” i państwo totalitarne. • współczesne modele państw demokracji liberalnej (duże zróżnicowanie) koncepcje: – „państwa ograniczonego” (państwo minimalne); – państwa aktywnego (państwo socjalne, opiekuńcze); – państwo pomocniczego (subsydiarność, współuczestnictwo polityczne). • Francis Fukuyama (zagubiony wymiar państwowości, 2004) – „słabe” i „mocne” państwa.

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 7. Państwo opiekuńcze (welfare state, dobrobytu, bezpieczeństwa socjalnego): • państwo ma zapewnić obywatelom bezpieczeństwo socjalne przez skuteczne prawodawstwo i pomoc społeczną, szczególnie osobom chorym, niepełnosprawnym, ubogim i bezrobotnym. Dlatego jest powszechny dostęp do państwowego szkolnictwa i systemu zdrowia, duża rola osłon socjalnych, zasiłków itp. , ale to wszystko związane z wysokimi podatkami; • dużą role odgrywa tutaj interwencjonizm państwowy (stąd przeciwieństwo liberalizmu ekonomicznego); • dlaczego istnieje opieka społeczna? - modele: – socjaldemokratyczna (pomoc powszechna) - kraje skandynawskie; – konserwatywny korporacjonizm (pomoc zależy od pozycji społecznej)cel to „pokój społeczny” (Francja i Niemcy); – liberalna, pomoc „utowarowiona” (USA). • spór o demontaż „państwa dobrobytu”- ważne kwestie: – świadczenia powszechne, czy warunkowe? ; – kwestie podatków (jakie obciążenia? ).

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 8. Legitymizacja państwa: • legitymizacja państwa tradycyjnie była widziana w kategoriach nawyku posłuszeństwa obywateli wobec władzy państwowej; • legitymizacja – opiera się na czynnikach tradycyjnych, emocjonalnoefektywnych oraz wartościująco-racjonalnych; • współczesne powiązanie legitymizacji państwa ze stanowieniem prawa – „państwo prawa”; • rola demokratycznej legitymizacji państwa – państwo widzi źródła swojej władzy w społeczeństwie; • symbole państwowe (flaga państwowa, godło i hymn, dewiza państwa, inne symbole). • państwo (polityka) a wyzwania etyczne: – chrześcijaństwo – decyzje państwa powinny odzwierciedlać zasady moralne i pozostawać pod nadzorem sumienia; – skuteczność polityki - Max Weber „etyka intencji” i „etyka odpowiedzialności”.

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 9. Państwo a naród – nowoczesne państwo narodowe: • „unarodowienie państwa” – połączenie politycznej suwerenności z kulturową (narodową) tożsamością (E. Gellner) – problemy: – suwerenność i tożsamość: • cuius regio, eius religio; • absolutyzm (scentralizowane państwo); • myśl oświeceniowa i liberalna; • Rewolucja Francuska - suweren zbiorowy o wspólnej tożsamości (jakiej zbiorowości, o jakich granicach? ). • jaka wspólnota? - demos i etnos; • rewolucja przemysłowa i narodowa: – nacjonalizm i nowoczesny naród (konstruowanie/tworzenie narodu); – państwo narodowe a nowoczesność.

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 10. Współczesne wyzwania (ograniczenia) wobec państwa narodowego: • od jednopodmiotowej do pluralistycznej suwerenności (podział między władze lokalne, regionalne, narodowe i ponadnarodowe) – zjawisko „dewolucji” władzy; • globalizacja, „nowa ekonomia” (e-gospodarka) oraz „bunt bogatych”; • społeczne rozwarstwienia i wykluczenie a solidarność społeczna; • „nowy nacjonalizm” oraz migracje; • unifikacja kulturowa (zanik odrębności kulturowej narodów); • przykład: zmiana charakteru i funkcji instytucji obywatelstwa narodowego.

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 11. Społeczne problemy analizy instytucji „obywatelstwa” (posiadania statusu obywatela): – obywatelstwo jako więź prawna łącząca jednostkę z danym państwem; – teoretycznie jest ono niezależne od tożsamości etnicznej (narodowej) jednostki, ale pojawiają się problemy: • apatrydów (bezpaństwowców); • wielorakiego obywatelstwa; • skutków polityki etnicznej państwa; – zasady nabywanie obywatelstwa: • zasada pochodzenia – „prawo krwi” (ius sanguinis); • zasada terytorialna – „prawo ziemi” (ius soli); • naturalizacji z perspektywy imigrantów (nabywanie pochodne obywatelstwa).

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) (cdn. 11). socjologiczne modele „obywatelstwa narodowego: • „praw” (uprawnień obywatela) – Thomas H. Marshall); • „obowiązków” (odpowiedzialności i lojalności obywatelskiej); • „uczestnictwa” (aktywności obywatelskiej); • „tożsamości” (identyfikacji z kulturą danego państwa). - wyzwania wobec instytucji obywatelstwa, które wynikają z: • globalizacji migracji i pojawienia się „nowych mniejszości”; • wzrostu roli międzynarodowego systemu praw człowieka (ograniczenie suwerenności państwa); • integracji europejskiej (instytucja „obywatelstwa europejskiego”). • pytania: – czy znaczenie obywatelstwa z perspektywy członkostwa w społeczeństwie maleje, czy wzrasta? ; – jak utrzymać tożsamość państwowo-narodową społeczeństwa przyjmującego z perspektywy imigracji?

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 12. Zmiany modelu „obywatelstwa narodowego”: - „praw” (dominuje jednostka chroniona przez prawa człowieka - HR); - „obowiązków” (wielorakie obywatelstwo); - „uczestnictwa” (nowe poziomy uczestnictwa); - „tożsamość” (wielokulturowość). • nowe modele obywatelstwa: – „wielokulturowe”; – „uczestnictwa w społeczeństwie”; – „postnarodowe”. • obywatelstwo pozostaje nadal decydującą zasadą włączania jednostki w ramy państwa, a mechanizmy jego nabywania, czy to przez „prawo krwi”, czy „zasadę terytorialną”, mimo modyfikacji ze względu na imigrację, zachowują swoją ważność; • stosunek do zasad nabywania obywatelstwa jako linia wyznaczająca „realne” podziały polityczne w Europie (lewica i prawica).

Państwo i obywatelstwo w perspektywie socjologicznej (WDS 2008/2009 nr 24) 13. Przyszłość państwa narodowego: • ”re-definicja” modelu państwa narodowego; • nadal ważna rola demokratycznego paradygmatu „suwerenności ludu”; • kulturowe znaczenie więzi narodowej („poczucie wspólnotowego my”) w globalnym świecie: – na ile daje ono poczucie przynależności? ; – na ile ono pozostaje elastyczne i otwarte na „innych”? • kwestia bezpieczeństwa i zagrożenia terroryzmem (po 11. 09. 2001 r. ) – na ile państwo: – chroni swoich obywateli? ; – dostarcza odpowiedniej argumentacji historycznej i podstaw więzi między ludźmi, tworząc „spoiste” społeczeństwo?